Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ROZPŁYNĄĆ

Następne hasło: [ROZPŁYNIENIE] »

ROZPŁYNĄĆ SIĘ (47) vb pf

roſ- (34), roz- (13).

sie (37), się (10).

o jasne.

Fleksja

inf	rozpłynąć się

praet
	sg		pl
1	m	rozpłynąłem się	m pers
3	m	rozpłynął się	m pers	rozpłynęli się
	f	rozpłynęła się	m an
	n	rozpłynęło się	subst	rozpłynęły się

imperativus
	pl
3	niech, niechåj się rozpłyną

conditionalis
	sg		pl
2	n	by się rozpłynęło	subst
3	n		subst	rozpłynęłyby się

inf rozpłynąć się (2). ◊ fut 1 sg rozpłynę się (2). ◊ 3 sg rozpłynie się (14). ◊ 3 pl rozpłyną się (10). ◊ praet 1 sg m rozpłynąłem się (1). ◊ 3 sg m rozpłynął się (2). f rozpłynęła się (4). n rozpłynęło się (4). ◊ 3 pl m pers rozpłynęli się (2). subst rozpłynęły się (2). ◊ imp 3 pl niech, niechåj się rozpłyną (2). ◊ con 3 sg n by się rozpłynęło (1). ◊ 3 pl subst rozpłynęłyby się (1).

Sł stp notuje, Cn s.v. rozpływam się, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Rozlać się w różne strony (o cieczy) (7)
- Przen: Rozprzestrzenić się (5)
2. Zmienić się w coś płynącego (3)
- Przen (2)
3. Rozpuścić się, przejść w stan ciekły (37)

1. Rozlać się w różne strony (o cieczy) (7): Bo to [mleko] ktore ſie richło rozpłynie ieſt barzo rzadkie FalZioł V 36; SienLek 112v.

Przen: Rozprzestrzenić się (5): LubPs M2v; A żadna w ludzyoch nie ieſt ſzkodliwſza przygodá/ Iedno gdzye tá plugáwa roſpłynie ſie wodá [tj. przekupstwo]. RejWiz 77v; Gdźie okrętem ſwym Hiſzpan/ Włoch Ocean porze/ [...] Sławy głos ſię roſpłynął wáſzey o Kśiążętá Możni Rádźiwiłowie SapEpit A3.

rozpłynąć się po czym (1): Ktore [złorzeczenie] [...] yák oley po koſcyách ſye yego roſpłynęło LubPs Zv.

W porównaniach (2): LubPs Zv; Ktora [swawola] gdy wielkim gwałtem złomiona nie będzye/ Pewnie iáko trućiná roſpłynie ſie wſzędzye. RejWiz 89v.

2. Zmienić się w coś płynącego (3):

rozpłynąć się w co (1): Dawnowiecżni Heròés nie táki żal mieli/ Co od ſmutku wielkiego drudzy poptáſzeli [tj. zmienili się w ptaki]. [...] Drudzy ſię roſpłynęli w zdroie wiekoćiecżne KlonŻal B2.

Przen (2):

Zwrot: »w płacz, łzami się rozpłynąć« (1:1): OpecŻyw 19; Iédź w dobrą godźinę/ A byway záś/ póki ſye łzámi nie roſpłynę. KochPam 82.

3. Rozpuścić się, przejść w stan ciekły; liquefieri Vulg, PolAnt; dissolvi, liquefacere se, liquescere, solvi PolAnt; deliquescere Cn (37):

a. Pod wpływem wody, wilgoci (4): kładz [to lekarstwo] pod ięzyk á trzymay aż ſie rozpłynie FalZioł V 95; Albo włoż koperwaſeru w ocet/ á gdy ſye roſpłynie/ piegi tym pomázuy SienLek 79, 139v.

rozpłynąć się w czym (1): kthore [łajno krokodyla] ſie richło roſpłynie w wodzie. FalZioł IV 32d.

b. Roztopić się pod wpływem wysokiej temperatury (4): potem [...] powienie ſloneczny á ćiepły wiátr ták iż ſie ono wſſytko [tj. kawałki lodu] roſpłynie RejPs 216v; BielKron 31.

W przeciwstawieniu: »zatwardzieć ... rozpłynąć się« (1): Położ ty gdzye pod ſłońcem śnieg/ lod/ woſk/ á wodę/ Położże glinę/ błoto/ vźrzyſz wnet niezgodę. Owo wnet zátwárdzyeie/ owo ſie roſpłynie RejWiz 142.

Zwrot: »od słońca się rozpłynąć« (1): ſyn iego [Dedala] wyſoko latał [...]/ przeto od ſłońcá roſpłynął ſie woſk/ pierze zwypádáło/ przeto vpadł w morze y vtonął BielKron 23v.

c. Przen (od znacz. a. i/lub b.) (29):

Fraza: »rozpłynęło się (smutkiem) serce« [o emocjach negatywnych: strachu, smutku] = cor liquefactum est Vulg, PolAnt; cor liquefecit se PolAnt [szyk zmienny] (4): Leop Ios 7/5; BibRadz Ez 21/15; iáko vſłyſzeli [...] wſzyſcy Krolowie Kánááńſcy/ kthorzy nád morzem/ że wyſuſzył Iehowá wody Iordanowe przed ſynmi Izráelowymi/ aſz przeſzli/ tedy rozpłynęło ſię ſerce ich BudBib Ios 5/1; SkarŻyw 179; [BibRadz Ps 21/15].

Zwroty: »rozpłynąć się jako woda« (1): Leop Ios 7/5cf Szereg.

»rozpłynąć się jako wosk (od ognia)« = sicut cera liquefacere se PolAnt [szyk zmienny] (1): Gdy tę Stárośćie o ſynie nowinę powiedziano: iáko woſk od ogniá/ tak ſię ſerce iego ſmutkiem rozpłynęło. SkarŻyw 179; [BibRadz Ps 21/15].

Szereg: »rozpłynąć a rozpuścić się« (1):I vlękło ſie ſerce ludu wſſyſtkiego/ y roſpłynęło á roſpuśćiło ſie iáko wodá [instar aquae liquefactum est] Leop Ios 7/5.

a) Przestać istnieć, zginąć; stać się słabym, nic niewartym (25): á rácz zákryć mie pod ćieniem ſkrzydł ſwoich áż ſie roſpłyną wſſytki złoſći nádemną. RejPs 84, 110; Leop Ps 74/4; BielKron 82; Y rozpłyną ſie gory pod nim BudBib Mich 1/4, Ex 15/15, Is 34/4.

rozpłynąć się od czego (6): LubPs gg6, hh4; rozpłyną ſie też gory ode krwie ich. BudBib Is 34/3, Is 63[64]/19[1], 64/2[3]; CzechRozm 183.

rozpłynąć się przed czym [= wskutek czego] (3): RejPs 31v; LubPs R4; przed ktorą [odpowiedzią] ſie wywody ich źimne iáko lod/ przed letnią ſłonecżną gorącośćią roſpłynąc muſzą. CzechRozm 115v.

Zwroty: »rozpłynąć się od gorącości (a. jasności) słonecznej« (2): BudBib Eccli 3/6 cf »rozpłynąć się jako lod«; CzechRozm 183 cf »rozpłynąć się jako śnieg«.

»rozpłynąć się jako lod« (1): Wſpomioną ná ćię cżáſu vtrapienia twego/ a grzechy twoie roſpłyną ſię iáko lod od iáſnośći słonecżney [sicut serenitas in glacie, sic solventur tua peccata]. BudBib Eccli 3/16.

»rozpłynąć się jako śnieg« (1):ták ſie prętko [wątpliwości] od iáſnośći ſłowá BOżego roſpłyną: iáko śnieg máiowy od ſłonecżney gorącośći. CzechRozm 183.

»wniwecz się rozpłynąć« (1): Wſzytki wyſokośći gor w wodách ſie ochynęły/ Od oblicża Páńſkiego wniwecż ſie roſpłynęły LubPs gg6.

»rozpłynąć się jako woda(-y)« = dissolvi sicut aquae, fluere tanquam aqua PolAnt (5): RejPs 31v; LubPs O3v; Abowiem nádźieiá cżłowieká niewdźięcżnego [...] rozpłynie ſię iáko wodá nicżemna. BibRadz Sap 16/29; BudBib Ps 57/7[8]; Roſpłynąłem ſye/ iáko wodá práwie/ Kość nie zoſtáłá żadna w ſwoim ſtáwie. KochPs 31.

»jako wosk (przed ogniem a. od ognia) się rozpłynąć« [szyk zmienny] (5): A nieynáczey będą roſproſſeni iáko bywa dym ſkominá roſproſſon od wiátru y roſpłyną ſie iáko woſk od ogniá RejPs 97, 85v, 143; opoki w oney ſwey twárdośći/ Iáko woſk ták ſie roſpłyną od twey oblicżnośći. LubPs hh4, P4v.

Synonimy: 1. rozlać się; 3. rozciec się, rozmoknąć, rozpuścić się.

Formacje współrdzenne cf PŁYNĄĆ.

Cf [ROZPŁYNIENIE], ROZPŁYNIONY