[zaloguj się]
[pdf]

ROZPUŚCIĆ SIĘ (29) vb pf

sie (22), się (7).

roſ- (15), roz- (13).

o jasne.

Fleksja
inf rozpuścić się
praet
sg pl
3 m rozpuścił się m pers rozpuścili się
f rozpuściła się m an
n rozpuściło się subst
imperativus
sg
3 niech się rozpuści
conditionalis
sg
3 n by się rozpuściło

inf rozpuścić się (1). ◊ fut [1 sg rozpuszczę się.] ◊ 3 sg rozpuści się (15). ◊ 3 pl rozpuszczą się (5). ◊ praet 3 sg m rozpuścił się (1). f rozpuściła się (1). n rozpuściło się (2). ◊ 3 pl m pers rozpuścili się (1). ◊ imp 3 sg niech się rozpuści (1). ◊ con 3 sg n by się rozpuściło (2).

Sł stp, Cn brak, Linde XVII – XVIII w. s.v. rozpuścić.

1. Zająć większe niż poprzednio terytorium (o wielu) (1):
Zwrot: »[po czym] szeroko się rozpuścić« (1): y ten dziś Ormiáńſki lud/ ktory ſie po pułnocnych y wſchodnich ſtronách ſzeroko roſpuśćił/ w iedney wierze y zwiąſku miłośći z ſtolicą Apoſtolſką [Pan] poſtánowił. SkarJedn 313.
2. Przekształcić się pod względem fizycznym (o materii) (24):
Przen (3):
a) Przestać być zatwardziałym (2):

W połączeniu szeregowym (1): SkarKaz 161b cf Fraza.

Fraza: »serce się rozpuści« (2): SkarŻyw 125; Day mi trochę łez bych polać mogł nogi twoie/ o ſtudnico miłośierdźia/ ktory ſerce moie w ręce twoiey trzymaſz. Niech ſię ná táką miłość twoię ſkruſzy/ roſpuśći y roſtáie. SkarKaz 161b.
Zwrot: »jako wosk się rozpuścić« (1): Tedy ſię ſerce ich [sióstr Krysty i Kalisty] iáko woſk roſpuśćiło/ á ſtrumienie łez z ocżu puſcżáiąc/ prawdziwie pokutowáć pocżęły. SkarŻyw 125.
b) Struchleć, odczuć trwogę (1):
Fraza: »serce rozpuściło się« (1): I vlękło ſie ſerce ludu wſſyſtkiego/ y roſpłynęło á roſpuśćiło ſie iáko wodá [cor ... instar aquae liquefactum est] Leop Ios 7/5.
Zwrot: »rozpuścić się jako woda« (1): Leop Ios 7/5 cf Fraza.
Szereg: »rozpłynąć a rozpuścić się« (1): Leop Ios 7/5 cf Fraza.
a. Połączyć się z cieczą (o substancji stałej, zwłaszcza rozdrobnionej) (7): potym tego kałkuſu wezmi kwartę á włoż do niego trzy cżwierci łotu Dragantu Camphori także wiele/ á wley ſpołem do iakiey banie ſklaney/ albo Czenowey flaſze/ zakriy dobrze z wierzchu/ á day ſthać aż ſie to tam rozpuſci FalZioł II 19a; Proch z nich [ze strojów bobrowych] naprzeciw paraliżowi ięzyka pomaga gdy gi pod ięzyk kładą aze ſie ſam rozpuſci FalZioł IV 8a; pothym wezmi hałunu iakoby cżwierć á vwarz gi w cżyſtey wodzie [...]/ á gdy vwre iż ſie rozpuſci: odſtaw y ochłodz. FalZioł V 99v, V 102v; Weźmi octu twárdego á wzwarz w nim háłun áż ſye roſpuśći SienLek 75.

rozpuścić się w czym [= w cieczy] (1): [wódka różana] potwierdza ocży y lipkoſci wſzelkie ſciera [...], A zwłaſzcża gdi kniey vłożiſz trochę Tucijey á cżarney helęny y czukru tak iż ſie ty rzecży w niey roſpuſzcżą FalZioł II 11a. Cf [Zwrot].

rozpuścić się w czym [= w naczyniu] (1): Też wziąć prochu Sandaraki/ białego kadzidła/ mirry/ ſtoraki calamita/ przygrzać tego w możdżerzyku á przylać do tego ſtoraku wilgotnego/ Laudanum przyłożyć/ á gdi ſie roſpuſci to w możdżerzyku/ w ſypać prochy FalZioł III 30b.

[Zwrot: »w wodzie się rozpuścić«: Wodá ktora z wyſokich mieśc ſpada/ á ma wſobie dobroći wyſzey námienione/ táka ieſt nalepſza [...]. Tákowa hnet ochłodnie iteże hnet śię zágrzeie [...]. W niey rzecż wſzelka rychło śię roſpuśći y rozewre. Cresc 1571 9.]
b. Przejść ze stanu stałego w ciekły lub półpłynny (10):
α. Pod wpływem wysokiej temperatury (9): Wezmi oliwy/ ſlonin/ oboyga pod iedną miarą/ włoż że na panewkę aby ſie wolno roztopiło/ potym włoż trzecią cżęſć tego żywicze ſoſnowey/ á gdy ſie wſzytko rozpuſci: wſyp kadzidła tartego FalZioł V 112, II 20c, V 108, 110, 113v [2 r.]; Schmiltzen. Ropuśćić [!] śię. Stopnieć. Liquescere. Molliri ac tabescere tepefactum Sole. Calag 422a.
Zwrot: »rozpuścić się u ognia, na ogniu« [szyk zmienny] (1:1): Wezmi Iałowczu/ ſadła kokoſzego, Stłucż dobrze ſpołem á włoż na panewkę aby ſie rozpuſciło na ogniu/ potym przeczedz [...] á day ochłodnąć FalZioł V 113; gdy ſye woſk z łoiem v ogniá roſpuśći/ ſádło potym włożyć á prochy wſypáć SienLek 128.
β. W wyniku fermentacji [w co = stać się czymś a. jak coś] (1): Napełnić ſkleniczę kwieciem wonnem á zakrić dobrze iżbi tam wiatr niemogł przydz/ potym poſtawić na mieſtcze wilgotne á obſypać piaſkhiem do poł ſklenicze á niechay thak ſthogij mieſiąc albo dwa iżby ſie kwiecie roſpuſciło w wodę FalZioł II 2a.
c. Rozrzedzić się, zmięknąć (1):
[Fraza: »ziemia się rozpuści od mrozu«: W ćiepłych kráinach to náśienie [tj. bób] bywa śiano kśiężycá Liſtopádá álbo Grudniá/ ále w źimnych w Lutym álbo w Márcu/ iáko ſkoro śię źiemiá roſpuśći od mrozu/ ták iżby tylko mogłá być orána po rozśianiu Cresc 1571 169.]
Zwrot: »rozpuścić się od ognia« (1): Cżemu iedne iaycza pukaią w ogniu gdi ie pieką á drugie nic. Iaycza w ktorich ieſt więcey wiatru zamknionego, te ſie pukaią, á to gdy takowy wiatr rozpuſci ſie od ognia yż bywa rzadſzy, á tak gdy niema mieſtcza gdzie by ſie rozſzedł gwałtem rozrywa ſkorypę y wychodzi GlabGad H7v.
d. Ulec zniszczeniu w zbyt wysokiej temperaturze (1): Przy działauiu [!] Wodek to na piecży miey iżebys ogień mierny dawał, ogniem ie dobrze vdziałaſz ale nie miernym ogniem wſzytko pokaziſz/ tho ieſt mocz zioł/ korzenia/ kwiatu, roſpuſzcżą ſie że parami zniſicżeią [!]/ á duchowie na vżitecżnieyſzy y wonia w wodcze albo z wodką niewynidzie. FalZioł II 2d.
e. Ulec całkowitej zagładzie; solvi Vulg (2): Lecz on dźień Páńſki przyidźie iáko złodźiey: w ktory niebioſá z wielkim ſzumem przeminą/ á żywioły roſpalone roſpuſzczą ſię/ á źiemiá y rzeczy ktore ná niey ſą/ popalone będą. WujNT 2.Petr 3/10; iákimiż wam potrzebá być w świętym obcowániu y w pobożnośćiách: oczekiwáiąc y śpieſząc ſię ná przyſzćie dniá Páńſkiego/ przez ktore niebioſá goráiące roſpuſzcżą ſię/ y żywioły pałáiące ſtopnieią? WujNT 2.Petr 3/12.
3. Zdemoralizować się, odrzucić normy moralne i nakazy religijne; effundi Vulg (2): [dissolutum esse rospustnym a nyeprzicladnym bicz, Nyeobiczaynym, rospuscicz syą, vmrzecz ReuchlinBartBydg O3v; A ieſli pod ktory cżás Krześćiánie do Bogá ſie odłącżywſzy od Pogánow wiárą/ pokázuią Pánu niewdzięcżność/ vdawáiąc ſie w roſpuſtne práwie ſzaleńſtwo/ zbytki/ wſzetecżnośći/ pijańſtwá/ máſzkáry/ thańce/ y rozmáithe komediyne ſproſnośći/ tedy tych cżáſow mięſopuſtnych przeſzłych nád Epikurſkie Pogány roſpuśćili ſie GilPos 49.]

rozpuścić się czym (1): Biedá im/ ktorzy ſię drogą Kaimową vdáli: á zwiedźienim Báláámowym zapłátą (marg) Báláámowey zapłáty. G. (–) roſpuśćili ſię/ á w przećiwieńſtwie Korego poginęli. WujNT Iudae 11.

[rozpuścić się w czym: MOwiłem ia w ſercu moim: Póydę á roſpuſczę ſie w roſkoſzách [adfluam deliciis]/ y będę záżjwał dobrá. WujBib Eccle 2/1.]

[W porównaniu: a on [człowiek], miasto dziękowania Jemu [Panu Bogu] za to [za okazywanie łaski] [...], niewdzięczność p⟨rzeciw⟩ko Niemu pokaże i, co by się poprawić miał onymi dobrodziejstwy Jego, ⟨jeszcze⟩ więcej oślep się w grzech, jako koń bez wodzy, rozpuści. RadzPodróż 5.]

Zwroty: [»w grzech się rozpuścić«: RadzPodróż 5 cf W porównaniu.]

»na swą wolą się rozpuścić« (1): Ale gdy ſie też [ciało nasze] ná ſwą wolą roſpuśći/ tedy mu ſie zda áby wielkiey krothofile vżywáło/ áno wielkiey nędze/ gdy ſie po ſciánach tłucże/ gdy rozmáite koziełki przewráca RejZwierc 165.

4. Rozprząc się, rozluźnić się (o karności, dyscyplinie) (1): Ale iſz do niecżyſtośći śliżſza ieſt drogá [niż do kacerstwa]/ y prędzey ſię cżłowiek doniey wroćić moze [!]: przeto doznáć pierwey chce kośćioł powśćiągliwośći pokutuiącego/ toſz go dopiero do vżywánia ćiáłá Bożego przypuſzcża. Oby ſię to dziś chowáło/ ále ſię bárzo kárność kośćielna rozpuśćiłá. SkarŻyw 442.
5. W funkcji strony biernej: Zostać wypuszczonym z zamknięcia (o zwierzętach) (1): Sprzątánie z polá rychłe/ to niemáły pożytek vcżyni/ że ſie wcżás bydło roſpuśći: bo ſie tłuſto może záwrzeć ná źimę. GostGosp 102.

Synonimy: 2.a. rozmoknąć; b. rozpłynąć się; α. roztopić się, roztopnieć; 3. rozbujać się; 4. rozpasać się.

Formacje współrdzenne cf PUŚCIĆ.

Cf ROZPUSZCZENIE SIĘ

MPi, SBu