[zaloguj się]
[pdf]

PIERWORODNY (388) ai

pierworodny (272), pirworodny (116); pierworodny PatKaz I (40), PatKaz II (33), PatKaz III (9), GliczKsiąż, SeklPieś, KrowObr (2), Leop (8), BiałKat (2), KuczbKat, KarnNap (2), ModrzBaz, SkarJedn, KochPs (2), StryjKron (2), NiemObr, ReszPrz, Calep (3), WysKaz (3), SarnStat (3), PowodPr, SkarKazSej, ZbylPrzyg (2); pirworodny OpecŻyw (3), HistJóz (2), BartBydg (2), WróbŻołt (3), SeklKat, RejKup, KromRozm II (3), KromRozm III, LubPs (2), RejAp, RejPos (42), GrzegŚm, RejZwierc (3), WujJudConf, RejPosWstaw; pierworodny : pirworodny RejPs (1:1), SeklWyzn (1:2), BibRadz (23:4), BielKron (5:19), Mącz (1:3), HistRzym (3:2), WujJud (5:3), BudBib (23:4), CzechRozm (28:1), SkarŻyw (19:4), CzechEp (5:1), LatHar (5:2), WujNT (22:2), SkarKaz (8:1).

e pochylone, oba o jasne.

Fleksja
sg
mNpiérworodny fNpiérworodnå, piérworodna nNpiérworodn(e)
Gpiérworodnégo Gpiérworodn(e)j Gpiérworodn(e)go
Dpiérworodn(e)mu Dpiérworodn(e)j D
Apiérworodn(e)go, pierworodny Apiérworodną Apiérworodn(e)
Ipiérworodnym, piérworodn(e)m Ipierworodną I
Lpiérworodnym Lpiérworodnéj Lpiérworodnym
Vpiérworodny V V
pl
N m pers piérworodni
subst piérworodn(e)
G piérworodnych
D piérworodnym
A m pers piérworodn(e)
subst piérworodn(e)
I m piérworodnymi

sg m N piérworodny (75). ◊ G piérworodnégo (89); -égo (2), -(e)go (87). ◊ D piérworodn(e)mu (9). ◊ A piérworodn(e)go (32), pierworodny (26). ◊ I piérworodnym (46), piérworodn(e)m (1); -ym : -(e)m BibRadz (3:1). ◊ L piérworodnym (21). ◊ V piérworodny (1). ◊ f N (attrib) piérworodnå (5), piérworodna (1) OpecŻyw. ◊ G piérworodn(e)j (5). ◊ D piérworodn(e)j (3). ◊ A piérworodną (3). ◊ I pierworodną (5). ◊ L piérworodnéj (4); -éj (1), -(e)j (3). ◊ n N piérworodn(e) (1). ◊ G piérworodn(e)go (3). ◊ A piérworodn(e) (11). ◊ L piérworodnym (1). ◊ pl N m pers piérworodni (6). subst piérworodn(e) (4). ◊ G piérworodnych (18). ◊ D piérworodnym (3). ◊ A m pers piérworodn(e) (3). subst piérworodn(e) (10). ◊ I m piérworodnymi (2).

Sł stp: pirworodny, pirzworodny, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Urodzony jako pierwszy; primogenitus BartBydg, Vulg, Mącz, Modrz, Calep, PolAnt, JanStat, Cn; primigenius Calep, Cn; protogonos Mącz, Cn; primigenitus, primigenus Cn (201): BartBydg 123; Prototonis, latine primogenitus vel primo enixa, Pirworodny/ álbo Pirwiaſtka. Mącz 327d, 145d, 327d; Calep 848a, b, 866b.
a. O ludziach lub zwierzętach (194): Abel był dobry/ ſpráwiedliwy/ cnotliwy/ boiący ſie Bogá/ á około páſienia dobytká ſie obierał/ s ktorego mleko y pirworodne dobytki Pánu Bogu ofiárował. BielKron 2v, 36 [4 r.]; RejPos 56; BudBib Ex 34/20, Num 18/15 [2 r.], Deut 33/17; SkarŻyw 480; IEſzcze mi pierworodna ſzwaczká nie doroſłá/ Y do rozumney ſpráwy ieſzcze mi nie przyſzłá/ Ktorąby/ zacna Páni/ ſłuſzna oddáć tobie/ Byś ią do ſwey poſługi wyćwiczyłá ſobie. ZbylPrzyg ktv.

pierworodny od czego (1): Ale zá pierworodne od Krowy/ Owce/ y Kozy nie będźieſz brał okupu/ ábowiem ſą poświęcone BibRadz Num 18/17.

pierworodny z czego (1): y tám że offiárowáć będziećie/ zupełne offiáry y też witeczne/ dzieſięćiny y pierwoćiny rąk wáſzych/ ſluby y dáry/ pierworodne z Wołow y z Owiec. Leop Deut 12/6.

Wyrażenia: »pirworodny brat« (3): [Jakub] podał á przyniosł pokarm oycu ſwemu/ y odzierżał błogoſłáwieńſtwo przed pirworodnym bratem ſwoim. RejPos 56v, 56v [2 r.].

»pierworodne dziatki (a. dziecię)« [szyk 2:1] (3): Przecż pirworodne dzyatki dawano do kosciołá. RejPos 56 marg, 56; puśćił Pan Bog ná Egipcyány Aniołá burzyćielá/ ktory wchodząc w dom káżdego/ zábijał pierworodne dziećię y pierworodne bydlę SkarŻyw 480.

»płod pierworodny« (1): A śmierć nie próżnowáłá/ [...] Płód wewſzytkim AEgypćie piérworodny zbiłá KochPs 117.

»potomek pierworodny« (1): Aby Król Naiáſnieyſzy Zygmunt Trzeći, ná Króleſtwo Szwedzkie ſukcedował dźiedźicznym práwem, y iego potomek pierworodny SarnStat 108.

»pirworodna siostra« (1): pirworodna ſioſtra [panny Marii] téż Maria ijmieniem/ [...] chciala gody cżynitz ſynowi ſwému Iánowi OpecŻyw 40v.

»pirworodne stworzenie« (1): kazał pobić każde pirworodne ſtworzenie ná ziemi á morze głębokie ná częſci rozdźielał RejPs 203.

»pierworodny syn (a. synaczek)« = primogena Mącz; primogenitus filius, primogenitum Vulg, PolAnt [w tym: w połączeniu z imieniem (17), o Chrystusie jako synu Maryji (13)] [szyk 34:20] (54): Leop Gen 36/15, 46/8, Deut 25/6, 1.Reg 16/6; Byli tedy Rubená pierworodnego ſyná Izráelowego policzeni/ [...] káżdy męzczyzná miánowićie z oſoby ſwey BibRadz Num 1/20, Gen 22/21, 27/32, 35/23, 2.Reg 3/27, 1.Par 8/1 (9); S tego też rodzáiu Semowego pirworodni ſynowie byli záwżdy Kápłány áż do Aroná. BielKron 11v, 14, 14v, 18v, 438v [2 r.]; Mącz 322b; Ceſarz ten ieſthći oćiec niebieſki/ ktory da tę vſtáwę/ że ktożby z ruſzył dzień pierworodnego ſyná iego/ áby śmierćią vmárł. HistRzym 50, 48v; RejPos 17v, 56v [3 r.], 215v; KuczbKat 35; BudBib c2, Ex 34/20, Num 1/20, 3/45, 46, 50, 1.Reg 8/2; CzechRozm 160v [2 r.], 161, 164; SkarŻyw 112 [2 r.], 113, 269, 482; NiemObr 167; Márya porodźiłá pirworodnego Syná ſwego/ y w pieluſzki go powiłá/ y we żłobie położyłá. LatHar 529, 128; WujNT Matth 1/25, 5, Luc 2/7, s. 198 marg; SarnStat 593; SkarKaz 488b; Szeſnaſte láto twoie/ podrzyże te ſzátki Ktoreć mátuchná dáłá/ áż ćię záś te ſzátki Potym zláty nádbieżą/ á pierworodnego Zákołyſzeſz rękomá ſynaczká ſwoiego. ZbylPrzyg B2v.

Szereg: »starszy i (albo) pierworodny« [szyk 2:1] (3): RejPos 56v; wiele ſynów piérworodnych y ſtárſzych [plures filii primogeniti vel seniores JanStat 562] po śmierći rodźiców ſwych ſwowolnie bez żadnéy boiáźni y względu máiętność oycowſką márnotrawnym zbytkiem vtracáią SarnStat 593, 593.
Przen (56): LubPs T5; ieſteſmy ludem twoim/ któryś ty ſobie názwał pierworodnym/ iednorodnym/ y namilſzym twoim BudBib 4.Ezdr 6/58; LatHar 203.
Wyrażenia: »jako (a. prawie) pirworodna ofiara« (2): wy ktorzyſcie ſie sſtháli práwie pirworodną ofiárą Bogu Oycu/ przez opowiedánie Ewányeliey ſwiętey/ ſtoycie mocnie przy tym RejPos 261v, 342v.

»pirworodny syn (a. synaczek)« = człowiek jako dziecko Boże [szyk 3:2] (5): Bo ieſli przy nim mocno á ſtale trwáć będzieſz/ wſzytki ty błogoſłáwieńſtwá odnieſieſz/ ktore ſą zgotowáne pirworodnym ſynom Bożym. RejPos 57, 57, 58 [2 r.], 301.

»syn pierworodny (Izrael)« = lud izraelski (2): rzecże Iakob/ Pánie/ wſzak theż ſą twoi ſynowie nie thylko moi/ boś rzekł/ ſyn moy pierworodny Izráel BielKron 463; CzechRozm 143v.

»pierworodny syn diabelski« (1): Polikárpus/ [...] gdy potkał ná vlicy Márcyoná Heretyká/ á on mu rzekł: znay ſię do mnie Polikárpie: odpowiedział: Znam ćię być pierworodnym ſynem Dyabelſkim. SkarŻyw 59.

[»syn pierworodny ludu Izraelskiego« = Chrystus: Otóż człowiecze Chrześćijáńſki dniá dźiśieyſzégo Pan CHriſtus/ iákoby ieden z ſynów piérworodnych ludu Izráelſkiégo/ ieſt odkupion/ y ofiárowan BiałPos 260 (Linde).]

»synowie pierworodni« = apostołowie (1): Iáko chorążowie tey piechoty byli wielcy Apoſtołowie/ y oni ſynowie pierworodni/ one Duchá S. pierwiaſtki/ cudotworcy/ y ſłupy wſzytkiego kośćiołá SkarŻyw [407].

»pierworodny z, od umarłych« = pierwszy zmartwychwstały, dzięki któremu wszyscy zmartwychwstaną (6:1): [Jezus Krystus] ktory ieſt ſwiádek wierny/ pirworodny z vmárłych [primogenitus mortuorum Vulg Apoc 1/5] RejAp 6; WujJudConf 122v; Ale Jezus Chriſtus/ ieſt pierworodnym od vmárłych/ y on ſam tylko wzbudzony będąc z grobu wźięty ieſt do oney wiecżney chwały: do ktorey ieſzcże żaden z vmárłych nie przyſzedł. CzechRozm 194; ReszPrz 9; Y on [Syn Boży] ieſt głową ćiáłá kośćielnego/ ktory ieſt początkiem/ pierworodnym z vmárłych [primogenitus ex mortuis]: áby on miedzy wſzytkimi przodkował WujNT Col 1/18 [przekład tego samego tekstu: WujJudConf, ReszPrz, WujNT Aaaaaa4v], Apoc 1/5, Aaaaaa4v.

a) O Chrystusie jako synu Boga (29):
Wyrażenia: »pierworodny między bracią« = primogenitus in multis fratribus PolAnt, Vulg (4): BibRadz Rom 8/29, II 120c marg; Abowiem ktore on przeyźrzał/ te też przenáznáczył/ áby byli podobni obrázowi Syná iego: żeby on był pierworodnym miedzy wielą bráćiey WujNT Rom 8/29, Aaaaaa4v.

»syn (Boży) pierworodny« (14): Iezus Chriſtus/ ieſt pierworodnym y właſnym Synem Bożym CzechRozm 60, 11v, 33v, 41, 59v, 60 [3 r.] (13); Zadna rzecż nieieſt/ ktoraby nas niewiodłá do miłośći y łácnego vbłagánia: y práwo przyrodzone/ y náſz pożytek/ y oycá onego przykład/ ktory nam pierworodny ſyn [primogenitus filius] iego Zbáwićiel náſz/ przed ocży kłádźie. ModrzBaz 67v.

»pierworodny wszego (a. wszystkiego) stworzenia, przed(e), nad wszystkim (a. wszem) stworzeni(e)m« (7:3:1): dla ktorey zupełney nád wſzemi rzecżámi zwierzchnośći/ zowie go [św. Paweł Chrystusa] pierworodnym to ieſt przoduiącym nád wſzyſtkim ſtworzenim CzechRozm 37, 32, 37v; Ten ktory ſię národźił z niewiáſty/ ieſt ſyn Boży/ á ktory ieſt vkrzyżowan/ ieſt pirworodnym wſzego ſtworzenia CzechEp 197, 240, 315; Ktory [Chrystus] ieſt [...] národzony przed wſzytkim ſtworzeniem (marg) pierworodny wſzego ſtworzenia. L. (–) [Primogenitus omnis creaturae] WujNT Col 1/15; ſam Syn Bozy ták o ſobie mowiąc: Iam z vſt nawyżſzego poſzedł pierworodny przede wſzem ſtworzeniem. WujNT 696, Aaaaaa4v; SkarKaz 486a [2 r.].

b) Stworzony jako pierwszy a. dawno stworzony; najdawniejszy (6):
Wyrażenia: »pirworodny anjoł« (1): wiele pan Bog łamał dekretow ſwych: á nád pokornemi á nád ſpráwiedliwemi záwżdy okázował miłoſierdzie ſwoie [...]. Iáko też to okazał y nád Luciferem chocia to był pirworodny Anioł iego RejPos 56v.

»człowiek, syn pirworodny« = Adam (1:1): BielKron 155v; Bo Adám był ſyn pirworodny Bogá wſzechmogącego/ ktoremu dano było Kroleſtwo tego świátá HistRzym [39]v.

»kościoł pierworodny« (1): Biſkupi y páſterze y kośćioł pośledni wſzytkich wiekow mieli y máią tegoż Duchá S. ich ſpráwuiącego/ ktorego mieli Apoſtołowie y kośćioł pierworodny. WujNT 366.

»pirworodne stworzenie« (1): Pan [...] nád tobą łáſkę okazáć racżył/ zrzućiwſzy z onego błogoſłáwionego mieyſcá z Máyeſtatu niebieſkiego ono ſláchetne piworodne ſtworzenie ſwoie/ onego Luciferá RejPos 57.

»pierworodna przed wszytkim stworzenim« = Maryja (1): ya zuſt nauyſſego uyſzlam a byłam pyeruorodną przedwſzytkym ſtworzenym PatKaz III 98v.

α. W funkcji rzeczownika (58):
»pierworodny« = syn urodzony jako pierwszy (46): národzýliſye Iozefowi dwa ſynowie [...] y wezwał imię pirworodnemu Manaſes HistJóz C, Dv; Leop Gen 41/51, 2.Par 21/3, Sap 18/13; BibRadz Gen 10/15, I 6d marg, Ex 6/14, 1.Par 8/39, Mich 6/7; Adoniás tedy ſyn cżwarty Dawidow/ będąc pirworodnym po zeſzłey bráciey miał nádzyeię ná ſtolcu oycowſkim zoſtáć BielKron 74, 14, 18; BudBib Gen 25/13, 43/33, 48/14, Ex 11/5, Iudic 8/20 (9); SkarŻyw 346, 480; CzechEp 211 [2 r.]; Pierworodnym lepak tego zową/ przed ktorym ſię żaden nie vrodził; choćia by ſię y po nim nikt nie národził. WujNT 5, 5 marg, Aaaaaa4v; [Piérworodni Pánu Bogu poświęceni. BiałPos 259 marg].
Wyrażenia: »pirworodny między bracią« (1): Abráám/ Dawid/ y inſzy pirworodni miedzy bráćią byli/ nád ine doſthoynieyſzymi GrzegŚm 42.

»pirworodny u matki« (1): ewányeliſci zmyenkę czynyą o bráćyey páńſkyey: albo iż on był pirworodnym v mátki ſwey KromRozm II r4v.

Przen (16): WróbŻołt 88/28; BibRadz Hebr 12/23; CzechRozm 104v; A ia go [Dawida] piérworodnym v śiebie położę/ Y wſzytkim świátá tego Tyránnóm przełożę [Vulg Ps 88/28] KochPs 134; Aleśćie przyſtąpili do gory Syońſkiey/ y miáſtá Bogá żywego/ Ieruzálem niebieſkiego/ y do wiela tyśięcy zgromádzonych ániołow: y do kośćiołá pierworodnych/ ſpiſánych w niebie WujNT Hebr 12/23.

pirworodny u kogo (2): Karzże ſie też tedy tym káżdy Krześćiáńſki cżłowiecże/ ktoryś ieſt práwie pirworodny v Páná ſwoiego/ á odrodziłeś ſie z nowu przez krzeſt á przez Duchá s. RejPos 56v, 57.

a) O Chrystusie jako synu Boga (9): A záſię gdy w wodźi pirworodnego ná świáth/ powieda: A niech ſię mu kłániáią wſzyſcy Aniołowie Boży BibRadz Hebr 1/6; Wyznawam go też być pierworodnym: ále nie ſtąd/ żeby on napierwey vrodzony był niż inſzy ludzie/ [...] lecż ſtąd/ iż mu Bog y oćiec iego oddał wſzyſtkie inſze rzecży [...] A nád wſzyſtkim go Pánem vcżynił/ y práwo pierworodztwa dał. CzechRozm 33, 33 marg, 60, 60v, 61; SkarŻyw 112; WujNT Hebr 1/6; SkarKaz Oooob.
»pierworodne« = pierwsze dziecko; primogenitum PolAnt (6): BibRadz Ps 135/8; BielKron 37v; Ceſarz [...] vſlyſzał po trzećie głos rzekący iemu: Vćiekay/ vćiekay vćiekay bo to pierworodne będzie źięćiem twym. HistRzym 133v; BudBib Ex 11/5 [2 r.], 12/12.
»pierworodne« = pierwszy płód zwierzęcia; primogenitum PolAnt; primitivum Vulg (6): BibRadz Gen 4/4; A wſzákoſz pierworodnego krowiego/ ábo pierworodnego owcżego/ á bo pierworodnego koziego/ nie maſz odkupowáć: bo to święte BudBib Num 18/17; WujNT Hebr 11/28.

pierworodne czego (1): Tákże y Abel ſpráwował ofiáry z pierworodnych owczárń ſwoich [de primogenitis pecudum suarum]/ y z tłuſtośći ich. BibRadz Gen 4/4.

2. Związany z pierworództwem, wynikający z pierworództwa (5):
Wyrażenia: »błogosławieństwo pirworodne« (1): Rebeká powiedzyáłá Iakobowi ſłowá Izáákowe/ y kazáłá mu ſobie przywieść dwoie koźląt/ ktore rad iadał Izáák/ y vwárzyłá ie á kazáłá nieść Izáákowi miáſto Ezau/ áby mu dał błogoſłáwieńſtwo pirworodne pirwey niż vmrze BielKron 14.

»prawo pierworodne« (4): SkarŻyw 346; Dowmant [...] zebrał woyſko z Pſkowſkiey y Nowogrodſkiey Ruśi/ chcąc woyną dochodzić práwá ſwego pierworodnego pod młodſzym Brátem StryjKron 360, 360; SkarKaz 121a.

3. Wrodzony, przyrodzony, z którym się ktoś urodził (173): [Chrystus] miał nas od wſſech pierworodnych vćiſkow oſwobodzić RejPs 103.
Wyrażenia: »łaska pierworodna« (2): A dárowne y niebieſkie ty mu dáne ſą przywileie/ ktore ſię in gratia et iustitia originali/ to ieſt w láſce [!] y ſpráwiedliwośći pierworodney zámykáią. SkarŻyw 260, 260 marg.

»prawość pierworodna« (2): duſzá/ oną práwośćią pierworodną obdárzona/ ożywiáć ćiáło ná wieki mogłá SkarŻyw 260, 261.

»skłonność pirworodna« (1): grzech zgołá/ rozumiey oná ſkłonność pirworodna ku grzechowi/ to ieſt żądze y namiętnośći ćieleſne w ćiele wáſzym śmiertelnym WujJud 90v.

»pierworodna sprawiedliwość« = bezgrzeszność [szyk 14:5] (19): laſka boza komu yą da myly bog rowna ſyą pyeruorodney ſprauyedlyuoſzczy PatKaz I 5v, 5v, 6 [4 r.], 6v, 16, 16v [3 r.], 17v; powiádáią że w piérworodnéy ſpráwiedliwośći dźiatki ſye rodzą/ niewinné od grzéchu BiałKat 253v; po ſtráconey tey pierworodney ſpráwiedliwośći dobrze cżynić ludziom/ ieſt iáko przećiw wodzie płynąć. SkarŻyw 261, 260 [3 r.], 261 [2 r.].

Zestawienie: »grzech pierworodny« = culpa congenita, nativa labes, primigenia noxa, originale crimen vel peccatum, primigenium peccatum Cn [szyk 111:40] (151): twoia milá matuchna bez pirworodnégo grzéchu pocżęta/ ſluſſno aby z duſſą ij s cialem w niebo wzięta. OpecŻyw 179v, 179v; PatKaz I 1, 3v, 4v [2 r.], 5v, 6 [2 r.] (28); wſzelky zoczcza y matky rodzączy wpada wpyeruorodny grzech naſzych pyerwſzych rodzyczow PatKaz II 66, 25v, 31v, 34v, 35v (33); PatKaz III 93 [4 r.], 94, 96v, 136 [2 r.]; WróbŻołt Ev, K6; Macżanie/ albo zanorzenie w wodzie dziecięcia/ znamionvie zgładzenie/ a vmartwienie grzechv pirworodnego. SeklWyzn d3v, d3v, d4; SeklKat Q4; RejKup p4v; KromRozm II a4v; KromRozm III B6; Bo krzeſt yeſt ſákráment táki/ ktory cżyni nyemowyątká od wſſelkyey zmázy á przymyothy grzechu pierworodnego/ zdrowe GliczKsiąż Dv; LubPs T6; SeklPieś 31v; KrowObr 46v, 159v; BibRadz I 63 marg; BielKron 37v, 224, 225v [2 r.]; HistRzym [118]; RejPos 2, 15v [3 r.], 16v, 17 (20); BiałKat 253v; RejZwierc 124v, 196v, 197v; WujJud 26 [2 r.], 63, 63v, 90, 160, Mmv; odkupił nas Pan náſz od wſzelkiey niepráwośći/ vcżynił tedy doſyć nie tylko zá pirworodny grzech/ [...] ále zá wſzytki grzechy wſzech ludzi. RejPosWstaw 22; CzechRozm 222v; KarnNap A4, F2v; SkarJedn 273; SkarŻyw 91, 268, 358; CzechEp 192; LatHar 476, 477, 500, 548, 566, 672, 677; WujNT 237, 541 [2 r.], Yyyyy3v, Aaaaaa4v; WysKaz 26, 27, 32; PowodPr 35; SkarKaz 577b [2 r.], Oooov [2 r.]; SkarKazSej 696b.
4. W Starym Testamencie: o pierwszych zbiorach plonów przeznaczonych na ofiarę dla Boga; primitiae, primitivum PolAnt (9): KromRozm II i3v; Swięto Zniw zboż pierworodnych z robot twoich/ ktoreś ſiał ná polu twem/ y Swiętho Zbieránia przy dokończeniu roku/ gdy twe zboża z polá zbierzeſz. BibRadz Ex 23/16, Lev 23/10, 17, Neh 13/31; Kápłany [...] w koſcielech vcżćiwie ſtali w ſzáciech oſobnie koſztownych/ á pirworodne rzecży ták z dobytká iáko z zyemie bieráli BielKron 14, 6v.
α. W funkcji rzeczownika: »pierworodne« (2): Primitiae, pirvorodne, sunt primae partes fructuum deo offerendae. BartBydg 123.

pierworodne czego (1): Pierworodne też zboż/ winá/ y oliwy/ tákże y pirwſze ſtrzyżenie wełny z owiec ma mu być dane. BibRadz Deut 18/4.

Synonimy: 3. przyrodzony, wrodzony.

Cf [PIERWONARODZONY], PIERWORODEK, [PIERWORODZIENIEC], PIERWORODZONY, PIERWOURODZONY

JR