[zaloguj się]
[pdf]

PRZYRODZONY (1247) part praet pass pf

przyrodzony (1199), przyrodzon (15), przyrodzony a. przyrodzon (33).

Pierwsze o jasne (w tym 2 r. błędne znakowanie); w formach złożonych -on- (95), -ón- (23); -ón- OrzQuin (18), Strum, -on- : -ón- Oczko (8:4); w formach niezłożonych -on (2), -ón (1) Mącz (2:1); -ono (2).

[comp] i sup (nå)przyrodzeńszy (1).

Fleksja
sg
mNprzyrodzony, nåprzyrodzeńszy, przyrodzon fNprzyrodzonå, nåprzyrodzeńszå, przyrodzona, przyrodzon(a) nNprzyrodzoné, przyrodzono
Gprzyrodzonégo Gprzyrodzonéj, przyrodzoné Gprzyrodzonégo, przyrodzeńszégo
Dprzyrodzon(e)mu Dprzyrodzon(e)j Dprzyrodzon(e)mu
Aprzyrodzony, przyrodzonégo Aprzyrodzoną, przyrodzonu Aprzyrodzoné
Iprzyrodzonym, przyrodzon(e)m Iprzyrodzoną Iprzyrodzonym, przyrodzon(e)m
Lprzyrodzonym, przyrodzon(e)m Lprzyrodzonéj Lprzyrodzonym, przyrodzon(e)m
pl
N m pers przyrodz(e)ni, przyrodz(o)ni
subst przyrodzoné
G przyrodzonych
D przyrodzonym, przyrodzon(e)m
A m pers przyrodzoné
subst przyrodzoné
I m przyrodzonymi, przyrodzon(e)mi
f przyrodzonémi, przyrodzonymi
L przyrodzonych
inne formy
sg m N a. A - przyrodzony; sg f G a. D - przyrodzon(e)j; sg n N a. A - przyrodzon(e); pl G a. A - przyrodzonych

sg m N przyrodzony, nåprzyrodzeńszy (114), przyrodzon (5); ~ (attrib) -ony (77); ~ (praed) -ony (8), -on (5); -ony BielŻyw, MurzHist, RejZwierz, SienLek, HistRzym, JanNKar, SkarKazSej; -on Mącz (3); -ony : -on BielKron (1:2). ◊ G przyrodzonégo (69); -égo (6), -ego (1) BiałKat, -(e)go (62). ◊ D przyrodzon(e)mu (17). ◊ A przyrodzony (45), przyrodzonégo (15); -égo (3), -(e)go (12). ◊ sg N a. A przyrodzony (1). ◊ I przyrodzonym (69), przyrodzon(e)m (2) RejPs, MurzHist; -ęm (1), -(e)m (1). ◊ L przyrodzonym (14), przyrodzon(e)m (1) RejPs. ◊ f N przyrodzonå, [nåprzyrodzeńszå] (80), przyrodzona (4), przyrodzon(a) (28); ~ (attrib) -å (67), -a (1); -å : -a GórnDworz (7:1); ~ (praed) -å (8) OrzList, Mącz (3), BielSpr, SarnStat, SkarKazSej, KlonFlis, -a (3) BierEz, Leop, RejZwierc. ◊ G przyrodzonéj (96), przyrodzoné (1) OpecŻyw; -éj (6), -(e)j (90). ◊ D przyrodzon(e)j (5). ◊ G a. D przyrodzon(e)j (2). ◊ A przyrodzoną (159), [przyrodzonu]. ◊ I przyrodzoną (32). ◊ L przyrodzonéj (14); -éj (2), -(e)j (12). ◊ n N przyrodzoné (58), przyrodzono (6); -é (1), -(e) (57); ~ (attrib) -é (50); ~ (praed) -é (7), -o (6); -é RejPs, GroicPorz, GórnDworz, PaprPan (2), LatHar; -o GlabGad, RejZwierz, Mącz (2), SienLek; -é : -o FalZioł (1:1). ◊ G przyrodzonégo (66), [przyrodzeńszégo]; -égo (8), -(e)go (58). ◊ D przyrodzon(e)mu (11). ◊ A przyrodzoné (37); -é (1), -(e) (36). ◊ N a. A przyrodzon(e) (1). ◊ I przyrodzonym (26), przyrodzon(e)m (5) RejPs (2), ZapWar, GliczKsiąż, GórnRozm. ◊ L przyrodzonym (10), przyrodzon(e)m (1) FalZioł. ◊ pl N m pers przyrodz(e)ni (14), [przyrodz(o)ni]. subst przyrodzoné (36); -é (3), -(e) (33). ◊ G przyrodzonych (78). ◊ D przyrodzonym (11), przyrodzon(e)m (1); -ym : -(e)m FalZioł (1:1). ◊ A m pers przyrodzoné (9); -é (1), -(e) (8). subst przyrodzoné (41); -é (5), -(e) (36). ◊ G a. A przyrodzonych (3). ◊ I m przyrodzonymi (10), przyrodzon(e)mi (10); -ymi OpecŻyw (2), SienLek, SkarŻyw; -(e)mi FalZioł (2), RejPs, MurzNT, KromRozm II (2), BibRadz; -ymi : -(e)mi BielKron (6:3); ~ -ęmi (1), -(e)mi (9). f przyrodzonémi (8), przyrodzonymi (2) BielKron, Calep; -émi (2), -(e)mi (6). ◊ L przyrodzonych (30).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII (czternaście z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia
W funkcji przymiotnika (1247):
1. Związany z przyrodą, światem zjawisk fizycznych; naturalis HistAl, Mącz, Calag, Calep, Vulg, Cn; physicus Mącz, Calep, Cn; nativus Mącz, Cn; ingenitus Mącz (487): Acz tu Duch ſwięty nie vczy táiemnic przyrodzonych/ o ktorych ſię Aſtrologowie bádáią/ Ale to thylko przekłádá co náſzym oczom ieſt poddano/ iákoby zá náukę wſzytkim poſpolitą. BibRadz I 1c marg; Natrlich. Przyrodzony. Naturalis. Calag 363a; Calep 689a, 803b.
Wyrażenie: »rzeczy przyrodzone« = przyroda ożywiona i nieożywiona; opus naturae Mącz; res naturales Calep; natura Cn [szyk 20:4] (24): Wyłożyłem tymi cżaſi Problemata, to ieſt gadki, Nie plotki ani mataninę, ale opowiadanie przycżyn rzeci rozmaitich przyrodzonych GlabGad A3, A5, L7v; MurzHist Rv; [Syn mówi do Świata:] Lepyey ſpráwiaſz rzecży przyrodzone/ Niżli ludzi ku Bogu ſkłonione. BielKom D5v; BibRadz I 1c marg; Ten [Arystoteles] wiele kſiąg piſał o rzecżach przyrodzonych ná ſwiecie. BielKron 127v, 46, 263, 273v; KwiatKsiąż I4; Physica, Xięgi o przirodzonych rzeczách. Mącz 298d, 72c, 298d, [407]a, 413d, 493b; BudBib I 436d marg; A o rzeczách przyrodzónych/ co Hiſtoriám Náturálnem zowiém/ [...] kiedy mówić pocznie [...] ztą gotowośćią/ iákoby Dioſcoridá álbo Theophráſtá z ręku dopiéruczko puśćił Oczko A3, 2, [42]v, [43]; Calep 803b; GostGosp 3.
a. Zgodny z naturą i jej prawami (60): PatKaz I 3v, 4v; Bytnoſć ze cżterzech żywiołow pochodzi [...]. A iakoſz vmysl moy ieſt o przyrodzonem ſlożeniu przez żywioła thych zioł [...] piſać FalZioł [*7]; Zywioły cżterzy ſą z ſwemi przyrodzonemi ſpoſoby, Powietrze gorącze y mokre/ ogień gorączy y ſuchy/ woda mokra y zimna/ ziemia zimna y ſucha. FalZioł [*8]v, [*7] [2 r.], V 26v; Physicus, Przirodzony/ co yeſt wedle nátury przirodznia [!]. Mącz 298d; LeovPrzep a2v [2 r.]; GórnDworz G3v; [Chrystus na krzyżu] racżył okazáć dziwną możność Boſtwá ſwoiego [...]/ iż ſłońce záćmiło iáſność ſwą nád przyrodzony cżás ſwoy RejPos 5; Pátrzayże iż ſą też niektore/ kthore obumieráią [w świetle] [...]/ iáko ſą ryby y ine źwirzętá podzyemne/ ktore w cieniu á w zyemi vżywáią przyrodzonego żywotá ſwego. RejPos 337v; BiałKat 321; CzechRozm 28; A przećiwko przyrodzonemu w rzecżách poſtępkowi walcżyć [contra rerum ... naturam pugnare]/ ieſt rzecż ludźi ſzalonych y złych ModrzBaz 76, 59; [Bóg] vcżćił iego prácą cudámi wielkiemi/ nad onemi choremi: iſz wſzytki ktore wziął do domu ſwego/ y choroby niezlecżone máiące/ cudownie nád przyrodzone pomocy vzdrawiał SkarŻyw 593; WujNT Rom 1/26, 27.
Wyrażenia: »bieg przyrodzony« [szyk 25:1] (26): KrowObr 108v; Práwiem też teraz odſzedł od ludzi vcżonych/ Co ſwiádomi niebieſkich biegow przyrodzonych. RejWiz 143v; BibRadz I 1c marg, 126b marg; Niech to do ſerca nieprzychodzi żádnemu áby zá dni Meſyaſzowych/ miáło ſie co od biegu przyrodzonego odchylić CzechRozm 114v; KochPs 27. Cf »biegiem przyrodzonym«, »wedle biegu przyrodzonego«, »nad bieg przyrodzony«.

»biegiem przyrodzonym« = według praw natury, w sposób naturalny [szyk 10:1] (11): CzechRozm 28, 89v, 158, 181v, 205v, 208; Ponieważ [Jezus] nie z naśienia męſkiego biegiem przyrodzonym ſpráwiony/ ále [...] z duchá ś. mocą Bogá nawyżſzego w żywoćie pánieńſkim ſpráwiony CzechEp 295, 340; NiemObr 97, 121; Zewſząd powſtáią ſrogié wiátry/ zewſząd ſtráchu ludźiom dodáią Chmury czarné [...]. Iednák ſzkodá pusćić ſię ták zgołá nádźieie/ Bo to wſzytko przyrodzonym biegiem ſię dźieie. KochFr 85.

»wedle biegu przyrodzonego« = w sposób naturalny (3): RejPos 16v; (marg) Możeli białagłowá bez męża rodzić. (–) Wedle biegu przyrodzonego y zwycżáynego rodźić pewnie żadna nie może CzechRozm 155; CzechEp 338.

»nad bieg przyrodzony« = wbrew prawom natury (6): CzechRozm 155v [2 r.]; y tegoż duchá ś. mocą naywyżſzego názywáią/ z ktorey ſpráwiony ieſt y zácżęty płod w żywoćie Pánieńſkim/ nád bieg przyrodzony. CzechEp 291, 303, 308; NiemObr 97.

»dzień przyrodzony« = 24-godzinna doba (2): BibRadz I 1a marg; Bo ponieważ [Chrystus] przez cáły dźień przyrodzony/ y przez cżęść przeſzłego/ y przez drugą dniá pośledniego w grobie trwał/ dla thego prawdźiwie powiedamy/ iż trzy dni w grobie leżał KuczbKat 50.

»przyrodzonym obyczajem« = w sposób naturalny; naturaliter Mącz [szyk 3:2] (5): PatKaz I 17; PatKaz III 138v; Mącz 241d; A iż [ta świętość] też ciáłem y krwią páná Kryſtuſową názwaná bywa/ potym teſtámentem/ ná koniec ſpołecżnym złącżeniem ciáłá y krwie Páńſkiej/ toć ſie przyrodzonym obycżáiem nie dzyeie RejPosWiecz3 96v. Cf »nad obyczaj przyrodzony«.

»nad obyczaj przyrodzony« = wbrew naturze (1): Skarb drogi miłośći Boſkiey/ Spuśćił ſię w żywot pánieńſki/ Zrządzeniem Bożym wćielony/ Nád obycżay przyrodzony. ArtKanc C3v.

»porządek przyrodzony« (2): Thedy ſie wzruſzyla y zadrzála ziemia [...] y wzruſzyły ſie [góry] od gniewu iego (marg) Abowiem iż nas porządek przyrodzony nigdy ruſzyć nie może/ á przetoż przypomina pręthkie odmiány ktore nas przywodzą ku zdumieniu/ ſkąd więc poznawamy rátunek od Bogá. (–) BibRadz Ps 17/8, I 2b marg.

»prawo przyrodzone« (2): Then robak [tj. pszczoła] nieiako ieſt rozumny, Abowiem Krola ſobie wybieraią ktorego mikuią [!] áy poſluchaią/ á pod nieiakiem prawem ſwym przyrodzonym żywą FalZioł IV 27d; Wnetki w iey [Maryi] cżyſtym ćiele racżył śię Pan wćielić [...]. Tám Bogu vſtąpiło práwo przyrodzone/ Pánnie zoſtáło pánieńſtwo nienáruſzone ArtKanc A4.

»rząd przyrodzony« (1): zięta chorobą/ Przed tobą droga mátko/ przecz konam zá tobą? Czy iż ſłuſznie wprzod vmrze kto pierwey zrodzony? Wolę złámáć domowy rząd niż przyrodzony SzarzRyt D2.

»przyrodzone rzeczy« = sprawy (1): SLyſzałem/ gdy Theológ ſtrofował Mediká/ Wſzytko przyrodzonémi báwiſz ſye rzeczámi/ Czásby ſye téż do Bogá iuż vćiekáć známi. PudłFr 18.

»siłą przyrodzoną« = w sposób naturalny, zgodny z prawami natury (1): A moc ktorą Kościoł wźiął/ nie ieſtci ludzka/ ále dárem Bożym ieſt mu daná. Przeto/ iáko śiłą przyrodzoną tey mocy doſtáć niemożemy/ thák też przez Wiárę tylko ſámę rozumiemy/ że [...] KuczbKat 80.

b. Stanowiący element natury (zwłaszcza o ukształtowaniu fizycznym ziemi) (17): bowiem było miáſtho barzo twárde/ ták w ogárnieniu morskim iáko y w mocnym budowániu y też w przyrodzoney twárdoſći onego mieyſcá wyſokiego/ ták iż żadnym obycżáiem onego miáſtá iáką nawáłnoſcią nie mogł pożyć HistAl B7; [Pan Bóg] Poſtánowił Ray mieyſce roſkoſzy miedzy rzekámi przyrodzonemi/ ktore zową Phizon/ Gánges/ Eufrátes/ Tygris BielKron 1v; Ma [Arabia] tákie polá piaſecżnego wichru/ iż przez noc ſtoią gory wielkie piaſecżne [tj. wydmy] wiátrem przyrodzonym ſute BielKron 263v; Biłágrod w dobrym mieyſcu y w dobrey obronie/ z iednę ſtronę ieźioro ie wielkie przyrodzone obtocżyło BielKron 316, 244v, 263, 266v, 457; GórnDworz Kk2; tedy przedśię przyrodzoné piérwſze rzéczyſko [primaevus alveus JanStat 420]/ kędy piérwéy wodá ſzłá/ ma bydź zá prawdźiwą gránicę onych dźiedźictw SarnStat 466; KlonWor 21.

W porównaniach [zawsze: lasy porównane do muru] (3): BielKron 289, 291v; y że [!] wſzech ſtron ieſt [ziemia czeska] okrążo ná [!] láſy/ iákoby iákim przyrodzonym murem LeovPrzep D2v.

W charakterystycznych połączeniach: przyrodzone(-a) cieplice, gory, jaskinia, jezioro, położenie, rzeka (rzeczysko) (2).

Wyrażenia: »przyrodzona granica« (1): Podkomorzy w gránicách naprzód y náde wſzyſtko ma pátrzyć przyrodzonéy gránice [naturalem limitem spectet JanStat 419], to ieſt potoczká, álbo rzéki miedzy dziedzictwy płynącéy SarnStat 466.

»przyrodzona obrona« (2): miáſtho rzecżone Delff/ pod gorą rzecżoną Párnázum ná ſkále/ kthore przyrodzoną obronę miáło przez gorę y ſkáłe ze wſzytkich ſtron/ tylko iednemiſz wrothy do niego było wnidź BielKron 274, 274.

c. Związany z funkcjami życiowymi; stanowiący składnik organiczny (352): NAprzod Bańki ktore bywaią ſtawiane od niekthorich ludzi na ciemieniu ſą nie pożytecżne. A to iż głowę mdlą, rozum y bacżenie przyrodzone każącz FalZioł V 60v; GlabGad K5; Nie dziwuyćieſz ſię themu we mnie żećiem ieſt przycżerńſza/ ábowiem ná mię vderzyło ſłońce (marg) To ieſt vpalenie y oná gorącość od ktorey ludzie ogorewáią/ w ktorych słowiech rozumie ſkáżenie przyrodzone kthore zá grzechem przyſzło. [...] (–) BibRadz Cant 1/5; BielKron 127v; Succus, Wſzeláka wilkość/ przirodzony ſok. Mącz 428a, 322b; Pátrz ábyś niemieſzał wżołądku czyſtego z nieczyſtym: s kąd by miáło być ſkáżenie ſpráwy przyrodzoney. SienLek 12v, 2; WujJud 70v, 71; Záprawdę cnotá ſámá táka ieſt/ iż áni przyrodzonym rozmnażániem [neque propagatione naturae]/ áni żadnym ſpadkiem/ do potomkow niemoże przychodźić. ModrzBaz 42; A Noe [...] wyćiſnąwſzy winá/ koſztował nápoiu onego/ miáſto wody pijąc ku potrzebie y prágnieniu przyrodzonemu. SkarŻyw 271, 75; LatHar 6.
Fraza: »[co] jest rzecz przyrodzona« (1): SPać w noczy: ieſt rzecż przyrodzona FalZioł V 65.
Wyrażenia: »ciepło (a. ciepłość) przyrodzone(-a)« [szyk 61:4] (62:3): to ziele [titimallus] barzo zagrzewaiącze/ prawie cżwartego ſtopnia ciepłoſcią przyrodzoną dochodzi. FalZioł I 146b; ROżana wodka ſercze ochładza yinſze cżłonki wſzytki przednieyſze poſila á ſtrzeże gich vpadku/ vpadłe podnoſi/ ſwą wonnoſcią duchy ſerdecżne y przyrodzone ciepło poſila FalZioł II 11a, I 81d, V 2v, 4, 4v, 9, 10v, 68; Druga też ieſt poſpolita przycżyna [że samce lepiej śpiewają niż samice] ciepło przirodzone ktore w ſamiczach zawſze mnieyſze bywa niż w ſamczach. GlabGad D, A8v, Bv, B2v, C3v, C8 (45); Krates Thebanus powiedał iż nie máſz żadney duſze w cżłowieku/ iedno thák ciáłá s przyrodzenia ciepłem przyrodzonym żywą. BielKron 127v, 73v, 127v; KwiatKsiąż C2; SienLek 2v, 11v, S[ss]v, T[tt]v; GórnDworz H5v; Oczko 12v, 25v.

»duchy przyrodzone« = siły żywotne (2): VRina ołowianey barwy wſzythka. Znamionuie wynizcżenie Duchow przyrodzonych y ciepła przyrodzonego FalZioł V 2v, V 10.

»gorącość przyrodzona« [szyk 5:3] (8): FalZioł [*8], III [32]d, V 53v; iż nie roztworzone [wino] więcey ſie zaſtanawia około pokarmu w żołądku thrawiącz y [lege: ji = go] ſwoyą gorączoſcią przyrodzoną, gdyż rozſtworone [!] proſto w żyły wſtępuie. GlabGad G8v, K2v [2 r.]; Mocz czarny/ może być z zágáſzenia gorącośći przyrodzoney SienLek 26v, 4.

»moc przyrodzona« = ingenita vis Mącz [szyk 4:3] (7): Gdi iey [wódki kamforowej] cżeſtho pożywa á wiele: ſzkodzi/ ábowiem martwi duchy ożwywiaiącze y mocz przyrodzoną FalZioł I 71a, V 61v, 64; Mącz 145d; Tákżeć y człowiek/ gdy zdrowie raz vtráći/ á lekárſtwy ſye záś nápráwi/ dáleko łacwiey owo vpádnie co lekárſtwy podpieráią/ niżli owo co przyrodzoną mocą ſtoi. SienLek 32, 34v; iáko z winney máćice przyrodzona moc y wilkość ożywiáiąca w látoroſli ſie roſchodzi/ y cżuią to gáłąſki y owoc wydáią RejPosWstaw [1102].

»ogień przyrodzony« [szyk 12:2] (14): Bowiem one [dzieci] maią doſić ognia przyrodzonego y wilgotnoſci doſtatecżney, przeto nie trzeba im przydawać więtſzego ognia GlabGad H, C6, G, Gv, G2, G3 (11); Abowiem Ogień przyrodzony/ ruſzánim ſye mnoży/ á ſwą śiłą ćiáło potwierdza SienLek 34, Vuu3; RybGęśli D.

»potrzeba przyrodzona« = to, co potrzebne do życia; desideria naturae Mącz; necessitas Cn [szyk 2:1] (3): Desideria naturae satiari, Potrzeby przirodzone náſyćić. Mącz 369b; KochTr 9; Kśiążecżká tá [...] zámyka w ſobie wiele nieprzyſtoynych ſpoſobow nábywánia mizerney máiętnośći/ á nie ták dálece dla potrzeby przyrodzoney/ iáko dla świetnośći y pompy tego świátá. KlonWor ded **2.

»siła przyrodzona« [szyk 5:1] (6): bo więtſſá motz iego [Jezusa] przyrodzoné ſily/ w nim byla zagaſſoná/ dlá cięſſkiégo zmęcżeniá. OpecŻyw 137; Przeto cżaſu weſſela albo krotochwile iż ſiła przyrodzona rozchodzi ſie po cżłonkach dla tego nie dopuſzcża w głowę wſtępować dymom z ktorich ſpanie pochodzi GlabGad K5, K5, K7; Kiedy náśienia człowieczego więcey wynidźie niżli przyrodzenie potrzebuie/ bárźiey zemdli śiłę przyrodzoną/ niżliby tyle czterdźieśći kroć krwie z niego wypłynęło. SienLek 14; Tę [oliwkę] ieſli oſtré ćiérnié/ lub rodné pokrzywy Vprzątáiąc/ Sádownik podćiął vkwápliwy/ Mdleie záras: á zbywſzy śiły przyrodzonéy/ Vpadá przed nogámi mátki vlubionéy. KochTr 6.

»wilkość (a. wilgota, a. wilgotność) przyrodzona« [szyk 26:6] (32): Wilkoſci przirodzone cżterzy ſą/ á płanety ſprawcze gich/ krew gorącza á wilgotna, Iupiter ſprawcza iey FalZioł [*8]v, I 108d, 115d, V 2v, 3, 61v, 73; gdyż w takowey ſprawie wychodzi barzo wiele ciepłey wilgoſci przyrodzoney ktora ieſth matheriawłoſow [!]. GlabGad B2; Zaſię oni czo nie wiele pluią w padaią w zimno trzeciego dnia, á to dla zbytniego ciepła wnich panuiącego ktore flegmę trawi z połem [!] z wilgotą przyrodzoną. GlabGad C6, B2, C3, D2v, D7v, H4v, Lv; Succus, Sok/ przirozodna [!] wilkość. Mącz 426d; SienLek 2v, 28, S[ss]2, S[ss]2v [2 r.], S[ss]4v (13); KochWr 30; Tám ná ten cżás [...] ono ćiáło twoie ſtruchláło/ y przyrodzona wilgotność wnętrznośći twoich vſchłá LatHar 301, 577.

»zimność (a. zimno) przyrodzona(-e)« [szyk 4:1] (5): FalZioł I 110b; Bowiem wſzelka ſamicza zimnieyſzego ieſt przyrodzenia niżli ſamiec, także ono zimno przyrodzone więcey w nich zciſka treſtki głoſowe GlabGad C8; Bowiem one rzecży [tj. słodkie pokarmy] iż ſą miękkie przeto ſie ich ciepło imuie, á gdi im nie może zdołać dla ich zimnoſci przyrodzoney przeto ie opuſzcża, á tak richley tam ſkwaſnieią GlabGad K6, A8, I5v.

α. Związany z seksualnością (182): FalZioł I 16d; ktora puł roká cále [...] s ſwym miłym poſpołu ná oſobney á tháiemney rozmowie bywáiącz (gdzie z iedney ſthrony przyrodzona á wielka chćiwość/ z drugiey prośbá/ łzy tego/ kogo iáko duſzę ſwą miłowáłá) ſtrzymáłá ſie iednák nieſkoſztowáć [...] náder pożądánego owocu GórnDworz Aa6; A ty rzecży o Małżeńſtwie/ ile ieſt przyrodzonym złącżenim/ rozpowiedáć będźie trzebá. KuczbKat 255, 255.

W porównaniu (1): Stáło ſie Ieruzálem miedzi nimi iákoby ſplugáwione przyrodzonemi rzecżámi niewieśćiemi [quasi polluta menstruis]. Leop Thren 1/17.

Zwrot: peryfr. »parzyć się w przyrodzonej wannie« = odbywać stosunek seksualny (o mężczyźnie) (1): STáry miał Priapiſmum/ nieukłádną mękę/ Lecz byłá młodéy żenie tá niemóc ná rękę. Bo ſię pan częſto párzył w przyrodzonéy wánnie/ Co więcéy/ niżli iemu pomagáło Hánnie. KochFr 59.
Wyrażenia: »przyrodzona bujność« [szyk 1:1] (2): Pomni też [Konstancjo] by ſie imię z vcżynki zgadzáło [...]. By inych wiele tákich s ciebye przykład bráli/ Przyrodzoney buynośći drogę hámowáli. BielKom C6; GórnDworz Ll2v.

»czas przyrodzony« = menstruacja (1): á tak iako żiwot twardzieie y odyma ſie tak też y pierſi dla materiey przerżecżoney [tj. upławów] ktorą inſzego cżaſu natura wyrzucza inędy cżaſow przyrodzonych. GlabGad D7.

»członek przyrodzony« = genitalia męskie i kobiece (4): [grzybieniowa wódka] Spanie cżyni, naſienie przyrodzone thrawi á tak cżłonki/ przyrodzone nacżynie tego naſienia mdli y niepłodnoſć cżyni FalZioł II 6b; Natura. [...] Aliquando accipitur pro membro genitali, Miáſto członka przirodzonego/ Miáſto łoná. Mącz 241c; A co o członki przyrodzoné mówili/ miéli to wiedźiéć: iż zá grzéchem ćieleſna chćiwość przyſzłá BiałKat 190v; Oczko 39v.

»czyścienie przyrodzone« = menstruacja (1): Mieſyące zową/ czyśćienie ich [niewiast] przyrodzone. SienLek 58.

»krewkość przyrodzona« (1): Wſzákże nie mogłá [Semiramis] być bez tego/ áby ſwey krewkośći przyrodzoney milcżkiem álbo ćirpliwoſcią vſzłá/ álbo iákim wſtydem [...]/ ále tego iáwnie y bez wſtydu vżywáłá/ nałożniki ſwoie z miłośći śćinałá BielKron 10v.

»miejśce przyrodzone« = prawdopodobnie narząd płciowy (1): gdy ſye iuż [franca] bárzo rozkrzewi [powoduje] żył zátkánié/ [...] krwie/ y od niéy nóg/ dłóni/ twarzy/ zápalenié/ do plec/ do ſtáwów/ [...] do mieyśc przyrodzonych fluxy Oczko [40].

»nasienie przyrodzone« [szyk 9:2] (11): Też korzeń mikołaykow [...] zaſtanawia męſzcżiznam naſienie przyrodzone kthore s nich wychodzi FalZioł I 68d; [winnych skórek woda] mleko mnoży w pierſiach/ á naſienia: to ieſt naturi obphitoſć męſzcżyznam ſtarym przyrodzonego daie. FalZioł II 13b, I 25c [2 r.], 33a, 68c, 92b, 119d, II 6b; Gonorrhoea, Wyciekánie przyrodzonego naſienia álbo plemienia. Mącz 147b; Virus etiam, Przirodzone naſienie káżdego zwierzęciá/ tákieſz y człowieká/ náturá/ przirodzenie. Mącz 499b.

»przyrodzona niemoc (miesięczna), choroba (białych głow a. paniam)« = menstruacja, też upławy z narządów płciowych [szyk 33:22] (55): Też ieſt dobry balſam na wycżyſcienie macicze/ y na pobudzenie przyrodzoney niemoczy paniam FalZioł I 22b; Też naſienie iego [koriandra] zwodką babcżaną pity od paniey/ zaſtanawia iey przyrodzoną niemocz/ j też inſzą biegunkę FalZioł I 28b; [squinantum] vrynę y chorobę przyrodzoną białych głow wywodzi, też wiatry trawi FalZioł I 126a; Też wino w ktorim będzie warzono tho ziele [...] vrinę y chorobę przirodzoną paniam ku wyſciu pobudza. FalZioł I 128a, ++4e, ++5b, I 11b, 18c, 32c (49); Też niewiáſtá ćirpiąc niemoc przyrodzoną mieſięcną/ niecżyſta ieſt ſiedḿ dni BielKron 37; Ktoryby [mąż sprawiedliwy] [...] żony blizniego ſwego nie zgwałćił/ y do niewiáſty przyrodzoną niemoc ćierpiącey [ad mulierem menstruatam] nie wchodźił. BibRadz Ez 18/6, I 63d marg, Lev 15 arg, Is 30/22; Ich [niewiast i mężczyzn] to lékárſtwo niechay będźie właſné/ ná choróbę przyrodzóną/ kiedy nieporządnie/ kiedy biało/ y kiedy názbyt ćiecze Oczko 23.

»ogień przyrodzony« (1): Vyrzána niewiáſtá zápala. ále y ſámá zápala ſię ogniem/ cżęśćią ſwym przyrodzonym/ cżęśćią też nábytym [igne tum suo, tum extrinsecus] z pokármow/ trunkow/ z łágodnych rozmow/ y z widzenia wiela oſob ModrzBaz 54v.

»rzecz(y) przyrodzona(-e)« = menstruacja; menstrua Vulg [szyk 77:17] (94): Też ſok iego [bożego drzewka] z mieſzany [!] z mierą tłucżoną/ a rozmocżywſzy w onym knoth: włożyſz gy do maczyce: tedy rzecż przyrodzona przychodzy FalZioł I 2b; Też woda w korey [!] wrzała bylicza, y zliſciem bobkowem j zwrotycżem/ wktorym gdy będzie niewiaſta ſiedzieć albo onym będzie ſobie maciczę naparzała albo dimiona/ thedy rzecż przyrodzoną mocznie pobudza FalZioł I 9a, ++5b, I 1d, 4c, 7b, 8d (85); Leop Thren 1/17; iáko też to rzecż ieſt niepodobna/ áby białagłowá ſtára/ ktorey iuż przyrodzone rzecży vſtáły/ rodźić miáłá CzechRozm 155.

»rzeczy, uczynki przyrodzone« = stosunki seksualne [szyk 3:1] (3:1): Ten [Kaligula] ze trzemi ſioſtrámi niewſtydliwie ſie w vcżynkach przyrodzonych ſpráwował/ y z vmárłą ſie tego cżynić nie wſtydził BielKron 141; Niewiáſty ich [ludów Ameryki Południowej] ácż ſą niewſtydliwe w rzecżach przyrodzonych wſzákże nie ſzkáráde BielKron 445; ſą ludźie [w Ameryce Południowej] vrodźiwi ále bez wſtydu nieznáiąc wſtydu w rzecżach przyrodzonych. BielKron 447; Calep 348b.

»rzecz przyrodzona« = płyn nasienny (1): chczeſli zaſtanowić [...] ciecżenie naſienia przyrodzonego vmeſzcżyzn [!]/ [...] á tego [wywaru] ſie napijay chczeſzli zaſtanowicz thę rzecz przirodzoną v męſzcżyzn. FalZioł I 25c.

»przyrodzone wilkości« = menstruacja (2): Też proch iego [gumi] zmieſzany z prochem krwie ſmokowey/ á [...] day wypić/ ktora pani miewa zbythnie płynienie przyrodzonych wilkoſci/ y inſze płynienie krwie zaſtanawia. FalZioł III 27a, I 138b.

»wstyd przyrodzony« = genitalia; verenda, corporis partes pudendae Calep (2): gdy złoczyńcá nágo (wſzákże wſtyd przyrodzony máiąc nákryty) ná węſzſzey łáwie niż ćiáło ieſt/ bywa pod pachę przes pierśi przywiązan/ [...] áby ták obrácánim kołá ciáło [...] ku wypowiedźieniu prawdy było ćiągniono. GroicPorz iiv; Calep [1112]b.

»złączenie przyrodzone« (4): Cżemu ſamci [ptaków] lepiey ſpiewaią niżli ſamice. (–) To bywa dla chciwoſci złącżenia przyrodzonego z ſamiczą GlabGad D, P7; iákoż s tego práwá pochodźi złączenie przyrodzone ku rodzeniu ſobie podobnego/ s tego wychowánie dźieći GroicPorz a2; BielKron 20v.

β. Związany z wydalaniem (7): [szawinę z dziewanną] przyłoż na ſtolecz [...] pomoże dobrze ku ſtolczowi przyrodzonemu. FalZioł I 130a.
Wyrażenia: »potrzeba przyrodzona« = wypróżnianie; necessitas Cn [szyk 3:1] (4): Będźiećie też mieć mieſce iedno zá obozem/ kędy będźiećie chodźić ná potrzebę przyrodzoną [Et locus erit tibi extra castra et egredieris illuc extra]. BibRadz Deut 23/12; BielKron 66v; Długo cżekáli pánowie iego [Aoda]/ á mniemaiąc áby ták długo przyrodzoną potrzebę odpráwował/ wſtydząc ſię/ dobyli drzwi/ y nálezli go zábitego SkarŻyw 559, 390; [⟨...⟩ ad requisita nature na potrzebe przyrodzonv TomZbrudzBrul Deut 23/12].

»przechody przyrodzone« (1): zbytki z ćiáła wyprożniamy [...] pocenim/ żywotá przepuſzczenim/ wrácánim/ poſtem. A wiele też zbytkow wychodźi/ Przechody przyrodzonymi/ ták v mężow/ iáko y v żon. SienLek 32v.

»wychod przyrodzony« = odbyt (1): Ieſzczéſz nierozumiéćie: iſz wſzyſtko co wchodźi w vſtá/ w brzuch idźie i wzadu śie zoſtaie (marg) wżád [!] bywá wyrzuczono abo przes wychód przyrodzony od rzuczono bywá (–) MurzNT Matth 15/17.

γ. Związany z chorobą (6): Ma ſye rádźić tych Czwartych Kſyąg/ w ktorych rádę ku lekárſtwu naydźie/ rozmáitych niedoſtátkow: ktore częśćią z przyrodzonego wrzodu/ częśćią też z nieopátrznośći ludzkiey/ przychodzą. SienLek 45; Przyrodzone przygody/ iáko ſą rozlicżne wrzody/ dziwne niemocy/ á ktoby ſie ich tu náwylicżył. RejZwierc 113v, 113v marg, Bbbv; Stąd widzimy/ iż wiele chorob/ ktore ſię zdádzą być przyrodzone/ pochodzą od ſzátáná z Bozkiego dopuſzczenia WujNT 252.

W przeciwstawieniu: »przypadły ... przyrodzony« (1): Bo by theż iuż y tey ſwieckiey burdy nie było/ thedy go [ciała] iednák dwie przygodzie minąć nie mogą/ iedná przypádła/ druga przyrodzona. RejZwierc 113v.

d. Badający naturę lub z tymi badaniami związany (29): To w rzecżach przyrodzonych miſtrzowie rozumu przyrodzonego piſzą. FalZioł IV 51c.
Wyrażenia: »przyrodzony dowod, wywod« = demonstratio physica Mącz [szyk 2:1] (2:1): A to ſye wſſyſtko nye przyrodzonemi wywody z Dyálektyki/ álbo Philizophiey [!] [...]/ ále piſmem S. á ſſczyrym ſłowem Bożym wedle potrzeby wywyodło KromRozm II a2, r3; Mącz 231d.

»przyrodzona nauka, filozofija, mądrość, historyja« [w tym: filozofija a mądrość (1)] = res naturae Mącz [szyk 6:5] (6:2:2:1): Physicus, eyn naturlich meiſter. Przyrodzoney náuki miſtrz. Murm 178; BartBydg 114; BielŻyw kt; BielŻywGlab nlb 9; GlabGad kt; á tá [biegłość w prawie] zaiſte à morali philoſophia, to ieſt/ od mądrośći obyczáiow wcżyna ſię: iako od przirodzoney Philoſophiey kunſt lecżenia. KwiatKsiąż I4v; Sagacissimus rerum naturae, W philoſophiey á mądrośći prziródzoney wielmi ćwiczony. Mącz 364a; GórnDworz Kk5v; Cżego [niewdzięczności] dźiwne przykłády z Hiſtoryi przyrodzonych y pogáńſkich dla ſkracánia opuſzcżam PowodPr 17; SkarKaz 486b; [Druga [magia] byłá Mądrośći przyrodzonéy doſkonáła náuká/ co po łáćinie zową Philozophiam náturalem. BiałPos 156 (Linde)].

»rzeczy przyrodzone« [w tym: księgi, nauka rzeczy przyrodzonych (a. o rzeczach przyrodzonych) (7)] = res physicae Modrz [szyk 6:6] (12): To piſze Plin⟨ius⟩ y Acto⟨n⟩ [z Akragas] w kxięgach o rzecżach przyrodzonych. FalZioł IV 30b; tak o nim [o cetusie] piſze Iſido⟨r⟩ [z Sewilli] o przyrodzonych rzecżach [= De natura rerum]. FalZioł IV 31c; To piſze Plinius y Auicenna o przyrodzonych rzecżach. FalZioł IV 37a, IV 30d, 33a, 35a, 39b, 40c, 51c; Physiologia, idem quod physica, Nauká przirodzonych rzeczy. Mącz 298d, 298d; Alexander Mácedońſki/ ták ſię wielce w náuce o táiemnicách rzecży przyrodzonych kochał/ że też ná Aryſtoteleſá Miſtrzá ſwego ćiążył/ iż ono cżem wſzytkie inſze ludźi przechodźić chćiał/ to on drugim vcżąc y piſząc podawał. ModrzBaz [16]v.

Zestawienie: »Księgi Przyrodzone« = tytuł dzieła Pliniusza „Historia naturalis” (2): Z kxiąg przyrodzonych: z miedzi bywa Moſiądz, thak rzecżony, Abowiem złothą barwę ma: albo iż z niego będzie złoto. FalZioł IV 48d, IV 32d.
Szereg: »filozofija, to jest (a) mądrość przyrodzona« (2): Przeto tu nauka będzie dawana Philoſophiey, to ieſt, mądroſci przyrodzonej GlabGad A5; Mącz 364a.
e. Naśladujący naturę (1): Wſzák mędrzec każe náśládowáć mrowki/ Idźże też y ty przyrodzonym śladem [...]. Idź rowno z wodą/ ſámá ćię ná grzbiećie Ponieśie Wiſłá KlonFlis E3.
2. Powstały i istniejący w sposób naturalny, niezależny od człowieka; niesztuczny (21): Też kto chcze mieć czudnoſć licza/ nad przirodzoną czudnoſc tak iżby ſkora była ſubtelnieyſza tak vcżyń [...] FalZioł I 12d; Przyiecháliſmy potym gdźie iedná rzeká wpada w morze/ nád ktorą wielkość Soli białey przyrodzoney BielKron 451v, 277v; Color decorus verus et succi plenus, Práwa ſzczyra á przyrodzona fárbá. Mącz 79d; Magειa, Vmieyętność przirodzonych rzeczy/ doskonáła mądrość. Est autem duplex Magia una naturalis a qua Magus dictus est [...]. Altera Magia daemonum potentia constat Mącz 203d, 147b, 239a, 241c; A iż prozno ludzie choroby ſwe inſzym przyczynom przyrodzonym przypiſuią/ y prozno v świátá pomocy ſzukáią WujNT 323.

W przeciwstawieniu: »przyrodzony ... przyprawny« (2): I wybornie mogli poznać przez tę naukę wſzelakich rzeczy piekność y ſliczność/ ktora była przirodzona á ktora prziprawna KwiatKsiąż H4v; RejPos 337.

Wyrażenia: »dary przyrodzone [= natury]« (1): Potwirdza też/ to moie zdánie/ baſń oná o Epimetheuſie/ ktory dáry przyrodzone wſzythki źwirzęthom niemym rozdawſzy/ ludziom potym co dáć niemiał GórnDworz Ff.

»karmia przyrodzona« = pokarm matki (1): y po tych tho rodzicach [Pan Bóg] chce myeć/ áby ten płod ſwemi pyerſiami/ á karmyą ſwą przyrodzoną żywili á wychowáli. GliczKsiąż D2.

»moc przyrodzona« (1): Gdy vyźrzyſz ſwiátło tą błoną/ Myſl ſkąd ma moc przyrodzoną. RejZwierc 236v.

»przyrodzona światłość« [szyk 5:1] (6): Swiátłość przyrodzoną dáć nam racżył ku pocieſze náſzey/ Słońce/ Mieſiąc/ gwiazdy RejPos 337, 337v [4 r.], 338.

Szereg: »własny i przyrodzony« (1): WIádoma to y pewna ieſt/ [...] iż wſzelki dobry budownik [...] gruntowi ſię przypátruie: y ieſliby zwierzchni był zły/ nie pewny y odkogo [!] vſuty/ prze zeń ſię do właſnego y przyrodzonego przebija CzechEp 103.
3. Cechujący kogoś lub coś, właściwy komuś lub czemuś; w odniesieniu do ludzi i zwierząt: wrodzony; naturalis Vulg, Mącz; genitivus, genuinus, innatus, insitus, natalis, nativus Mącz (284): Genuinus, Przirodzony/ Właſny co z przirodzenia yeſt. Mącz 144b, 145d, 262b; Iż gdy byli vćiśnieni głodem/ obrzydźili theż ſobie przyrodzoną chuć ſwoię y potrzebną [necessarium appetitum]/ dla rzecży im od ćiebie dánych y okazanych. BibRadz Sap 16/3; [gdy śię koń vrodzi máiąc iedne oko vcho nozdrzy [...] mnieyſze niż drugie/ albo gdy koń miewa iedne abo oboie nogi krzywe tym niemocom álbo niedoſtátkom przyrodzonym żadne nie mogą być pomocy Cresc 1571 527 (Linde)].

przyrodzony komu (1): Oćiec ma Bostwo ábo Boſką náturę ále Bogá nie ma/ iáko y Kryſtus ma cżłowiecżęńſtwo nam przyrodzone/ á iednák nie rzecżon ieſt mieć cżłowieká GrzegRóżn L.

W połączeniu szeregowym (1): Praedicamentum, praedicamenta, slavąthnoscz, pospolite slavąthnoscy vel vsithkich rzeczy pospolita bithnoscz vel vyslovyenye, znamynoviącza wlosnoscz, przirodzona, wlyana, nabyta rzeczi vydanych y domyslnych BartBydg 121b.

Wyrażenie: »przyrodzony obyczaj« (1): Ingenitus mos, Przyrodzony obyczay. Mącz 145d.
a. Stanowiący cechę biologiczno-fizyczną (69): Seſćioro też licżba ieſt doskonała/ bowiem ſzeſć ieſt ſpraw przyrodzonych przez ktorich żadna rzecż nie może być/ ktore ſą wielkoſć/ kxtałt/ farba/ poſtawa/ rozdział/ y ruſzanie albo odmiana. KłosAlg A3; Naevus, Przirodzona blizná álbo známię ná ciele. Mącz 240c.
α. Człowieka (też Chrystusa wcielonego) lub zwierzęcia; związany z funkcjonowaniem organizmu, z wyglądem i budową ciała (33): Kury kapłuny, cietrzewie, pawy maią przyrodzoną barwę ſtokroć piękniejſzą niż ti. BielŻyw 6; á ktoriżby znich mniey piękny był, aby ſie tim więcey vcżył, tak aby cznotą ſwą mogł okraſić ſzkaradoſć przyrodzoną. BielŻyw 49; aby rzecży przyſzłe mogły być poznawane po liniach, to ieſt, brozdach niektorich na dłoni ręku przyrodzonych y wyrażonych GlabGad P; RejWiz 21; Notae genitivae, Známioná przirodzone które káżdy ná ciele miewa. Mącz 145d; Natalis et ingenita sterilitas, Przirodzona niepłodność. Mącz 241c; nativus color, Przirodzona práwa płeć álbo máść. Mącz 241c, 203b; bo w niektorych ludźiech ſą przyrodzone mdłośći/ ktorich zá znáki nietrzebá policzáć ku niemocy SienLek 19; GórnDworz G2; [woda] czáſem téż/ do niego [żołądka] z bliżſzych mieyſc/ ták wielé humorów ſłonych á przykrych przywodząc/ iż więtſza niż przyrodzóna do iedzenia/ chęć ſye iem pobudza Oczko 32v; Głos miał w kazániu przyrodzony ták iáſny y wolny/ iſz im władnął iáko chćiał SkarŻyw 310; KochDz 106; ktorzy [kalwiniści] nie wierzą żeby Ciáło prawdziwe Páná Chriſtuſowe mogło być záraz [...] ná rożnych mieyſcách: ábo żeby nie mogło być/ bez mieyſcá y bez przyrodzonego wzroſtu ſwego. WujNT 386; [Czterej młodzieńcy w Babilonie] Mieli y wyſoką wiárę/ iż przyrodzoney vrody/ Bogá y zakonu iego ſłucháiąc/ poſtem tráćić nie mieli SkarKaz 121b; [Chrystus] śiedźi ná práwicy v Oycá w przyrodzonym y widomym ſtanie: á w Sákrámenćie ieſt niewidomie y nád przyrodzenie SkarKaz 243a.

przyrodzony komu, czemu (żywotne) (5): Barwa iemu [kotu] przyrodzona ieſt ſzara FalZioł IV 7a, IV 2d; GlabGad L2; SienLek 78v; Acz Pan Chriſtus ma ieden kſztałt/ ćieleſney oſobie iego przyrodzony: wſzákże przez wſzechmocność ſwą może przyiąć kſztałt iáki raczy WujNT 186.

N sg n w funkcji orzecznika (1): Baranowi przirodzono Skopy wzgardzać FalZioł IV 2d; [SienHerb 271 (Linde)].

W przeciwstawieniu: »przyrodzony ... nabyty« (1): Nie odmięniać zwyczáiu: kto ſie náuczy lewą ręką robić/ áby do końcá tąſz robił. A wſzákóż y ten leuitá/ to ieſt/ który ſie lewą ręką náuczył robić/ nie ma zayźrzéć innym co práwą ręką rabiáią/ gdyż to przyrodzony ieſt obyczay/ á owo nábyty: to niektórych/ á ow wſzytkich SarnStat 1306.

Wyrażenia: [»przyrodzone dary«: BielSat D3 cf b.β.]

»przyrodzona dyspozycyja« (1): Około tatowych [!] tedy ſię cżwicżeń obierać mamy/ ktore [...] mocznieyſze cżłonki cżynią: w ktorey mierze każdy ma przirodzoney diſpoſycyey [...] pilno patrzáć. KwiatKsiąż N4.

»przyrodzone postanowienie« = budowa ciała (2): Chcąc mieć trzy ſpoſoby nátur/ Complexiéy álbo vtemperowánia/ á przyródzonégo poſtánowienia/ w káżdym człowieku [...] Oczko 33v, 12v.

»przyrodzona pożądliwość« [szyk 1:1] (2): Ieſtći przyrodzona á nie ſzkodliwa pożądliwość/ chcieć ieść y pić RejPosWstaw [1103], [212].

»przyrodzona skłonność« (1): Bo tákże bydło dobre ſwoie ćieleſne/ z przyrodzoney ſkłonnośći obmyśla/ y o nie ſię ſtára SkarKazSej 658a.

»własność przyrodzona« (1): Cżemu pies ma ięzik lekarſki á goiąci, á zaſię v konia ieſt ſzkodliwy y drażniąci rany. (–) Acżkolwiek to ieſt z niektorey wlaſnoſci przyrodzoney nam taiemnej. GlabGad C5.

»zwyczaj (a. obyczaj) przyrodzony« [szyk 2:1] (3): iágod iuż ná nim [na figowym drzewie] o mále. Ano ie ſkubą Sroki/ latáiąc á Wrony/ Bowiem to ich co vkráść/ zwycżay przyrodzony. RejZwierz 116v, 136; SarnStat 1306.

W przen (2): dała iemu [człowiekowi] natura w żadku [!] dwie poduſzcże przyrodzone GlabGad F3; Każ [Panie]/ niech będą ſkońcżone/ Troſki: co/ od twey woli/ odrywáią/ A w nádźieiey zdradzáią/ Zbieżeć day wzgárdźić one/ Iák ná koniu/ gdźie ſkrzydłá przyrodzone [tj. bardzo szybko biegającym]. Wwiedź/ ná gorę wyſoką/ Twych wdźięcżnych zabaw GrabowSet K2v.
β. Roślin i innych elementów świata ożywionego lub nieożywionego (34): [sok malinowy] Chciwoſć ku iedzeniu prziuodzi dla zimnoſci ſwoiey przirodzoney. FalZioł I 120c; [ziele kocenki] Sercze też poſila dla ſwoiey przyrodzonej cierpnoſci FalZioł I 128c, I 56b, 108b, 115b, 130a; RejWiz 153v; ſzło było drzewo leśne áby ſobie krolá wybráli álbo pomázáli nád ſobą/ rzekli oliwie/ roſkázuy nam. Ktora ſie wymowiłá/ rzekąc: Niechcę ia ſwey przyrodzoney tłuſtośći opuśćić BielKron 50v, 26, 50v; RejPosWiecz3 96v; Z rudy ſwey przyrodzoney/ naſzey miłey mátki/ Potrzebnieyſzeć żelázo/ niżli ſrebrne ſtátki. BielSat L4v [idem] BielSjem 28.

przyrodzony czemu (5): GlabGad I4; Gdzye gory bliſko ſłone/ też y wodá ſłona/ Abowiem to oboygu/ ieſt rzecż przyrodzona. RejWiz 146v, 154, 177; Thym wſzyſtkim ſadzelom przyrodzony ieſt ſmród/ s kąd ſye téż więc robaki w ránie zámnażáią SienLek 131.

Wyrażenia: »przyrodzona istność« (1): A chociaż też wodá wedle iſtotnego doſwiádcżenia/ nie może ſie odmienić w przyrodzoney iſtnośći ſwoiey/ á wſzákoż iednák iż ieſt ſákrámentem/ tedy nie ieſt znákiem gołym RejPos 153v.

»przyrodzona moc [czego]« (1): [oszuści mówią] iżby pokrzyk nieroſł/ iedno gdźie ſye ſzubienicznik práwą dźiewicą będąc zmokrzył: czemu błaznowie wierząc/ śiłá tym korzenim czárow czynili/ więcéy wiárą ſwą obłudną/ niż przyrodzoną mocą onego źiela SienLek 199.

»przyrodzona natura« (1): á odmieni ten kamień [lapis lazuli] ony złe wilkoſci ku gich przyrodzoney naturze FalZioł IV 55b.

»przyrodzone przypadki [= właściwości]« (1): Drudzy powiedáią/ iż ieſt ten chleb á tho wino przez poſwiącánie práwym á iſtotnym ciáłem/ y práwą iſtotną krwią/ chociaż chleb áni wino nie odmienia właſnośći ſmaku/ y przyrodzonych wſzytkich przypadkow ſwoich. RejPos 88v.

»włosność przyrodzona« = natura, proprietas Cn [szyk 7:4] (11): [szafran] Ma mocz potwierdzaiączą dla niekthorych ſwogich przirodzonych włoſnoſci FalZioł III 7c; [terpentyna] y łamanie barzo znamienicie vſmierza, á to ma ſtaiemney włoſnoſci przirodzoney FalZioł III 29c; Złotho ma włoſnoſć w ſobie taką iż ſercze y duchy ſerdecżne potwierdza, [...] nie dla tego aby ſie miało w cżłowiekha obracżać/ ale w nim będącz z ſwey taiemney przyrodzoney włoſnoſci to cżyni FalZioł III 34b, I 84c, 89a, 121d, 128c, d (11).

W przen (1): Słodkie [rzeczy] zatikaią, á to iż ſłodką rzecż żiły więczey w ſię ciągną niżli iaką inſzą, dla przyrodzoney przyiazni ku ſmakowi ſłodkiemu, ktory też cżłowieka więcey tucży. GlabGad C7.
b. Stanowiący cechę psychiczną (206): s kąd znáć możeſz/ iż ſą nieprzyiáźni przyrodzone w rzeczách ſtworzone. OrzRozm G3v.
α. Właściwą rodzajowi ludzkiemu (87): Rozdział też ſtopniow tych rzecży z ziemie vroſlych/ przy moczy gorączey y zimney/ przyrodzonym ſmyſlem bywa poznan FalZioł [*8]; BielŻyw 69; RejPs 161v, 219v; Tákżeć też náſz Skowronek/ niewinna duſzycá/ Siedzi w plugáwey klatce ná ſwiecie nędznicá. Abowiem ieſt wſádzoná w to ſwowolne ciáło [...]. Cirpi głod przyrodzony pocżciwey náuki/ Gdyż ią ciáło przywodzi ná rozlicżne ſztuki. RejWiz 171v, 75v; BibRadz I 12c marg; Słyſząc to matká właſna onego dzyecięciá/ poruſzyły ſie w niey wnętrznośći przyrodzoney żáłośći nád ſynem BielKron 76v; Ten [cesarz Aurelius Warius] nád ine ſzkáráde á brzydliwe obycżáie w ſobie miał/ bez wſtydu przyrodzonego ſie záchował. BielKron 151, 144v; RejAp 45v; ále tych białychgłow śiłá/ kthorych áni chęć przyrodzona/ áni miłość zwyciężyć może. GórnDworz Bb3v; RejPos Ooo2; GRzech thedy być rozumiemy/ przirodzoną właſną ſkázę y zepſowánie wſzyſtkiego cżłowieká WujJudConf 63, 67v; Kiedyć by ty rzecży/ ktore ſie nam zdádzą być przyrodzone/ dobre były: tedyćby ich nam Bog niezákázował. CzechRozm 242v, 218, 242v; A iż ſię cżłowiek lepiey niż ktore inſze ſtworzenie/ do tákowego zgromádzenia y ſpolnego obcowánia zgodzi/ vkázuie to iego przyrodzony dowćip y mowá [ratio et sermo iudicant] ModrzBaz 2v; Przyrodzone [przywileje człowieka] ktorych nigdy ſtráćić niemogł/ te ſą: Iſz go ná obraz ſwoy y podobieńſtwo ſtworzył/ duſzę mu dáiąc [...] y nád beſtyámi pánowánie. SkarŻyw 259, 262 [2 r.], [282]; GrochKal 10; Królá ſtrách przyrodzony w zámknięniu zoſtáwił. GórnTroas 26; WujNT Rom 1/31; SarnStat 147; Y podobno dla tego ludźie áż do potopu źwierząt żadnych nie zábijáli y mięſá nie iedli/ ábo z przyrodzonego baczenia/ ábo z Bozkiego roſkazánia SkarKaz 314b.

przyrodzon(y) komu, czemu (6): Też o nieprzeſpyecżnośći ſwiátá/ y affekciech przyrodzonych cżłowieku/ s ſtrony ciáłá y duſze. BielKom kt; Naturalis atque insita in animis nostris notio, Przirodzona wiádomość vmysłóm náſzim. Mącz 250c, 143d, 242a [2 r.], 382d.

[N sg f w funkcji orzecznika [z podmiotem w postaci inf]: Przyrodzonać rodzicom dziatki swe miłować. DramStp II 430.]

W połączeniach szeregowych (2): Troiákimi cżłeka P. Bog przywileymi obdárzył: przyrodzonymi/ dárowánymi/ y docżeſnymi świeckimi. SkarŻyw 259, 261.

Wyrażenia: »przyrodzona cnota« [szyk 2:1] (3): GórnDworz Ff3; STárzy oni Philozophowie zaczni pogáńſcy/ nie wiedząc nic áni o Bogu/ áni o woley Bożey/ áni o zakonie iego/ tylko ſie ták przyrodzonemi cnotámi ſpráwuiąc/ kto cżytał ich ſpráwy może ſie iſcie podziwowáć RejZwierc A3, 236v.

»przyrodzony grzech« = grzech pierworodny [szyk zmienny] (1): Abowyem ktożkolwyek [...] vczony y mądry był álbo yeſt/ yednák człowyek yeſt álbo był/ á nyeumyeyętnoſci y omylnoſci/ ktora z przyrodzonego grzechu ná wſſyſtek rodzay ludzki przyſzłá poddan. KromRozm II p4; [Ze ſie wſzyſcy pocżynamy/ y rodźimy/ w Grzechu Przyrodzonym. HerbOdpow I6, I6; iż ieſt przyrodzony grzech/ ktory ſie ná nas rodzenim ſámym wylewa. SkarKaz 472 (Linde)].

»niedostatek przyrodzony« (2): Wy tylko ná niedoſtátek przyrodzony pátrzyćie/ á ná łáſkę miłego Bogá [...] pátrzyć niechcąc/ Páná Bogá ſamego bluźnićie. WujJud 77; WujJudConf 77.

»plugawość przyrodzona« = grzech pierworodny (1): Abowim on [chrześcijanin] ſye iuż ras ocżysćił y omył s plugáwosći przirodzoney/ ták iżby wyęcey nyemyał ſye yą ſzpáćić y mázáć. GliczKsiąż B7v.

»przyrodzone przeklęctwo« = grzech pierworodny [szyk 1:1] (2): iż z iego [Abrahama] krwie y potomſtwá/ wyniść miał ſyn ten táki/ z ktorego y błogoſłáwieńſtwo/ ná wſzytki Narody y dzieći Iádámowe wylać/ á przeklęctwo przyrodzone zgładzić przezeń/ y vpadek rodzaiu ludzkiego nápráwić ſię miał. SkarŻyw 2, 1.

»rozum przyrodzony« = ratio Mącz, Modrz [szyk 25:12] (37): KromRozm II i2; Ale mowi/ iż ſtych rzetzy dotześnych y pototznych/ kthore ſię dzieią pod ſlońcem/ rozumem przyrodzonym żadny tzłowiek niemoże wiedzieć KrowObr 53; Cżłowiek záprawdę ktory ſie rozumem przyrodzonym ſpráwuie/ ná cżás od Páná Bogá pożycżonym/ ná trzech rzecżách opátrzność ſwoię ma ſádzić BielKron 333, 46; Adiciemusque quas ratio dictaverit, Y ty przyczini prziłożę które przyrodzony rozum vkázuye. Mącz 86c; Obtinere vim divinam dicitur lex naturalis, Przirodzony rozum/ też to ſądźi co yeſt bárzo wedle páná bogá. Mącz 447d, 61d, 382d; Tákże theż przyrodzenie cżłowiecże/ ácż ſie rodzi z rozumem przyrodzonym/ ále on rozum iego/ iáko gołá tablicá ieſt RejPos 63; KuczbKat 1, 345; WujJudConf 66; Abowiem to ieſt pewna rzecż/ iż iáko cżłowiek wſzytkie źwierzętá przechodzi przyrodzonym rozumem/ [...] ták też záśię/ ieſli onego przyrodzonego rozumu/ niewyćwicży vmieiętnośćią ábo wiádomośćią [...]/ bywa to/ iż do rzecży vcżćiwośći przećiwnych oślep idzie ModrzBaz 6; SkarJedn 54, 203; To Słowo y tá mądrość oświecáłá człowieká/ dáiąc mu rozum przyrodzony/ ktory vkázował grzechy y ćięmnośći/ ktorych ſię świát vſtrzedz nie mogł SkarKaz 486b, 120b, 274b, 313a, 453a [2 r.], 484b; VotSzl A4; Bo ſam przyrodzony rozum vkázuie/ iż rządy y ſpráwy kroleſtw y pańſtw z Bozkiey opátrznośći y pomocy ſtoią SkarKazSej 657a, 658a, 662b, 663a, 669b [2 r.], 678b [2 r.] (13).

»przyrodzona wina« = grzech pierworodny (1): iáko ná on czás/ gdy ludźi zmamione W ſproſnym błędźie tłumiły niećwiczone látá/ Zá przyrodzoną winę tá byłá zapłátá. Prot A4.

Szereg: »przyrodzony albo wychowany« (1): A iż cżłowiek káżdy grzechem ſwoim záráżony będąc/ iáko w ciemnicy nie obacża thego/ cżego potrzebuye wiedzyeć iego ſmyſł przyrodzony álbo wychowány/ ná obye ſtronie/ ciáłá y duſze/ w thákich nieprzeſpiecżnoſciach ieſzcże dáley vpada BielKom nlb 3.
W przen (2): ty ták ſproſnego grzechu tego/ nigdy prażen być áni ſie vwiárowáć możeſz/ gdyż to ieſt ſłodki wrzod/ á przyrodzona to niemoc káżdego nędznego á grzechem záráżonego cżłowieká. RejPos 228v; Ták też piiáne dymy/ płomyk przyrodzony Rozumu cżłowiecżego bárzo oſłábiony Záćmiáią KlonWor 69.
αα. Właściwą duszy ludzkiej (2):
Wyrażenia: »przyrodzona cnota« (1): A ták [grzech, czart, świat i ciało] ią [duszę] rozbili/ iż ią zdárli/ złupili [...] z oney iey ochędogośći/ ktorą miáłá od Páná ſwego: tho ieſt/ onę niewinność iey/ á onę przyrodzoną cnotę ſwoię. RejPos 210.

»przyrodzona skłonność« (1): gdyż duſze nieśmiertelne ſą/ y máią przyrodzoną ſkłonność ku ludzkim ćiáłam iáko cżęści cżłowiecże KuczbKat 90.

β. Indywidualną danego człowieka lub określonej grupy ludzkiej (tu wliczono szatana) (90): [Wirgiliusz] miał przirodzoną mądroſć nad inſze ludzi BielŻyw 123; Thákież y my niemamy vczoney wiáry/ ále mamy przyrodzoną wiárę OrzList i2; KwiatKsiąż E3; Mącz 387b; przeto też dworna páni/ mimo ſwoie przyrodzone bacżenie/ ktorym ſie we wſzythkim ſpráwowáć ma/ muśi wiela dobrych rzecży wiádomość mieć GórnDworz X2, D2v, F8, X3v, X4; HistRzym 21; ktorym [powołanym przez Pana] też dał przyrodzone oſwiecenie rozumu iákiego RejPos 239; RejZwierc 6v, 261; Wiele ich ktorzi znienawiśći ludźi/ á drudzy z przyrodzoney ſerdecżney okrutnośći [...] wiele złego wyrządzáią ludźiom podleyſzego ſtanu ModrzBaz 72, 13v, 140v; StryjKron A3v, 395; Wnet mu [człowiekowi] Diabeł zayźrzał thákiey ſzcżęśliwośći/ w wiodł go nieśláchetnik z przyrodzoney złośći/ iż nád wolą Páná ſtworzyćielá ſwego/ nędzny owoc z drzewá iadł zákazánego. ArtKanc B19; iżbyś W. M. przyrodzony rozſądek dobry máiąc/ y w náukách niepodle ćwiczony będąc/ przypátrzył ſię/ mogąli tym kſztałtem w polſczyznę wchodźić rzeczy/ ięzykiem Gréckim/ ábo łáćińſkim piſáné GórnTroas 5; PaxLiz A4v.

przyrodzony komu, czemu (11): BierEz H4v; Ingenerata familiae tuae frugalitas, Goſpodárſtwo y obeſzłość yeſt twey czeládźi przirodzona. Mącz 143d; y przytym prośmy Páná Bogá/ [...] ábyſmy wedle ſtárożytnéy/ y iuż przyrodzónéy POLſzce Wiáry/ ſámégo w Tróycy Swiętéy iedynégo Bogá/ prawdźiwie w Polſkim Króleſtwie chwalili OrzQuin X4v; iż tho ochędoſtwo będącz ná tym mieyſcu/ ktorego ábo nigdy/ ábo bárzo rzadko widzieć ſie trefi/ ieſt przyrodzone oney białeygłowie/ nie żeby ſie ná to dla chłuby/ wydawáć miáłá. GórnDworz G2v, K4; ále wiem że pánnam ieſt wſtyd przyrodzony HistRzym 14; BielSpr 2v; Męſtwo to Iáćimirſkim z dawná przyrodzone/ Podolſkie o nich práwią zacne kráie one. PaprPan Y, H4v; GórnRozm L2v; POpiel potomká, tez rownego w onych Złośćiách zoſtáwił, ſobie przyrodzonych. KlonKr B2v.

przyrodzony u kogo (1): StryjKron A6 cf N sg f w funkcji orzecznika.

N sg f w funkcji orzecznika [ze zdaniem podmiotowym] (1): A ieſt to przyrodzona v ludzi tych ktorzy co z mozgu czynią/ iż gdy iáką rzecz pierwſzy raz z ſzczęſliwey fantaziey [...] vrodzą/ á potym im/ iák ſie to częſto mnie trafiáło/ zginie/ iuſz trudno w táką drugą fantazią potráfić vśiłuią. StryjKron A6.

W przeciwstawieniu: »kupny ... przyrodzony« (1): Ták mu ſie zda iż wſzytko zá pieniądze znaydzye/ Sławę y cnotę kupić [...]. A też kupna nie dobra lepſza przyrodzona/ Bo więc tá kramna bywa fáłſzem przeſádzona. RejWiz 77v.

W porównaniach (2): A wdy widzimy/ iż nie telko zá tego náſzego wieku/ ále y zá dawnego/ zawdy ſtárzy byli w tym ſwym iákoby przirodzonym błędzie [tj. w przekonaniu, że wszystko idzie ku gorszemu] GórnDworz H5v; iż káżdy táki ktory ſie ná co z młodośći zwycżái/ wſzyſtkę chuć ſwoię k temu obroći iákoby mu byłá przyrodzona BielSpr 2v.

Zwrot: »mieć w sobie coś przyrodzonego [ku czemu]« (1): dzyatki [...] rychło á záraz práwye rzecżam ſie przyłożyć mogą/ y owſſem we złych przedſię niż w dobrych/ gdy náturá dzyecyęca ma wſobye cos przyrodzonego/ ku zuchwálſtwu á nyeſtátkowi GliczKsiąż E2v.
Wyrażenia: »przyrodzona cnota« = germana virtus Mącz [szyk 9:4] (13): Y chcieli by [Aurelian] s triumphem iechał z bitwy oney/ Ale on nie chciał zgwałćić cnoty przyrodzoney. RejZwierz 14; A przeto iako ſię Socrates będąc ſtarym grać nauczył/ takze też przyrodzoney cnoty młodzieniaſki [!] kazał wnim [graniu i śpiewaniu] cwiczyc KwiatKsiąż I2v; Mącz [95]a, 144c; RejZwierc 18v, 60; WerGośc 262; A nawięcey mi ſtoią w ocżách iey przymioty/ Ty w niey záwżdy kwitnęły z przyrodzoney cnoty. WisznTr 19; GórnRozm L2v; PaprUp Cv, F3v; CzahTr D; Wſzákże rozmnaża cnoty przyrodzone Cwiczenie: czynią ſerce vtwierdzone Piękne náuki SzarzRyt B4v.

»przyrodzone dary« [szyk 1:1] (2): cżęſtokroć w ludziech niziuchnego ſtanu/ widuiemy wielkie á przednie dáry przyrodzone. GórnDworz D3v; Bo ſie ty nie zgadzáią/ przyrodzone dáry. Cudność záwżdy pogląda/ ná cnotę przes ſpáry. BielSat D3.

»przyrodzona dobroć« [szyk 1:1] (2): Bonitas ingenii tui, Przyrodzona dobroć twoyá. Mącz 26b; A ty [królu], z dobroći ſwoiey przyrodzoney, Vkaż łáskáwą twarz, y mnie, y oney [Kalliope, stanowiącej tytuł wiersza]. GrochKal [2].

»przyrodzone doległości [= wady]« (1): ktora ſmiáłość z wielkiego ſercá pochodzącz/ á wykorzeniáiąc s cżłowieká przyrodzone doległośći/ y myſli ſtreſtáne/ ták go vmocnić może/ iż [...] GórnDworz Hh2v.

»przyrodzony dowcip« = vis naturae Modrz [szyk 3:3] (6): Dotes ingenii, Dowćyp przirodzony. Mącz [95]a, 145d; [M. Rej] Przyrodzonym dowćipem wielkiey ſławy doſtał Prot E; ModrzBaz 129; Przeto tym więcey trzebá pracę twoię wychwaláć/ przyrodzony twoy dowćip/ y przedśięwźięćie twoie ModrzBazBud ¶5v; Oczko A3v.

»przyrodzona ludzkość« (1): racz i ti [królu Zygmuncie] [...] Pracą za wdzięcżne prżyiąć, a ſwą przirodzoną Ludzkosć okazać KochSat ktv.

»przyrodzona miłość« [szyk 1:1] (2): Krolową [Izabellę] to poſelſtwo bárzo ruſzyło/ iáko káżdey máćierzy przyrodzoną miłość ku dziećięćiu ſwemu bywa/ ták iż iey ſerce/ żáłość z boleśćią y z ſtráchem przenikły BielKron 313; RejPos 256 marg.

»przyrodzony niedostatek« [szyk 2:1] (3): Ieſli też iáki przyrodzony á nieſzkodliwy niedoſthátek w przyiacielu obacży/ áby gi ćirpiał rádniey/ niżli by/ ledá o czo miał ſie z nim gryść. GórnDworz M3; Do tegoż też przyłącża ſie bácżne contrefethowánie/ á pokázowánie cżyich obycżáiow/ ábo przirodzonych niedoſtátkow GórnDworz O8, K3v.

»przyrodzona pożądliwość« = naturale desiderium Mącz (2): Mącz 241d; Boby też ták wſzetecżnik rzec mogł: mam w ſobie przyrodzone pożądliwośći/ otoż mogę ſkortácyey y cudzołoſtwá pátrzyć. CzechRozm 242v.

»prawo przyrodzone [= wynikające z cech osobistych]« (1): á wżdy ći tákowi ludźie [...] [Łaski i Sztankar] sſtali ſye opiekunámi w Polſzcze duſz náſzych/ niemáiąc k tey opiece práwá żadnego/ áni przyrodzonego/ áni vrzędnie nábytego OrzList h4.

»rozum przyrodzony« [szyk 9:3] (12): probare rationibus, dovodzicz vyvodem rozvmv przirodzonego BartBydg 128b, 123b; FalZioł III 5d; RejKup t6; MurzNT 103v; ci [panowie zwierzchni] nie żadnemi práwy [...] ſpráwowáli lud ſwoy/ ále rozumem á zdániem przyrodzonem GliczKsiąż H2v; RejWiz 2; Cżytałem to/ iż dawni niektorzi wieldzy wymowce [...] dawáli to znáć chytrze ludziom/ iákoby ſie vcżyć nigdi nie mieli/ á ták pokriwáiąc náukę/ vkázowáli orácyie ſwe ludziom proſciuchno piſáne/ iákoby około cżynienia ich/ iedno rozum przyrodzony/ á prawdá miſtrzowáłá/ nie ćwicżenie/ áni náuká GórnDworz E7v; Vmárł pothym pan Boiánowſki Polſki Philozoph/ ktory przyrodzonym rozumem ſwym (bo [...] nie był on w náukach biegły) głębokich rzecży doſięgał GórnDworz Dd8, Gg5v, Hh4; RejPos 115.

»złość przyrodzona« = naturalis malitia Vulg [szyk 3:2] (5): GlabGad N3; ále [...] zoſtáwiałeś mieſce pokućie: wiedząc iż márny á zły ieſth narod ich/ y przyrodzoná złość ich Leop Sap 12/10; á ieſt w drugich iákaś złość przyrodzoná/ iż chocia znáią iáwnie/ że to ieſt dobre/ czo widzą: iednák ſádzą ſie gwałtem ná to/ áby w tym tám kąkol nálezli GórnDworz I5; StryjKron 517; KlonKr B2v.

Szereg: »(i, ani) przyrodzony i (ani) nabyty« (4): OrzList h4; Niewiem by cżego więcey [...] dworzáninowi trzebá/ iáko wymowy/ y przyrodzoney y nábytey GórnDworz F8; Owa przyrodzony y nábyty rozum/ ktemu cnotá/ muſzą go do wſzytkiego wieść/ y w nim vſtáwicżnie mieſzkáć GórnDworz Gg5v; SkarKazSej 660a marg.
W przen (1): Bo rozno Bog rozdzielił po ſwiátu narody/ A káżdy ſwe muśi mieć przyrodzone wrzody. RejZwierc 243.
Przen (1): Y widzę iż przypowieść/ pełni mu [Kmicie] ſie oná/ Szcżęſciu tákie rátowáć/ ieſt rzecż przyrodzona. Zycżyłbych káżdemu ták/ k zacnośći przychodzić/ Sobie pomoc pocżćiwie/ nikomu nie ſzkodzić. RejZwierz 67v.
αα. Odziedziczoną po przodkach (2): ná Wołoſzech znáć y dziś narod Włoſki/ na Węgrzech Tatárſki/ ná Pruſiech Niemiecki/ y ná innych ktorzy ſą przechodniowie z dawna do innych kráin/ nieco w ſobie przyrodzonych obycżáiow máią BielKron 359.

przyrodzon komu (1): Gentilitium est hoc illi, Przirodzono mu to/ Ma to od ſwoyich ſtárſzich. Mącz 144b.

γ. Właściwą Bogu (26): A tyś przed ſie nic niebacząc wyſtępkow ich więcey pieczą máiąc ná przyrodzoną dobroć boſtwá twego wſſytkiegoś przebaczył RejPs 157; áby [= abyś] mię przywiodł w vznánie przyrodzoney woley boſkiey twoiey RejPs 178, 36, 45, 67, 85, 102 (10); RejAp 2; nigdy go [nędznika] on z Boſkiego przyrodzonego miłoſierdzya ſwego/ opuſzcżáć nie racży. RejPos 337; SkarJedn 279, 316 [3 r.]; [Chrystus] modlił ſię/ áby oná zaſługá cżłowiecżeńſtwa iego [...] przynioſzlá mu nie ták dálece z zaſługi á prośby/ iáko więcey [...] z poważnośći iego przyrodzoney ſkutek iemu powinney chwały przedwiecżney Boſkiey etc. CzechEp 200; ále też ieſt Kriſtuſem/ [...] á ſynem Bogá żywego [...] to ieſt z przyrodzoney iſtnośći vrodzonym Bogiem CzechEp 340, 340, 341 [4 r.].

W charakterystycznych połączeniach: przyrodzona(-e) dobrotliwość (dobroć) (7), istność (6), miłosierdzie (4), poważność, wola (3).

Wyrażenie: »bostwo przyrodzone« (2): [ksiądz Powodowski mówi] żebyſmy go [Chrystusa] w náturze kłádli/ tylko być cżłowiekiem á Boſtwo przyrodzone odwięzuiąc/ iákieś mu tylko pożycżáne przycżytáć mieli. CzechEp 348 [podobnie] 347.
Szereg: »naturalny abo przyrodzony« (1): [Chrystus jest] Y prawdziwym Synem. Y Synem náturálnym ábo przyrodzonym. WujNT Xxxxx4.
δ. Właściwą zwierzętom (2): A widamy to y we źwirzętoch/ iż ſtrách ieſt coś przyrodzonego/ bo y koń ledá przed wiechciem z drogi ſkoczy/ y ptaki s konopi ledá czym odſtráſzy RejZwierc 78v.

przyrodzon czemu (żywotne) (1): (nagł) Ná Láźnie. (–) [...] Kąpie ſie też cżáſem wroná/ Przedſię iey złość [tj. złe cechy] przyrodzoná. Nie pomoże ciáłu wodá/ Ieſli ná duſzy niezgodá. RejZwierc 237v.

c. Właściwy zjawisku społecznemu – językowi (2): Zadnego ná świećie ięzyká między ludźmi niemáſz/ ktoryby foremnośći ſwey przyrodzoney vtráćić niemuśiał w cudzym ięzyku OrzRozm P2.
Wyrażenie: »własność przyrodzona« (1): ták téż zátym [wszystkie języki chrześcijańskie] máią pewné litery ſwoie, álbo znáki, którémi wyrażáią onę właſność przyrodzoną ięzyká ſwoiégo. JanNKar C3v.
4. Wynikający z określonych stosunków społecznych, zwłaszcza z urodzenia w określonym systemie społecznym lub z wrodzonych człowiekowi pojęć na temat życia społecznego; naturalis Mącz, JanStat, Cn; nativus Mącz; natus Cn (118): KromRozm III A7v; OrzRozm G3v [2 r.]; á ia Polak/ iáko Orzeł bes pętlic/ ná ſwoiéy przyrodzónéy/ pod Królem ſwym buiam ſwobodźie. OrzQuin Q4v, Pv, P2, Qv [2 r.], Q3v, Q4, Sv; ábowiem iż złe/ przećiwne ieſt dobremu/ á dobre złemu/ poniewoli/ á z muſu/ iedno drugie dla they przećiwnośći przyrodzoney wſpieráć/ á krzepcżyć muśi GórnDworz H8; Stolicá Piotrá S. práwem Bożym na zwierzchnośći kośćiołá wſzytkiego poſadzona [...] iáko przyrodzona głowá trwa/ y trwáć będzie przy cżłonkách kośćiołá Bożego SkarJedn 163; KochMRot C2; Tę przyrodzoną waśń/ która z różnych wiar idźie/ [...] ſámiſmy ná ſye zátym roſtárgnieniém obroćili KochWr 22; Phil P; SkarKaz 385a; Do ktorey vprzeymey miłośći ku oyczyznie/ nie tylko przyrodzona powinność vpomnieć nas może: [...] ále y [przykłady] ludzi Chrześcijáńſkich VotSzl A4v; Bo ieſli ſię ták vdamy ná to/ iż káżdy dla ſwego pożytku będźie łupił y gwałtem rozbiiał drugiego: tu ſię iuż tym ſpoſobem muśi rozerwáć przyrodzone ziednocżenie y ztowárzyſzenie ludzkie. KlonWor ded **3v.

W połączeniach szeregowych (8): Ktoremże tego tedy prawem nam się słusznie (z) tego wymawiać mają? Gdyż ani boskiem, ani przyrodzonym, ani ziemskiem naszym koronnem tego uczynić nie mogą Diar 46, 47; GroicPorz av, a4v; Bo to [przepisy Starego Testamentu]/ Z wiecżnym duchownym y przyrodzonym zakonem Bożym/ y z Ewánielią náſzą [...] ſpołem ſtáć nie może. CzechRozm 83v, 83v, 90; ModrzBaz 78.

W przeciwstawieniach: »przyrodzony ... Boży, nabyty« (2): Iż Polſká ná Kápłaná bieda/ ſą wielkie przyczyny biedánia tego: iedne ſą przyczyny do tego przyrodzone/ á drugie ſą nábyte. OrzRozm G3v; Nie inſzyć ieſt zakon Boży á inſzy przyrodzony. WujJud 74.

Wyrażenia: »przyrodzone postanowienie« = prawo naturalne (1): wſzákże/ iż zániedbawſzy práwá/ to ieſt/ wzgárdźiwſzy Boże y przyrodzone poſtánowienie [Dei et naturae ordinatione contempta]/ do broni ſię rzucáią ModrzBaz 63.

»prawo przyrodzone« = powszechnie przyjęte podstawowe normy moralne; ius naturale Mącz, JanStat, Cn; lex naturae Modrz, JanStat [szyk 35:10] (45): KromRozm III B5; Diar 46, 47; Práwo Boże. Przyrodzone. Ludzkie. Duchowne/ Swieckie. GroicPorz a4v, av, a2, a2v [2 r.]; Mącz 178d; Práwem przyrodzónym niewolnik Páná ſwégo nienawidźi OrzQuin Qv; Bo chwałá Boża ktora śie tym przykazánim wyraża/ z przyrodzonego práwá pochodźi: ponieważ to przyrodzenie nam dáło KuczbKat 295, 295 [2 r.]; RejPosWstaw [414], [414]v; Zakon záś Boży wiecżny/ nazywam wedle Páwłá zakonem y prawem przyrodzonym CzechRozm 87v, 89; ModrzBaz 67v, 78, 78v, 81, 101; SkarJedn 202, 240; GórnRozm Gv; LatHar 127 [2 r.], 128; WujNT 72; Bo wſzyſcy winni ſą poczuwáć ſie z ſtrony práwá przyrodzonégo, bo ſie z tym rodźimy. SarnStat 1272, 15, 908, 1118, 1272; PowodPr 67; SkarKaz 310a, 315b, 382a; VotSzl A4v; (marg) Práwo przyrodzone. (–) Ieſt napierwſze Práwo/ ktore Pan Bog ná ſercách náſzych pálcem ſwoim nápiſał/ z ktorym ſię káżdy rozumny rodźi: y zowie ſię przyrodzonym. SkarKazSej 696a, 696b [4 r.].

»przyrodzona własność« (1): maſz to/ iż tenże Kápłan/ poſtánowia Królá/ nie nád niewolą Turecką/ [...] álbo Kśiążęcą iáką/ ále nád dźiedźictwem Bożym/ którégo dźiedźictwá wolność przyrodzóną właſnośćią ieſt OrzQuin V v.

»zakon przyrodzony« = prawo naturalne [cf wyżej »prawo przyrodzone«], też dekalog [szyk 34:7] (41): PatKaz I 5; To ieſt, wlepiłes panie w duſę naſzę zakon przirodzony WróbŻołt B7, B6; KromRozm II h3, nv; KromRozm III B4 [3 r.]; GórnDworz Hhv; Ty dźiéśięć ſłów Pan mówił/ y ná piſmie dał ná górze Synái: w których zakón ſpráwiedliwośći/ á zakónu przyrodzonego práwy ſkutek okazał śię BiałKat 43v; Ale oná cżęść zakonu/ ktorą Moralem zowiećie/ to ieſt/ Dźieśięćioro przykazánie/ poniewaſz ieſt zakonem przyrodzonym/ vſtáć nigdy niemoże WujJud 78, 64, 74 [3 r.], Nn6v; RejPosWstaw [414]; iż práwo ono ábo zakon przyrodzony. z ktorym ſtworzeni byli rodzicy náſzy/ grzechem był záćmiony CzechRozm 94, 83v, 87, 89, 89v [4 r.], 90v (13); SkarŻyw 503; GrochKal 24; WujNT 533; Iż tedy to opátrzenie duchownych gruntuie ſie ná ſámym práwie ſporządzeniu Boſkim/ ták od pocżątku świátá w zakonie przyrodzonym/ iáko w zakonie Moyzeſzowym/ y nowym Páná Kryſtuſowym PowodPr 22; Zakon przyrodzony y práwo Bożé ná ſercách ludzkich piſáne/ ktore nie idźie z náuki áni ze zwyczáiu: ále z ſámego ſtworzenia y vrodzenia y piſmá Bożego SkarKaz 381b, 274b, 381a, b marg, 382a, Oooo2v; SkarKazSej 696b.

Szeregi: »boży (a. boski), i (a) przyrodzony« = Dei a. divinus et naturae Modrz; naturalis et divinus JanStat [szyk 9:6] (15): Diar 46; Zakon Boży á przyrodzony ieden. WujJud Nn6v, 74 [2 r.]; CzechRozm 83v, 98v; ModrzBaz 63, 74, 81; SkarJedn 202; ácżkolwiek niektorzy Theologowie/ mándat y roſkazánie o dźieśięćinach kłádą miedzy przykazániem kośćielnym: wſzákoż właſniey ieſt przyrodzone y Boſkie/ niżli kośćielne LatHar 127, 127 [2 r.]; SarnStat 1118; SkarKazSej 696b marg. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»(abo) (tak) przyrodzony (jako) i (abo) pisany« [szyk 2:1] (3): SarnStat 15; Táką ſpráwiedliwość mogli mieć Philozophowie/ y inni ktorzy żyli wedle praw ábo przyrodzonych ábo piſánych ſwoich/ y od rzeczypoſpolitey vchwalonych. SkarKaz 310a, 274b.

Przen (1):
Wyrażenie: »prawo przyrodzone« (1): TO mieyſce [ratusz krakowski] ná pocżćiwe/ ſpráwy wyſtáwione/ Miáłoby tho w ſobie mieć/ práwo przyrodzone. Aby thu ſpráwiedliwość/ ſwe gniazdo rozwiłá/ A bezecna niecnotá/ tám ſie być wſtydziłá. RejZwierz 111v.
a. Dany od losu (5): RejWiz 129; Fatalis casus, Przirodzone nieſzczeście. Mącz 29b, 241c; PRzyrodzenie náſze mdłe/ [...] żadnym obycżáiem wytrwáć nie może/ áby ſie nie tylko pokuſam poſtronnym/ ále y ſwym właſnym przypadkom przyrodzonym/ ſámo przez ſię obronić mogło bez pomocy á bez oſobliwey obrony Páná tego RejPos 352.
Szereg: »szczęśliwy [= dany od szczęścia, tj. losu] i przyrodzony« (1): w którym [czwartym przykazaniu] y vczćiwość/ y w zeſzćiu dóbr ſzczęśliwych/ y przyrodzonych/ rodzicóm kazał [Bóg] podpomágáć. BiałKat 53v.
5. Rzeczywisty, prawdziwy; nietraktowany przenośnie (15):

W połączeniu szeregowym (1): iż [Chrystus] był nie tylko człowiekiem/ iáko go oni ſobie málowáli/ ále też przyrodzonym/ iednoiſtnym/ y ſpołwiecznym Synem Bogá Oycá/ ktory go iuż poſłał. WujNT 299.

W przeciwstawieniu: »przyjęty, [mnimany] ... przyrodzony« (1): iż żadnego z ániołow nie názwał Bog Oćiec Synem ſwoim: iáko Chriſtuſá názwał/ nie Synem iákim przyiętym/ ále przyrodzonym WujNT 754; [Lukaſz też piſze/ że [Józef] mnimany tylko był oćiec/ a nie przyrodzony. BudArt Q6v].

Wyrażenia: »Bog przyrodzony« (2): Bo co on [ksiądz Powodowski] Iezuſá Chriſtuſá Bogá przyrodzonego y przedwiecżnego ſámego wſzędy wyſtáwia/ y dla tego potym tego dowodźi/ że ieſt ſam z śiebie [...]. To Athánázyus [...] CzechEp 227, 224.

»Syn (Boży a. Boga) przyrodzony« [szyk 8:1] (9): Ty Kryſte potomku Dawidow według ćiáłá/ ieſteś nie ſługą/ ále ſynem przyrodzonym CzechEp 199, 218, 242; Syn przyrodzony: z iſtnośći Bożey vrodzony NiemObr 93, 95; ReszPrz 77; WujNT 67, 299, 754.

»przyrodzone synostwo« (1): cżego tymi árgumenty [...] dowodźić [ksiądz kanonik] chce: iż przyrodzonego ſynoſtwá/ nátury/ iſtnośći/ y przedwiecżnośći Boſkiey/ przyznawáć mu [Chrystusowi] niechcemy NiemObr 92.

Szeregi: »prawdziwy, przyrodzony« (2): A iáko ſię chleb przemienia w prawdźiwe przyrodzone ćiáło Paná Chryſtuſowo/ á wino w prawdźiwą przyrodzoną krew iego: ták y my w ćieleſne ćiáło iego ReszPrz 58.

»i własny i przyrodzony« (1): Y właſną y przyrodzoną ieſt [Maryja] mátką Bożą? Ieſt/ á niech w tym nikt nie wątpi. SkarKaz 579a.

6. Normalny, zwykły; taki jak większość innych (55): Abowiem też ty rzecży [jedzenie, picie] odmieniaią przyrodzoną barwę w vrinie/ á ſtąd niedoſtatecżne z niey bywa poznanie. FalZioł V 2; á ieſtliby [baba] mogła [dziecię] głową na doł obrocić: ma ſie o to pokuſzać. Abowiem by ſnadnieyſze á prawie przyrodzone według poſpolitego biegu: rodzenie było. FalZioł V 22d, V 4c, 16c, d, 20d; Drzewo krewnoſci/ Ieſt wymálowánie/ Drzewu Przyrodzonemu podobne/ máiące w ſobie pień y rozgi GroicPorz ff; powiedzyał im [Chrystus uczniom]: Wiecie iż Lázarz przyiaciel náſz záſnął/ [...] á oni mnimieli żeby im o záſnieniu przyrodzonym powiedał. RejPos Ooo; RejZwierc 61v; Acż ono ćiáło [Chrystusa]/ w máłośći/ y w zupełnośći/ obycżay pocżęćia przyrodzonego záchowywáło NiemObr 144.

W porównaniu (1): Zgodne á iednoſtáyne rozumienie wſzyſtkich narodow/ ma być rozumiáne/ iáko iáki głos przyrodzony. ReszPrz 23.

Fraza: »([co]) (jest (jako)) ([komu, czemu]) rzecz przyrodzona« [szyk zmienny] (16): Przirodzona rzecż ieſt iże ci ktorzy ſą tłuſci wiele mowią BielŻyw 141; RejJóz B7v; RejKup f2, Lv; Acż ieſt rzecż przyrodzona cżłowieku káżdemu/ [...] Aby ſobie po pracy wdzyęcżnie odpocżynął RejWiz 31, 28v, 37v [2 r.], 74v, Cc7; Strách á boiaźń to ieſt przyrodzona rzecż káżdemu cżłowiekowi RejAp 22v; Nuż Węgrzy ktorym to ieſt iáko rzecż przyrodzona/ zá tarcżą dobrze ſiedzieć/ y mężnie gonić GórnDworz E3, Dd2; RejZwierc 78v marg, Aaa3; ReszList 141.
Wyrażenia: »bieg przyrodzony« (4): Tu maſz wiedziecz [...] bieg a obyczay prawie przyrodzony: [...] rodzenia dziecęcia. FalZioł V 16. Cf »według biegu przyrodzonego«, »nad bieg przyrodzony«.

»według biegu przyrodzonego« = naturalnie (1): Ty iakmiarz przycżyny odchodzenia płodu Niewiaſtam brzemiennem przydawaią ſie, ktore z więtſzą boleſcią tak odbywaią, Niżli gdy według biegu rodzą: przirodzonego. FalZioł V 31.

»nad bieg przyrodzony« = nienormalnie; nienormalny (2): Oſma przycżyna cięſzkiego rodzenia/ bywa [...] dla dziwu iakiego nad bieg przyrodzony będączego Iako iżby dwoie dzieci o iedney głowie w żiwocie były. FalZioł V 17b; Nád ſwoy Bieg przyrodzony wſzytko vſtępuie/ Kaźń z niebieſkiego okná żywność nam dziś pſuie. WisznTr 22.

»przyrodzony obyczaj« [szyk 3:2] (5): FalZioł V 16 cf »bieg przyrodzony«. Cf »przyrodzonym obyczajem«, »nad przyrodzony obyczaj«.

»przyrodzonym obyczajem« (2): Pothym gdy cżas ku porodzeniu przychodzi: wznak ſie obroci/ tak iż głowką nadoł/ noſzkami ku gorze/ ocżyma ku żywotowi matcżynemu ſie obraca A tak przyrodzonym obycżaiem z żywota wychodzi FalZioł V 16c, V 16b.

»nad przyrodzony obyczaj« = nienormalnie [szyk 1:1] (2): Drugie rodzenie [jest] nad obycżay przyrodzony/ tak w rodzeniu dziecięcia: iako też y w nieſluſznym cżaſie. FalZioł V 16b, V 16d.

»przyrodzoną śmiercią« = zgonem naturalnym, nie nagłym, nie gwałtownym [szyk 3:2] (5): BielŻyw 81; iáko piſzą iż tám więcey ludzi zemrze iádem źwierzęcym niż wrzodem álbo śmierćią przyrodzoną BielKron 269v; thyſiąc dwie śćie y dwádzieśćiá y ſiedḿ ludzi śmierćią przyrodzoną á chorobámi/ nie morowym powietrzem/ pogrzebionych tego roku popiſano. BielKron 288; SkarŻyw 74, [407]; [że Pan Chriſtus nie mówił tych ſłów dlatego áby Ian niémiał vmrzéć: ále tym ſpoſobem ie mówił/ że nie gwałtowną śmierćią iáko Piotr/ ále dobrowolną y przyrodzoną miał z tego świátá zéyść BiałPos 114 (Linde)].

Szeregi: »pospolity i przyrodzony« (1): Nie kiedy prawi ſny pochodzą z napełnienia ciała, albo z wyprożnienia [...], á takowe ſą poſpolite y przyrodzone. Dla tego głodnemu ſni ſie o iedle, łacżnemu o piciu [...] etc. GlabGad L4.

»przyrodzony a prawdziwy« (1): A naſiali rol y naſzcżepili winnic/ y napłodzili owoczow narodzenia. (koment) Owoczow [Ps 106/37]), czuſz przirodzonych a prawdziwych. WróbŻołt kk8v.

a. Ziemski, nie boski (13): Przez ſen (mowi pan Bog) będę mowił znimi. [...] takowe ſny bywaią pewne, ale one ktore ſą z przycżyn przyrodzonych cżęſto omylaią. GlabGad L4v; iż iáko ćiáło nietylko śie pokármem przyrodzonym záchowywa/ ále też pomnaża/ [...] ták też pokarm świętego Ciáłá Páńſkiego/ nietylko duſzę pośila KuczbKat 180, 180; LatHar 116; SkarKaz 160b; SkarKazSej 660a.

W przeciwstawieniach: »przyrodzony ... duchowny, nadprzyrodzony, niebieski, wieczny« (4): Wyſzedſzy z Ráiu Adam ſmutny z żoną ſwą/ ćieſzyli ſie przyrodzonem[i kro]tofilami zyemſkiemi ſtráćiwſzy wiecżne BielKron 2v; á iż [namaszczenie chorych] ieſt vſtáwiono rádniey ku duſznemu niż ku ćieleſnemu vzdrowieniu/ iuż nie onę w ſobie przyrodzoną/ ále duchowną moc máiąc. KuczbKat 230; SkarŻyw 261; WujNT 408.

Wyrażenia: »przyrodzonym obyczajem« (1): Lecz Pan Chriſtus oboię tę chorobę vzdrawia: ktoreyby żaden lekarz przyrodzonym obyczáiem zleczyć nie mogł. WujNT 252.

»żywot przyrodzony« = życie doczesne, ziemskie (1): bo on [Chrystus] ieſt zmartwychwſtánim y żywothem/ vmárłych grzechowi y świátu/ yvmárłym ná żywoćie onym przyrodzonym/ ktorych teras nie máſz nic/ iedno proch á źiemiá. GrzegRóżn 51.

Szeregi: »cielesny a przyrodzony« (1): Potym ſie im dla tego niedziwuię [...] iż ich znam być ludzmi ćieleſnymi/ á iáko iedno bydło/ ćieleſnym ſie tylko/ á przyrodzonym rozſądkiem báwiącemi CzechRozm 123v.

»przyrodzony i świecki« (1): niebieſkie ony [przywileje] y dárowne grzechem ſwym zgołá potráćili/ á przyrodzone y świeckie ſobie osłábili y powątlili SkarŻyw 261.

7. Własny, swój, nie cudzy (7): Rozdzielili ſobie wſſytko odzienie moie á przyrodzoney ſſáty mey niechćieli dzielić/ ále loſy onię miotáli RejPs 32; PAnie boże ſpráwę wſſech ſpráwiedliwych ſądow rácz krołowi [!] poruczyć/ á przyrodzoną ſpráwiedliwoſć ſynowi iego RejPs 104v; ten podobny ieſt mężowi kthory przyrodzone oblicże ſwoie w zwierciedle ogląda RejPosWstaw [212]v.
Wyrażenia: »przyrodzone dziedzictwo« (1): Pámiętay pánie iżeś to zebránie [tj. lud izraelski] ninacz ná inſſego nieobroćił iedno náczeſć ſwoię [...]/ iedno iż by było przyrodzone dziedzictwo twoie/ iż by oſiádło gorę tę ktorąś ty ſobie obrał ku ſwiętemu mieſkániu ſwemu. RejPs 108.

»prawem przyrodzonym« = z istoty swojej (2): skąd muſzą y właſnośći Króleſtwá/ z właſnośćiámi Kśięſtwá/ przećiwné rzeczy tymże Práwem przyrodzónym/ wzaiem ſobie być. OrzQuin Sv, Sv.

Przen: O niebie (1):
Szereg: »przyrodzony i własny« (1): ſámá teſkność do Chryſtuſá náſzego ktoregoſmy do tego czáſu nie widźieli [...] y do oyczyzny y do domu przyrodzonego/ y właſnego teſkność/ trapićby nas bárzo mogłá. SkarKaz 550a.
8. Podobny (3):

przyrodzony sobie (2): Przy tym też tę báczność trzebá mieć/ áby nie wiele áni częſto iadł/ rzeczy ſobie przyrodzonych/ ále ſye záwżdy ku przeciwnym miał/ ieſliś wilki/ iedz ſuche SienLek 4, 29.

[przyrodzony ku komu: á máiąc nieiáko iá to/ że pewnie Florenc muśi być brátem właſnym Leonowym/ który iuż iáwnie był ſynem Othoná Ceſárzá/ poſádźił ie wedle Ceſárzá. [...] á gdy iuż práwie bacżył że ſobie podobni á ku Othonowi przyrodzeni byli/ roſkazał áby [...] HistOtton 109.]

przyrodzony czym (1): Cognatus, [...] idem quod agnatus, Przirodzony/ krewny/ też przirodzony twarzą/ yednákiey twarzy. Mącz 241d.

W przeciwstawieniu: »przyrodzony ... przeciwny« (2): toćiem trzeba báczyć/ iáko wyſzſzey rzeczono/ Aby ſobie potraw przyrodzonych miernie pożywał: á ku przećiwnym nieiáko ſye ſkłániał. SienLek 29, 4.

9. Taki, jaki być powinien, nadający się do czegoś, odpowiedni dla kogoś, właściwy; naturalis JanStat (27): Bo bárzo zowego winá Zámnoży ſie więc chudziná Wſſákeś polak dzierż ſie ſwego Seropu przyrodzonego RejRozpr G4; Abowiem tho ieſt rzecz przyrodzona y vtćiwa/ obietnicę dobrą wypełnić. GroicPorz r2v; iáko on páſie ptaſzki/ zwirzętá karmi/ kwiathki wilgotnoſciámi ich przyrodzonemi chędoży RejPos 316v; Iáko Ceſarz álbo pan káżdy potrzebuje oſobnego ſługi przyrodzonego/ [...] ták też ſługá oſobnego páná przyrodzonego ku ſwey myſli potrzebuie BielSpr 47v; Strum R2; Przyrodzony ſpoſob ieſt w ćiele/ áby iedná głowá rządźiłá SkarKazSej 689a, 691b; [Chléb prócz tego co nas karmi: á ieſt rzecz naprzyrodzeńſza/ y nazdrowſza: ále pſzeniczny naylepſzy UrzędowHerb 452a (Linde)].

przyrodzon(y) komu, czemu (9): Cżego nie może cżynić żadne ciepło ogniowe bowiem nie ieſt tak przyrodzone naturze cżłowiecey iako ſłoneczne. GlabGad B8, F4, F6, G8; A przetoć ná kolżdą [!] niemoc rozmáite lekárſtwá piſzą/ áby pokuſzáiąc tákie ſye tráfiło/ ktore komu przyrodzono SienLek 59; iż przyrodzona rzecż ieſt cżłeku [...]/ cnotę y ſławę miłowáć SkarŻyw A4; IZ kożdému ſwoiá obroná iáko ieſt przyrodzona/ ták téż nie ma bydź broniona SarnStat 569; SkarKazSej 689a; KlonFlis C2v.

W połączeniu szeregowym (1): przyrodzona y nalepſza y nawłaſnieyſza rozumowi ludzkiemu ieſt Monárchia ábo iedynowładztwo/ y rząd iednego. SkarKazSej 689a.

W przeciwstawieniu: »przyrodzony ... szkodliwy« (1): (nagł) Wtora czeſc o zywieni[u czło]wieczym. (–) [...] Ten raz wypiſzemy gadki o rzecżach człowieku przyrodzonych albo j ſzkodliwich GlabGad F4.

Wyrażenia: »przyrodzone mie(j)sce« [szyk 3:1] (4): BielKron 9; v Kaliſzá vrodził ſię Cielec [...] o dwu głowach [...] s ktorych iedná głowá ná właſnym przyrodzonym mieyſcu/ á druga v ogoná byłá StryjKron 345; Więtſzaby miedzy námi byłá ná źiemi miłość/ ktorzy ſię modlić ieden zá drugiego możem: niżli w niebie gdźie doſkonáła y práwie ná ſwym przyrodzonym mieyſcu ieſt miłość. SkarKaz 636a, 489b.

»pokarm przyrodzony« (2): Bowiem ten im [dzieciom] natura dała pokarm przyrodzony [tj. mleko], gdyż inſzego grubſzego nie mogą pożywać GlabGad H5, A4.

»porządek przyrodzony« (1): STATVTA Y METRIKA PRZYWILEIOW KORONNYCH: IĘZYKIEM POLSKIM SPISANE. Y porządkiem práwie przyrodzonym á bárzo ſnádnym nowo zebráné SarnStat kt.

Szeregi: »nalepszy i naprzyrodzeńszy« (1): Cypryan z tego dowodźi przećiw pogánom/ iż ieden muśi być Bog: bo táki rząd ieſt nalepſzy/ y naprzyrodzeńſzy. SkarKazSej 690b.

»przyrodzony a przystojny« [szyk zmienny] (1): BielKron 9; [Bo iáko nic nie ieſt przyſtoynieyſzego/ á nic przyrodzeńſzego/ iáko wſzyſtkim być pożytecżnym/ á żadnemu nie ſzkodzić WujPosŚw 1584 431 (Linde)].

W przen (1): Gdyż wodá ludźiom rzecż nieuchodzona/ Sámym to rybom włość ieſt przyrodzona KlonFlis C2v.
Przen (2):
Wyrażenie: »przyrodzone miejsce« [szyk 1:1] (2): á gdy k ſobie [Hieroboam] przyſzedł/ záſię zdrowie prżyſzło ná ſwe mieyſce przyrodzone. BielKron 83; A śmierć owá cżłowiecża nic nie ieſt inſzego. Iedno odſtąpić duſzy od ćiáłá ſwoiego. W cżym krzywdy áni duſzá áni ćiáło cżuią/ Gdyſz záś w ſwe przyrodzone mieyſce odſtępuią KołakCath B4.
10. Będący kimś z urodzenia; przeznaczony komuś przez urodzenie; nativus Miech; patrius PolAnt; naturalis JanStat (77): Oto iá ſlę k wám proroki [...] ij ſſkryby/ to ieſt miſtrze ktorzyby przyrodzonégo piſma naucżali. OpecŻyw 77; OrzQuin S; áż zá czáſem Rzym wſzyſtek, y źiemiá Włoſka [...] do gruntu práwie wykorzenioné były: ták iż téż on język Láćińſki, zwyczáyny y przyrodzony [...] máło y z śiedliſkiem ſámym nie záginął. JanNKar Cv; Są iedni [złodzieje] przyrodzeni: ktorych kiedy ruſzy Zła náturá; ták ich do kradźieży záiuſzy/ Iż [...]. DRVDZY záś ſą ze złego nałogu złodźieie KlonWor 5, 5.

przyrodzon(y) komu, czemu (żywotne) (7): a czynię to nie Lacińſkięm iężykięm/ ſktorego dźiś poſpolicie naukę ſądzą/ ale polſkięm: ktory iſz nám ieſt iakoby przyrodzony/ wielé ich mnięmá/ żeby [...] MurzHist A2; OrzList i2; CHłop miał Koniá y Oſłá/ kiedy iechał w drogę/ Oſieł rzekł/ vlży mi co/ bo ia iuż nie mogę. Włoż ná Koniá/ á Koń rzekł/ o bezecna świnio/ Tobie to przyrodzono/ á wżdyć nieść niemiło. RejZwierz 121; OrzJan 92. Cf »przyrodzony nieprzyjaciel«.

W przeciwstawieniu: »przyrodzony ... nabyty« (1): bo nam mowá Polſka przyrodzona ieſt/ á Niemcom náſzá mowá nábyta/ vczą ſye iey/ Bo od mátek iey nieumieią OrzList i2.

Wyrażenia: »przyrodzony dziedzic« (1): [Panowie, rycerstwo, szlachta] oſobę y Króleſtwo náſzé záwżdy v śiebie vważáli: y do nas iáko Páná y przyrodzonégo dźiedźicá [ad nos tamquam dominum naturalem, haeredem verum et legitimum JanStat 796] [...] y do Korony króleſtwá náſzégo Polſkiégo/ od któréy przeſzłych czáſów byli odpádli/ záśię wróćili ſie SarnStat 1053.

»język (swoj a. własny), mowa (jest) przyrodzona(-y)« = mowa ojczysta; lingua vernacula Mącz; patria vox PolAnt [szyk 15:7] (18:4): A tho wypiſzemy [...] czo ku naſzemu pożytkowi godnego obacżymy. A zwłaſzcża ku naſzey mowie przyrodzoney. FalZioł IV 29c; BielŻyw nlb 5; Nápiſałem krotko ten Porządek Sądow Mieyſkich/ tym zwłaſzczá ktorzy ſye Láćińſkim ięzykiem niewiele báwią/ álbo innego krom ſwego przyrodzonego Polſkiego nieumieią. GroicPorz A3v; MurzHist A2; OrzList i2; BibRadz *4, *4v [2 r.], *5; Wſzákże ći wſzytcy ſwego ięzyká przyrodzonego/ miedzy obcym narodem będąc/ vżywáią. BielKron 338; lingua vernacula, quae et plebeia, Właſny przyrodzony yęzik którego ſie od mátek vczymy. Mącz 485b; GórnDworz F2; RejPos 3; dziwowáli ſie wſzyſcy coby ſie sſtáło/ iż káżdy ſwym przyrodzonym ięzykiem ſłyſzał Apoſtoły mowiące RejPosWstaw [1433]; BudBib c, 2.Mach 7/8, 21; KlonŻal D3v; JanNKar B3, C, Cv, C2v.

»przyrodzone krolestwo« (1): Abowiem będąc w wielikiey roskoſzy/ a w wielikiem kochaniu/ w przyrodzonym Polskim Kroleſthwie ſwoim/ Przyſlas potym WKM [tj. Izabelo Jagiellonko] [...] w rozlicżne przygody a fraſunki RejJóz A2.

»przyrodzone miestce« = kraina, region pochodzenia (1): maſz pobacić iż Polanie, Cżechowie, Szwabi y inſze wſzytkie narody Słowienſkie iako od potopu aż dotichmiaſt w ſwoich przyrodzonich mieſtczach y kroleſtwach trwaią [in suis sedibus et connatis regnis permanent] nie przychodząc z inſzych ſtron MiechGlab 50.

»przyrodzony nieprzyjaciel« [w tym: komu, czemu (żywotne) (3)] (4): Wilk owcy/ iáſtrząb kokoſzy/ pies záiącowi/ izali przyrodzonym nieprzyiaćielem nie ieſt? OrzRozm G3v, G3v; tudzieſz y Zydy przyrodzone Chrześćiánom nieprzyiaćiele zazdrość wzruſzyłá/ iſz ſię z Magámi zmowiwſzy/ o złe Chrześćiáńſkie poſtaráli. SkarŻyw 304; Tátárzyn przyrodzony nieprzyiaćiel nád wámi co godźiná ſtoi SkarKazSej 660a.

»pan przyrodzony« [szyk 17:7] (24): GroicPorz A4v; BibRadz *2, *2v; [Tatarowie] przełożyli nád ſobą ſtárſzego [...]/ dáli mu imię od przełożeńſtwá Cangius Chan/ to ieſt Krol álbo Ceſarz/ y byli go wſzyſcy Carzykowie poſłuſzni iáko Páná przyrodzonego. BielKron 438v, 322, 327, 346v, 361, 405; OrzQuin P2, Q4, S; Niemáła część zaćney Szláchty odſtánie od pánow ſwych przyrodzonych. LeovPrzep E2; RejAp 115v; RejZwierc 119, 182; StryjKron 607; Trzeſzcży y łamie ſię do tych cżáſow we Flándryey/ wſzeláka ku przyrodzonemu Pánu ſwemu Krolowi Iego M. Hiſzpáńſkiemu wiárá y poddáność. ReszPrz 74; ActReg 159; żeś wáſzá kró⟨lewska⟩ M⟨iłość⟩ Polakóm pánem przyrodzonym/ y Królem z oſobnéy łáſki Bożéy dány? OrzJan 92; SkarKaz 487a; CiekPotr 88; SkarKazSej 693a, 677b.

»przyrodzony Pan [= Bóg]« [szyk 6:2] (8): RejPs 25; Iż żaden nie może dwiemá pánom ſłużyć/ á ták tráćiſz Páná ſwego przyrodzonego á ták dobrotliwego. RejPos 74v, 75; ktoremu iuż thám ſłuży niezlicżona wielkość Anyołow iáko przirodzonemu Pánu ſwoiemu. RejAp AA8v; SkarJedn 58; ábyć [Tobie, Boże] ſię wſzytek świát pokłonił/ á inne ſtworzenie twoie ćiebie Páná ſwego właſnego y przyrodzonego znáło/ ták iáko my znamy. SkarKaz 280a, 273a, 274a.

»ziemia przyrodzona« [szyk 5:1] (6): Przeto Lech z Cżechem [...] zabrawſzy wſzytko ſwe dobro [...] opuſzcżaiąc ziemię przyrodzoną [relictis sedibus nativis] wſtąpili ku zachodu ſlonca MiechGlab 43; Brutus rozumieiąc iż zyemiá ich przyrodzona ieſt práwa mátká/ ſkoro przyſzedł do Włoſkiey zyemie cáłował mátkę/ to ieſt zyemię Włoſką/ w ktorey ſie vrodził y wychował. BielKron 105v, 116v, 327, 402v; Z ſwey źiemie przyrodzoney miey Ruſkie Báchmáty. BielSjem 31.

Szeregi: »przyrodzony i (też) dziedziczny« [szyk 1:1] (2): áż ią [Litwę] Kśiądz wielki Litewſki/ Pan przyrodzóny itéż dźiedźiczny/ wolną vczyni OrzQuin P2; SkarJedn 56.

»własny a (i) przyrodzony« [szyk 3:1] (4): Co nie prżeto mowię/ żebych ięzykom ganił/ ále żebychmy ſwoim właſnym a prżyrodzonym nie gárdzili. BudBib b4v; JanNKar C2; SZczęśćie nawyżſze ieſt ludzkie [...] znáć Páná Bogá tworcę y właſnego á przyrodzonego Páná ſwego. SkarKaz 273a, 280a.

Przen (4):
Wyrażenia: »przyrodzony dziedzic« (1): ábowiem Kryſtus prawdźiwie ieſt pirworodnym miedzy braćią/ [...] á ieſt prawdźiwym y przyrodzonym dźiedźicem/ á my kroluiemy y ſpołu dźiedźicmi ieſtechmy przez przyſpoſobienie BibRadz II 120c marg.

»przyrodzony pan« (1): Mamy Chryſtuſa iednę głowę/ iednego ſprawcę/ iednego goſpodarzá/ iednego páſterzá. Bo ſię tu nie mowi o pryncypále y o dziedzicżnym y przyrodzonym pánie y ſprawcy nam teraz nie widomym: ále ſię mowi o iego namieſtniku [tj. papieżu] SkarJedn 56.

»prawo przyrodzone« (2): áliż Práwo Kśiążęćiá świátá tego/ któré ná nas przyrodzóné miał pan dijabeł/ [Chrystus] vmorzył śmierćią ſwą OrzQuin P2v; RejPos [77]v.

11. Urodzony gdzieś (3):
Wyrażenie: »przyrodzony w ziemi, ziemie« [szyk 2:1] (2:1): BielŻyw nlb 5; Etiopia Murzyńska źiemiá/ leży ku południu od Egiptu/ ći ludzie [tj. Murzyni] ſą przyrodzeni w tey źiemi Afryce BielKron 271; Blondus przyrodzony tey źiemie Hiſthoryk/ wſzytkę Włoſką źiemię ná cżternaśćie cżęśći wypiſał BielKron 276.
12. Związany wspólnotą pochodzenia; naturalis Mącz, Vulg (143): tedi opiekvn tak zapiſany abo przirodzoni ma o glovę zabitą czynicz vedlia prava ComCrac 16.
Przen: O ludzie izraelskim [bibl. Rom 11/21 i w nawiązaniu do tego miejsca] (3): KromRozm III Dv; Abowiem ieſli Bog przyrodzonemu gáłęźiu [naturalibus ramis] nie przepuśćił: by ſnać y tobie nie przepuśćił. WujNT Rom 11/21; PowodPr 11.
a. Dotyczący pokrewieństwa, wspólnego pochodzenia rodzinnego (129):
α. Należący do rodziny, spokrewniony i (wyjątkowo) spowinowacony (126): GroicPorz ee3; Rozumiał [cesarz] też kthemu być godnego [tj. aby został jego następcą] Máximiliana źięćiá [...]/ gdyż [...] kráiny rozmáithe dzyerży/ kthemu ich przyrodzony ſąmſiath. BielKron 235v, 423v; Mącz 241d; Przeto vchwałą Séymu tego poſtánawiamy: áby od tego czáſu y nápotym záwżdy opiekun káżdy/ ták zápiſány/ iáko przyrodzony/ biorąc do rąk ſwych bona pupillorum [...] doſtáteczné Inwentarze dóbr y dochodów wźiętych poczynił SarnStat 585.

przyrodzon(y) komu (6): BierRaj 19v; Rzek Lábán k niemu [Jakubowi]: Nie mnimay byś mi dármo ſłużył/ iżeś mi przyrodzon/ co chceſz zá ſwą pracą dam tobie. BielKron 15, 53; á dźiatki rádźi rodźiczow drogámi chodzą/ ktorym nietylko przirodzone/ ále y wnich wychowáne ſą. KwiatKsiąż Fv; est mihi sanguine iunctus in secundo affinitatis gradu, Yeſt mi przirodzon w wtorym pokoleniu. Mącz 147c, 177d.

W porównaniu (1): Bo iuż Anyołkowie oni/ By ſzwagrowie przyrodzeni/ Będą go [człowieka wiernego Bogu] ſtrzedz iáko oká RejZwiercPodw 183v.

Wyrażenia: »brat przyrodzony« = kuzyn (1): [Jezus] plakál rzewno ſwégo rycerza/ [...] y brata przyrodzonégo [tj. Jana Chrzciciela]. OpecŻyw 48v.

»matka przyrodzona« (1): [Noemi] rzekłá świekrom áby ſie wroćiły do ſwych mátek przyrodzonych BielKron 52v.

Szereg: »własny abo przyrodzony« (1): ktorego [Joasa] y Nátánowym y Sálomonowym ſynem cżynią. Nátánowym właſnym ábo przyrodzonym/ á Sálomonowym záś práwnym ábo zakonnym/ to ieſt/ ktoryby tym práwem Moyżeſzowſkim wzbudzony był y ná mieyſce zmárłego poſtánowiony. CzechRozm 151.
W przen (1): Nuż gdy ieſzcże owi przyrodzeni błazenkowie á owy dziatecżki wdzięcżne przypádną/ gdy iáko ptaſzątká około ſtołu biegáiąc świrkocą/ [...] iáka to ieſt roſkoſz RejZwierc 32v.
Przen [komu] (1): (nagł) Sławy figurá. (–) SLawá tá pyęknie ieździ/ ná Koniu vbránym/ [...] Trąbę dzyerży v gęby/ trąbiąc ná wſze ſtrony/ Tákżeć ſie s káżdym dzyeie/ kto iey przyrodzony. RejZwierz 114.
αα. W funkcji rzeczownika [w tym czyj (47): pron poss (27), G sb i pron (16), ai poss (4)] (71):
ααα. »przyrodzony« = cognatus Murm, BartBydg, Mącz, PolAnt; affinis, agnatus Mącz (58): ZapMaz II Ł 3/7, 59; Murm 165; BartBydg 29b; BielŻyw 163; LibMal 1543/69v; Bo potym y na potomki prawem iuż [żart] przychodzy Bo kiedy ſie iuż tak ludźie imą z ktorey ſzydzyć Iſcie wſzytczy przyrodżeni maią ſie żac wſtydzyć RejJóz F; RejKup t8v; MurzNT Mar 6/4; BielKom C4; GroicPorz ee3, ll3v; Przyſzedł tedy Izráel do Egiptu w pocżcie przyrodzonych ſwoich ſiedmidzyeſiąt y pięć BielKron 17v; Widząc to Brutus ſieſtrzeniec Tárquiniuſá pyſznego przyrodzony Lukrecyey/ mowił tymi ſłowy: [...] BielKron 104v, 11, 13, 16, 50v, 52 (31); Mącz 127d, 241d [2 r.], 340d; A iákaſz to nam [ludziom] wielká pociechá/ gdyż wiemy/ iż nikomu inſzemu iedno nam vrodziło ſie to ſwięthe dzieciątko/ á vrodził ſie wielki krol ze krwie náſzey/ á sſtał ſie práwie przyrodzonym náſzym. RejPos 20v; ZapKościer 1583/54; WujNT 2.Tim 3/3; [[Abraham do sługi swego:] poydzież do ziemie y przyrodzonych moich [ad terram et cognationem meam]/ á od nich wezmieſz żonę ſynowi memu Iſáakowi. Leop Gen 24/4 (Linde)].

przyrodzony komu (1): Iednego cżáſu ſynowie krolewſcy iemu [Brutusowi] też przyrodzeni/ ſzli do Delfu BielKron 105v.

przyrodzony po kim (1): Agnati proprie dicuntur, Przirodzeni po oycu. Mącz 241d.

W połączeniu szeregowym (1): Panna z boleſcią niewymowną [...] a s placżem narzekaiątz ſſukala go [Jezusa]. Naprzod miedzy przyrodzonymi/ potym miedzy znaiomymi/ ij miedzy opcymi. OpecŻyw 32.

Szeregi: »krewni i przyrodzeni« (1): thedi ta ieſt wolya roskazanye y poleczenye pana Bothurzniskiego oddalyayąncz wſchithki krewne y przirodzone swoye polieczil y roskazal dacz, Annye kroliowei starei nyewieſczie [...] dziesyencz grziwyen pienyendzy za poslugi iey MetrKor 59/75v.

»przyrodzeni ani (albo) przyjaciele« (2): kto chce wiernie ſlużytz milemu bogu [...] niemá przemieſſkatz miedzy przyrodzonymi ani prziiacielmi/ ale tzo daley ma ſie odlęcżytz od nich. OpecŻyw [34]; KwiatKsiąż Ev.

»przyrodzeni i ziemkowie« (1): Ad agnatos et gentiles aliquem deducere, Do przirodzonych y do źiemków kogo dowieść. Mącz 241d.

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu wieloczłonowym: »i ini przyrodzeni« (1): O Grekowie ieſzcżeſcie nie ſyći krwie Troiáńſkiey/ oycá mego/ bráciey/ y inych przyrodzonych moich BielKron 60.

βββ. »przyrodzona« = cognata Mącz (13): A oto Elzbieta przyrodzoná twá/ w ſtaroſcij ſwé pocżęla ſyna OpecŻyw 8v; przeto ſzukáli krolewny Polixeny/ y dowiedzyeli ſie iż ią zátáił á ſchował Eneás iáko ſwoię przyrodzoną z mátką Hekubą. BielKron 60; Po tey ſprawie Boſkiey ſzłá [Panna Maryja] do przyrodzoney ſwoiey Elżbiety BielKron 137; A gdy ią [Żydówkę] wiodą ku ślubu dwie iey przyrodzone/ záſłonią iey twarz BielKron 465, 51, 60v, 104; Mącz 175d, 241d; BudNT Luc 1/32[36].

przyrodzona komu (1): to yeſt marya ktora byla ſpokolenya aaronouego bo byla przyrodzona ſzwyątey Elzbyeczye PatKaz III 94.

Wyrażenie: »bliższa przyrodzona« (1): To Syeſtrze iey/ álbo bliſzſzey przyrodzoney/ przes Mężá iey ma być wydáno. GroicPorz gg3.
Szereg: »siostra albo przyrodzona« (2): To też oſtrzegáiąc/ że śioſtrá tá álbo przyrodzona [...] Mężowi tey to vmárłey s tákowych rzeczy/ ma zoſtáwić co Práwo obmawia. GroicPorz gg3v, gg3.
ββ. Wynikający z pokrewieństwa, oparty na nim; consanguineus Mącz (38): Mącz 367c; iáko o wychowániu dźiatek rodźice przykazánia niemáią/ á wżdy powinowáctwá ſwé przyrodzoné przećiwko nim czynią BiałKat 53v; Calag 18a; Bo ieſli powinność kmotrowſką ważyli ſobie ſtárzy, dáleko więcéy przyrodzoné ſtopnie krewnośći. SarnStat 1265.

W porównaniu (1): Piſzeſz mi Machomećie przypomináiąc z młodych lat towárzyſtwo náſze záchowáłe/ kthore ieſli weźmie odnowienie/ będzie trwáłe iáko przyrodzone BielKron 253.

Wyrażenia: »bliskość przyrodzona« (3): Ziecháli ſie do Poznániá pánowie s Polſki y s Pomorzan radzić o innym pánie [...]/ gdzie ſie ich wiele zgadzáło ná Włádziſłáwá Lokietká/ rozważáiąc miedzy ſobą iego prętkość y gotowość/ thakież bliſkość przyrodzoną ku kroleſtwu Polſkiemu/ ábowiem on był ſzoſte pokolenie od krolá Boleſłáwá śmiáłego BielKron 368, 369, 405.

»krew przyrodzona« (1): Bo być iedno był oycem [zmarły Jan Tarnowski]/ choć nie ták łáſkáwym/ Iednák/ ábyś okazał/ żeś człowiekiem práwym: Muśiałby go żáłowáć: bo kreẃ przyrodzona/ Nie może być w oboim ſczęśćiu potáiona. KochTarn 73.

»przyrodzona krewność« [szyk 1:1] (2): tám [w Marsylii] Krol Fráncuſki wielką przyiaźń wźiął z Papieżem/ ktorą vtwierdzili krewnośćią przyrodzoną/ tho ieſt/ Hendrykus ſyn krolá Fráncuſkiego [...] wſtąpił w małżeńſki ſtan z wnucżką Papieſką Kátharzyną BielKron 211v; CzechRozm 154.

»miłość przyrodzona« [szyk 3:2] (5): BielKron 17v; Bo w onych ſpráwách źiemſkich [tj. w wychowaniu dzieci] záwſze ieſt iáka przyſádá właſnych pożytkow álbo miłośći przyrodzoney WujJud 212; Raz iey oycowſkie ośierocenie/ y ſmutek ktory mu táiemnym odeyśćiem zádáłá/ y milość ku oycu przyrodzoną rozwodził y rozpalał/ mowiąc: ták okrutną być możeſz ná oycá SkarŻyw 14, 286; StryjKron 442.

»powinowactwo przyrodzone« (1): Ten ſkarb [tj. powołanie do zakonu] gdy nálázłá S. Eufrozyná/ mądrze go bárzo zátáiłá. boiąc ſię áby go iey chytry rozboynik [tj. miłość do ojca]/ krwie y powinowáctwá przyrodzonego/ nie wydárł SkarŻyw 16.

»prawo przyrodzone [do dziedziczenia, własności]« [w tym: prawem przyrodzonym (13), z prawa przyrodzonego (1)] [szyk 14:1] (15): slawatny Ian ffigura raycza y meysczanyn warssowsky y s zona swa anna Iawnye y Glossnye przes vymowienye zessnaly ze ssya yem dossycz stalo yako blissem na ktore to przycz myalo pravem przirodzonem po dzyewcze ych barbarze ZapWar 1548 nr 2667; Nie ſpádłá koroná ná W.K. zacność práwem przyrodzonym/ áni ſucceſsią żadną. [...] áleſmy cie zá krolá á zá páná ſobie obráli LeszczRzecz A6; Był then obycżay v nich [Żydów]/ gdy kto komu práwo przyrodzone ſpuſzcżał/ trzewik álbo bot ziął z nogi á podał ſtronie/ ná znák iż mu ie ze wſzytkim práwem ſpuſzcża. BielKron 53v; bliſko S. Witá kośćiołá w wále/ ieſt kámień wielki mármurowy/ ná ktorym chłop máiąc z ſobą drugie chłopy w grubym odzieniu ſiędzie/ ná ktorego też to ſpada práwem przyrodzonym BielKron 275, 53v, 61v, 175v, 198v, 363 (11); Moſkiewſki wziął Połocko/ y liſty wywodzi Ze prawem przyrodzonym Halicz nań przychodzi. KochSat A3v; SarnStat 1164.

»przyrodzone prawo« = pochodzenie rodowe (1): A iż też obádwá Ewánieliſtowie do iednego Iozeffá rzecż ſwą śćiągáią/ [...] tedy to ieden wedle właſnego y przyrodzonego práwa cżyni/ to ieſt Mátheuſz gdy vkázuie iż [Jezus] był potomkiem Dawidowym przez Sálomoná. CzechRozm 153.

»spadek przyrodzony [= dziedziczony]« [szyk 2:1] (3): iáwnie ieſth opiſáno w kronikach/ iż Krol Káźimierz wtory doſtał iey [ziemi podolskiej] cżęść ſpadkiem przyrodzonym BielKron 390v; A Xięſtwo [Ruskie] było przyſzło ſłuſznie przyrodzonym ſpadkiem ná Erdziwiłá Brátá Xiążę Ruſkie Nowogrodzkie StryjKron 270, 612.

W przen (1): [matka do Orestesa:] grzey żelazo ſrogie We krwi moiey; o tom ieſt/ moie dźiećię drogie. [...] Nie ruſzyło to ſyná: Przymierze przełomił Przyrodzone/ y krwią ſię mátki ſwey poſkromił. KlonWor 65.
β. Przyrodni, mający z kimś tylko wspólną matkę lub wspólnego ojca (3):
Wyrażenie: »brat przyrodzony« (3): Kupan/ brát przyrodzony s. Szcżepaná/ ktory był Kſiążęćiem Simigeńſkim/ ſprzećiwił ſie s. Szcżepanowi BielKron 299v, 324v; Przyſzedwſzy przed prawo [...] sliachetny Michal Podlieſki z sliachetnym Matiſem Ćieszycą, tudzieſz s sliachetnym Dzieniſzem bratem przirzodzonym [!] Michala Podlieſkiego, żądali ſą od nas pisania, [...] Iże [...] ZapKościer 1580/14v.
γ. [Z nieprawego łoża:

W przeciwstawieniu: »przyrodzony ... własny«: Dźieći ſą dwoiákie/ iedny przyrodzone/ drugie właſne/ y dobrze národzone. Przyrodzone ſą ktore ſie oprocż ſtanu małżeńſkiego rodzą/ iáko ſą Bękárći [...] Właśni záſię/ [...] SzczerbSpecSax 113 (Linde).

Wyrażenie: »przyrodzone dzieci«: Bo choćia y Kśięży ſynowie Bękárći ſą/ wſzákże ludźi świeckich przyrodzone dźieći/ nie ták bárzo ſą bękárty/ iáko támći. SzczerbSpecSax 16 (Linde).]
b. Połączony wspólnotą etniczną (10): A to theż k temu/ aby WKM [tj. księżna Izabela Jagiellonka] znała życżliwe k ſobie przyrodzone Polaki ſwoie a wierne p[o]ddane wſzego narodu WKM. RejJóz A2v; Gotty według wypiſánia Ablániuſá ich przyrodzonego Hiſtoryká/ wyſzli s kráin morſkich połnocnych/ gdzye dzis zową Gotlándya BielKron 159.
α. W funkcji rzeczownika: »przyrodzony« = ziomek, rodak [w tym czyj (4): pron poss (2), G pron (2)] (6): Gdy Perſowie z Sáráceny walcżyli/ proſili Perſowie Tháthárow o pomoc iáko przyrodzonych [tak według autora]/ kthorzy gdy przyſzli do Aziey [...]/ weſzli w zakon Sáráceńſki/ y przyięli ſnimi wiárę ktorą im był dał Máchomet y vſtáwił. BielKron 239v, 88v, 93 [2 r.]; [Polska ziemia narzeka:] Obacżćieſz ſie w tym dobrze/ ſynacżkowie mili. Byśćie márnie wolnośći ſwey nie vtráćili. [...] Iuż ſie nie mogę odiąć ábych nie płákáła/ Gdym tę od przyrodzonych/ złą ſpráwę poznałá. BielSat Hv; Optabam ego ipſe anathema eſſe a Chriſto pro fratribus cognatis meis ſecundum carnem [...] Ządałem ia ſam [słowa św. Pawła: Rom 9/3-4, zacytowane przez Budnego] odłącżeniem być od Chriſtuſá/ zá bráćią przyrodzone moie wedle ćiáłá/ ktorzy ſą Izráelitowie BudNT Ii8v [przekład tego samego tekstu] [Przyrodzoni moi wedłuk ćiáłá BudArt K].

[przyrodzony komu: ale ſie rozumie/ iakoby [św. Paweł] rzekł: Izraelitowie ſą mi przyrodzoni/ ále nie wedle ducha/ chybá wedle ćiáłá. BudArt P7, P7.]

13. Rodowy (1):
Wyrażenie: »pieczęć przyrodzona [= ze znakiem rodowym]« (1): a dla lepſzi wyari y potdzwyerdzenya pewnyego [...] y pyeczyencz swą przirodzoną przikladam/ y spotpiſzem Reky swy wlaſzny ZapKościer 1582/41.
*** Bez wystarczającego kontekstu (4): Compactus. Angeborner. Przyrodzony Mymer1 37v; Mącz 143d; Genuinus – właſny, przirodzoni. Calep 455b; Nativus – Wrodzoni, przirodzoni. Calep 689a.
*** Dubia (2): Mącz 144b; Azaſz też vbogi ſtárzec nie może ſobie [...] przechadzek vżyć około ſtawkow [...]. A potym przyſzedſzy ſiadſzy ſobie v chędogiego ſtoliká ſmácżnych á pomiernych potrawecżek ſie náieść/ á potym ná ſwym przyrodzonym inochodnicżku/ ktory ná nogách pan/ ná białym á nadobnym łożecżku ſie przeieździć/ s cżeladką ſobie pomowić RejZwierc 164.

Synonimy: 1. naturalny; 2. nienabyty, własny; 4. prawdziwy, prawy, rzeczywisty; 5. powszedni, zwyczajny, zwykły; 6. człowieczy, doczesny, ludzki, ziemski; 7. potrzebny, powinny; 8. bliski, jednaki, podobny, rowny; 9. własny; 12. bliski; a.α. krewny, powinowaty.

Cf NADPRZYRODZONY, NIEPRZYRODZONY, PRZYRODZIĆ SIĘ, PRZYRODNY

SBu