Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZYRODNOŚĆ

Następne hasło: PRZYRODZAĆ SIĘ »

PRZYRODNY (38) ai

przyrodny (37), przyrodni a. przyrodny (1) ZapWar.

o jasne.

[comp przyrodni(e)jszy.]

Fleksja

sg
m	N	przyrodny	f	N	przyrodnå	n	N
	G	przyrodn(e)go		G	przyrodn(e)j		G	przyrodni(e)jsz(e)go
	D	przyrodn(e)mu		D			D
	A	przyrodn(e)go		A			A	przyrodn(e)
	I	przyrodnym		I	przyrodną		I

pl
N	m pers	przyrodni
N	subst	przyrodn(e)
G		przyrodnych
D		przyrodnym
A	m pers	przyrodn(e)
A	subst	przyrodn(e)
I	m	przyrodnymi

sg m N przyrodny (3). ◊ G przyrodn(e)go (8). ◊ D przyrodn(e)mu (3); -ęmu (1), -(e)mu (2). ◊ A przyrodn(e)go (2). ◊ I przyrodnym (1). ◊ f N przyrodnå (1). ◊ G przyrodn(e)j (1). ◊ I przyrodną (2). ◊ n [G przyrodni(e)jsz(e)go.] ◊ A przyrodn(e) (1). ◊ pl N m pers przyrodni (2). subst przyrodn(e) (1). ◊ G przyrodnych (9). ◊ D przyrodnym (2). ◊ A m pers przyrodn(e) (1). [subst przyrodn(e).] ◊ I m przyrodnymi (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. Związany ze sferą biologiczną oraz zmysłową człowieka jako naturalny i wrodzony (3)
- a. [Nakazany przez naturę]
2. Należący do czyichś indywidualnych cech charakterystycznych (3)
3. Pozostający z kimś w bliskich związkach, w stosunkach osobistych; też od związków tych zależny (32)
- a. Powinowaty, krewny (14)
  - α. W funkcji rzeczownika: »przyrodny« (13)
- b. Mający tego samego ojca a inną matkę niż ktoś lub odwrotnie (14)
- c. Związany z pokrewieństwem (1)
- d. Należący do tej samej zbiorowości plemienno-językowej (3)
  - α. W funkcji rzeczownika: »przyrodny« (3)

1. Związany ze sferą biologiczną oraz zmysłową człowieka jako naturalny i wrodzony (3): Dałći Pan Bog pięć ſmyſłow rozumu przyrodnych/ Vmieyże ie ſpráwowáć w obycżáioch godnych. BielKom C3v.

Wyrażenia: »przyrodny narząd« = genitalia (1): Obwiniony o cudzołoſtwo/ gdy ieſt przes przyrodnych narzędow ktemu/ zeznánie iego nic nieważy. GroicPorz y2.

»przyrodna niemoc« = menstruacja (1): niewiáſthy niemocne przyrodną niemocą [mulieres menstruatae] będą rodzić dziwne pothwory Leop 4.Esdr 5/8.

a. [Nakazany przez naturę:

Szereg: »głowny i przyrodny«: Iż nád Małżeńſtwo nic głownieyſzego/ y przyrodnieyſzego niemáſz/ przeto też nigdźiey więtſze ſpráwy ſie nietrafiáią/ iáko w Małżeńſtwie SzczerbSpecSax 221 (Linde).]

2. Należący do czyichś indywidualnych cech charakterystycznych (3): [Vrumuie [= usuwa] ćwicżenie [tj. wychowanie, nawyk]/ y przyrodne złośći. BielawMyśl Cv.]

W połączeniu szeregowym (1): Wenus/ dwoie Dźiśia ludźi póymuie/ w ślubné iárzmo ſwoie: Zacnégo IANA ZRVSCA/ z rodu y z dźielnośći/ Z cnót przyrodnych [...]. Zonę iemu ślubioną/ [...] ANNę Z MIROVVA OstrEpit A2v.

Wyrażenia: »z natury przyrodny« (1): Heſper iák iáſna ieſt miedzy gwiazdámi/ Ták twe wſpániáłe Pánno nád Pánnámi Są obyczáie/ z nátury przyrodne SzarzRyt D4v.

»z ojcow przyrodny« = dziedziczony (1): Ale ieſliż wam z oyców przyrodna rzecz ieſt Aziią woiowáć [...]: rozumiéyćiéſz ták/ iż [...] OrzJan 46.

3. Pozostający z kimś w bliskich związkach, w stosunkach osobistych; też od związków tych zależny (32):

a. Powinowaty, krewny (14):

przyrodny komu (1): A ſyn lepak tego kſiążęćiá ktoregom ia śćiął/ zábił ony dwá młodzieńce wiſzące wgmáchu/ mnie przyrodne. HistRzym 53.

α. W funkcji rzeczownika: »przyrodny«; propinquus Vulg, JanStat, Cn; cognatus Vulg, Cn; cognatio Vulg; genus PolAnt; congener, proximus Cn [w tym: pl (10), sg (3); czyj (11) – pron poss (8), G sb i pron (2), ai poss (1)] (13): Z ſynow IZACHAR/ po narodziech fámiliách/ y domach przyrodnych ſwoich/ wſſyſtkich po imieniu od dwudzieſtu lat y wyſſey/ tych ktorzy mogli wynidz ná woynę/ nálicżono pięćdzieſiąth/ y cżterzy tyſiące/ y cżterzyſtá. Leop Num 1/30, Num 1/40, 27/9, Ruth 4/1, 3, 5, 1.Reg 20/6, 1.Mach 10/89; BibRadz 2.Cor 11/26; [y poymieſz żonę ſynowi moiemu z przyrodnych moich z domu oycá moiego Leop Gen 24/40 (Linde), 2.Mach 11/35 (Linde); SandMalEwan 22].

W połączeniach szeregowych (4): Leop Num 1/32, 34, 38; tedy bliſcy krewni przyrodni powinowáći ich oné dobrá trzymáć/ y w oné w wiązáć ſie mogą SarnStat 208.

b. Mający tego samego ojca a inną matkę niż ktoś lub odwrotnie (14): a sororibus ... germanis unius patris et a ... uterinis alias przyrodnych ZapMaz VI 6/48v; Fratres uterini, dicuntur filii eiusdem matris et ex diversis patribus, przyrodny BartBydg 251.

Wyrażenia: »brat, bracia przyrodni(a)« [w tym: czyj (8) – G sb i pron (4), pron poss (4), [ai poss]] [szyk 9:1] (9:1): yakom sza ya nyewyednyal o porownyanye poszągow (mązow szwoych) szlachathnymy frączem maczeyem szczeszthnym yanem dorothya szbrącza przyrodnya a daley podlug poszwa thako my bog. ZapWar 1512 nr 2130; Couterinus, ex eodem utero cum alio progenitus, przyrodny brath vel syostra BartBydg 36b; Iſz oni dobrowolnie puſczaią bieniaſzewi brathu ſwemu przyrodnemu W zelistriiewie dwu kmiećiu ZapKościer 1580/13; Mlinarſz Lipusſky poloſzyel bratu swyemu ſzeſznyemu a przyrodnemu 15 m Lyczby pruſzky ZapKościer 1590/47, 1580/12v, 13, 13v, 16, 1587/74 [2 r.]; [PO zabitym Bretisláwie wybran ná Kxięstwo Borzywoj wtory/ brat przyrodny Brátisláwow BielKron 1551 147v, 126].

»siostra przyrodna« (3): BartBydg 36b; okrom ſioſtry rodzoney y przyrodney á oycowey ſioſtry/ [Żyd] może káżdą iną bliſką w rodzye poiąć. BielKron 44v; ZapKościer 1580/4v.

Szereg: »rodzony a (i) przyrodny« (2): BielKron 44v; przy ktorym podziękowaniu z zupelny zaplathy beli braćia rodzeni [...] obiecuiąc iemu pokoi i od wſzitkich śiostr ſwoich rodzonych a iego przyrodnych ZapKościer 1580/4v.

c. Związany z pokrewieństwem (1):

Wyrażenie: »prawo przyrodne« (1): ktora Electia [...] doſzłá/ naprzod iż Włádiſław Krol Czeſki y Węgierſki Brát iego ſpuśćił mu dobrowolne práwo przyrodne na Kroleſtwo Polſkie StryjKron 707.

d. Należący do tej samej zbiorowości plemienno-językowej [w tym: czyj (2)] (3): [żebyśćie W.M. [...]/ raczyli obmyśláwáć o tym/ iákoby tá Vkráiná złota opływáłá poſpołu y z koroną Polſką w lepſzym beśpieczeńſtwie á niżeli teraz opływa/ ták od Pogan iáko też náwet y od Moſkwy/ gdyż ći przyrodni nieprzyiaćiele niepomáłu dołek pod nią záwżdy kopáią. WerPublika 2.]

α. W funkcji rzeczownika: »przyrodny« [zawsze w nawiązaniu do tego samego tekstu] (3): [św. Paweł do Tessaloniczan:] Abowiem wy bráćia/ ſtáliśćie ſię náśládowcámi zborow Bożych/ ktore ſą w Iudſkiey źiemi [...]/ żeśćie y wy toż ćierpieli/ od ſwoich przyrodnych/ iáko y oni od żydow. NiemObr 9; CzechEp 25; WujNT 1.Thess 2 arg.

Synonimy: 1. naturalny; 2. jedyny, mianowity, pojedynkowy, własny, właściwy; 3. bliski, krewny, powinny, powinowaty.

Cf PRZYRODZONY

SBu