Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PILŚŃ

Następne hasło: 2. PIŁA »

1. PIŁA (54) sb f

piła (48), pieła (5), piła a. pila (1); piła : pieła Calep (1:5).

a jasne; pieła z tekstu oznaczającego é niekonsekwentnie.

Fleksja

	sg	pl
N	piła	piły
G	piły	pieł
D	pile
A	piłę	piły
I	piłą

sg N piła (13). ◊ G piły (7). ◊ D pile (2). ◊ A piłę (26). ◊ I piłą (4). ◊ pl N piły (1). ◊ G pieł (1). ◊ [A piły.]

St stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

Sprężysta kula wykonana ze skóry, płótna itp., wypełniona powietrzem lub wypchana, służąca do gry i zabawy (53)
- Przen: W niezbyt zręcznym tłumaczeniu hebrajskiego słowa „kadur” oznaczającego kulę albo koło (1)
*** Bez wystarczającego kontekstu (wyraz cytowany) (1)

Sprężysta kula wykonana ze skóry, płótna itp., wypełniona powietrzem lub wypchana, służąca do gry i zabawy; pila HistAl, Mącz, Cn; harpastum Mącz, Cn; polula Calep, Cn; ludipilus BartBydg; globus, sphaera Mącz; sphenida Calep; corycus, follis, pola, trigon, trigonalis pila Cn (53): Ludipilus, pyla. BartBydg 115b; Przez okrągłoſć piły tho ſobie rozumiemy/ iż okrągłoſć wſzytkiego ſwiátá pod náſze pánowánie má być poddána. HistAl C6, C3v, C4 [2 r.], C6 [2 r.], D8v; [list Daryjusza do Aleksandra] poſyłamći też piłę/ áby igrał rádniey niż walcżył BielKron 124, 124 [2 r.]; Harpastum, Piłá/ wełną álbo ſczećinámi nápełnioná. Mącz 153b, [407]d; Tedy Krol piłę vpuśćił/ á Apollon to widząc/ ſkocżył chutko ku pile HistRzym 12, 12, 33v; Pila [...]. Ein Ballen [...] Piela. Calep 805b, 818a, 998a, 1072b; [Na piły dla Stachnika po kielkanaście razy 12 gr. GębMemor 155].

W porównaniach (10): nawałnośći wźiąwſzy okręt ná ſie/ nácżęły im iáko piłą miotáć HistRzym 11v; Vcżyń iákoby piłę/ s płotná ſowitego BielSat N2 [idem BielSjem 38], N2; BielSpr 4v, 73v; BielSjem 38 [2 r.]; O miły móy/ gdźieś teraz/ [...]? Czy ćie żywo ſpáſł ogiéń/ ten co Troią ſpalił? Czy ćie kto ſrogiéy ręce/ iák piłę nágalił? GórnTroas 42. Cf »by nadęta piła; podobien nadętej pile«.

W charakterystycznych połączeniach: piła miękka, skorzana, wielka (2); piły naściełanie, okrągłość; piłę uczynić (2), upuścić, wziąć; ku pile skoczyć; piłą (kogo) uderzyć.

Zwroty: »piłę, piłą gra(wa)ć; granie piły, w piłę« = sphaeromachia Mącz, Calep, Cn; ludere pila Mącz, Calep; corycus, corycobolus, lusio a. lusus pilae, pila, pilaris lusio Cn [szyk zmienny] (8:3;4:1): GroicPorz mmv; Ale ſnadz chwalebnieyſzy wtym rodzaiu gier álbo ochłodzenia/ tenże Sceuola był/ ktory piłą wybornie vmiał gráć KwiatKsiąż P2; Ludus pilae, Granie piły. Mącz 198d; Spheristerium, Mieysce á plác gdzie piłę grawáyą. Mącz 408a,133c, 198c, 299c, 408a; By był then zwycżaj w Polſzcże/ ktori we Włoſzech/ y we Fránciey ieſt/ gráć piłę GórnDworz E3v, E3v; HistRzym 12, 33v; BielSpr 4v; ModrzBaz 11; Calep 998a [2 r.]; [ArtNom M6v].

»piłę odbi(ja)ć« = retorquere pilam Mącz (2): Aversis pedibus pilas volutare, Názad piłę nogámi odbiyáć. Mącz 487a, 459d.

»rzucić piłę« (1): Mittere pilam, Rzucić piłę. Mącz 225a.

Wyrażenia: »(by) nadęta piła; podobien nadętej pile« = follis Mącz, Cn (3;1): tłucże ſie po ściánach by nádęta piłá. RejWiz 12v; Pugillatorius follis apud Plaut., Wielka nádęta piłá. Mącz 330a, 133c; RejZwierc 143.

»wietrzna [= wypełniona powietrzem] piła« (1): Follis, Wietrzna álbo nádęta pyłá którą grawáyą we włoszech poſpolicie Mącz 133c.

Szeregi: »piła albo krąg« (1): Paganica pila, Piłá álbo krąk [!] chłopski który chłopi ná wśi grawáyą. Mącz 272d.

»kula, (albo) piła« (2): Mącz 299c; Sphaeromachia – wkulie albo wpiłe granię. Calep 998a.

Przen: W niezbyt zręcznym tłumaczeniu hebrajskiego słowa „kadur” oznaczającego kulę albo koło (1):

W porównaniu (1): Y położę ſię iáko piłá ná ćię [= okrążę cię]/ y przyćiſnę ćię taránem BudBib Is 29/3.

*** Bez wystarczającego kontekstu (wyraz cytowany) (1): Bo to nie nowiná w káżdym ięzyku/ iednym ſłowem názywáć kilká rzeczy/ iáko piłá [cf 2.PIŁA]/ kłodá/ broná/ nie iednę rzecz znáczy. WujNT przedm 22.

Synonimy: krąg, kula.