[zaloguj się]
[pdf]

2. PIŁA (30) sb f

piła (25), pieła (5) Calep.

a jasne, e z tekstu oznaczającego é niekonsekwentnie.

Fleksja
sg pl
N piła
G piły
A piłę piły
I piłą piłami

sg N piła (11). ◊ G piły (4). ◊ A piłę (6). ◊ I piłą (7). ◊ pl A piły (1). ◊ I piłami (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Narzędzie z zębatym ostrzem wykonane najczęściej z metalu, służące do cięcia różnych materiałów; serra BartBydg, HistAl, Mącz, PolAnt, Calep, Cn; runcina Mącz, Calep, Cn; pila PolAnt; scobina, serraculum, senula Cn (27): Serra, praetenuis ferri lamina ad resecandum ligna, pyla. BartBydg 142b; LibMal 1544/78v; Sieſtrzeniec iego [Dedalusa] Párdix wynálazł piłę wzyąwſzy formę z rybiey kośći BielKron 23v; Mącz 345c; Calep 932b, 955b, [973]a [2 r.]; GostGosp 167; [Serra Piłá co nią rzeżą drzewá. UrsinGramm 320 (Linde)].

[pieła do czego: 5 łeżek zielasnych, 2 rosty, 11 rożenków małych, 2 kliniej zielasne, pieła do rzazania drew InwMieszcz 1558 nr 83, 1571 nr 169.]

W połączeniach szeregowych (2): ći wſzyſcy ktorzy ćięſzkim nacżyniem robią/ zwycżáili ſie ćięſzkie nacżynie podnośić/ iáko ieſt młot/ koſsá/ drzewo/ topor/ cepy/ piłá/ y drugie tym rowne BielSpr 2v; GostGosp 60.

W porównaniach (4): HistAl M6; Serratus, Na Xtáłt piły vcziniony. Mącz 388c, 388c. Cf Wyrażenie.

W charakterystycznych połączeniach: piła wielka (2), żelazna.

Zwrot: »piłą trzeć (a. przetrzeć, a. przecierać, a. rozcierać)« [szyk zmienny] (6): nálezli niektore zwierzętá máiące ná głowie koſći kárbowáne iáko piłá ktorą trą/ á bárzo oſtre iáko miecż [ossa serrata et acuta ut gladius] HistAl M6; Desecare arborem serra, Piłą drzewo przetrzeć. Mącz 377c, 331a, 361c, 388c; Calep 328a.
Wyrażenie: »jakoby ostra piła« (1): nátychmiaſt wyſzłá beſtia przećiw im [wojskom Aleksandra]/ podobna Ipootamowi máiąc perli iáko v Kokodrillá/ grzbieth iakoby oſtra piłá HistAl I2.
Szereg: »siekiera albo piła« (1): tákże y domy rąbią kośćią oſtrą miáſto ſiekier álbo piły. BielKron 441.
a. Narzędzie tortur (5):
Zwrot: »(drzewianą) piłą (na poły a. na przeki) przetrzeć (a. rozetrzeć, a. przecierać, a. [przerznąć]), przetarty« (3:2): Rozlał Manáſſes kreẃ niewinną Ezáiaſzá Proroká dzyádá ſwego mácierzyſtego przed miáſtem v Syloe/ kazał piłą drzewiáną ná poły rozetrzeć. BielKron 90, 94; RejZwierc 152v; Ieden [wyznawca Chrystusowy] wiśiał zá nogi/ [...] drugi na cżterzech palách rozbity/ drugi piłą przetárty/ drugi rozśiekány leżał SkarŻyw 441; ReszPrz 175; [miedzy ktorymi [umęczonymi] byłá też [...] Tárbulá/ z pánną ſwoią ſłużebną/ ktore do palow przywiązáne/ y piełą przerznione/ okrutnie bárzo zámordowano. MartyrNik 45v].
b. Tartak; instrumentum ab aqua motum ligna scindens, mola tabularis, serra molaris, serratoria machina, tabularum seu asserum officina Cn (1): [Hiszpani na wyspie Medera domów naczynili] y mieſzkáią tám/ gdźie tháki vrodzay iż nadeń żadny lepſzy nie ieſt/ ná kthorey też rzeki mierne/ wzdroie zdrowe. Pobudowáli nád nimi piły co drzewá trą roſkoſzney woniey BielKron 448v.
[Zestawienie: »młyn piła«: Piąty młyn, który zowią Piła. – Z tego żaden pożytek nie idzie pieniężny, w którym tylko drzewo trą do potrzeby zamkowej. LustrMalb II 85.]
2. Pilnik; lima Cn (3): Myſz w dom kowálſki wbieżáłá: Pożywienia tám ſzukáłá: A iednoż piłę nálázłá/ Ktorą ſwymi zęby gryzłá/ Rzekłá piłá álbo ſzáleieſz/ Iż mie zęby zwyćiężyć chceſz BierEz Rv; Limatura, Proch który páda pod piłę od piłowánia. Mącz 193d.
[ [Cf 1.PIŁA Bez wystarczającego kontekstu WujNT przedm 22].

Synonimy: b. młyn, »tarty młyn«, tracz.

MN