« Poprzednie hasło: PIORNY | Następne hasło: PIOROLOTNY » |
PIORO (162) sb n
-ó- (40), -o- (2), -u- (6); -u- Murm (6); -ó- : -o- Mącz (11:2).
sg | pl | du | |
---|---|---|---|
N | pióro | pióra | pierze, piorze |
G | pióra | piór | |
D | pióru | ||
A | pióro | pióra | pierze |
I | piórem | pióry, piórami | |
L | pióru | pierach |
sg N pióro (36). ◊ G pióra (11). ◊ D pióru (1). ◊ A pióro (35). ◊ I piórem (39); -em (10), -(e)m (29). ◊ [L pióru.] ◊ pl N pióra (9). ◊ G piór (8). ◊ A pióra (13). ◊ I pióry (8), piórami (1) LatHar. ◊ [L pierach.] ◊ du N [cum nm] pierze (1) BibRadz 4.Esdr 12/29, [piorze BudBib 4.Esdr 12/29]. ◊ [A [cum nm] pierze LorichKosz 103b.]
Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.
- 1. Wytwór naskórka ptaków, odpowiadający włosom ssaków i łusce gadów
(67)
- W przen (1)
- Przen
(13)
- a) Metonimicznie: Skrzydła (5)
- b) Opieka, obrona (1)
- a. Służące jako ozdoba
(3)
- α. Jako element herbu (1)
- b. Zakończenie strzały (1)
- 2. Narzędzie pisarskie wykonane zazwyczaj z pióra ptasiego
(93)
- Przen
(73)
- a) Pisanie; tekst napisany; twórczość literacka (27)
- b) Zdolności pisarskie, talent (13)
- c) Autor
(10)
- α) Autor o sobie (8)
- d) Zwrot: »władać cięższym piorem [= szablą]« (2)
- Przen
(73)
- 3. Zestawienia w funkcji nazw botanicznych (2)
W połączeniu z nazwą ptaka lub przymiotnikiem od tej nazwy [określenie + pioro (7), pioro + określenie (2)] (9): Anserinus calamus. eyn genſzfeder Gęſye pyuro. Murm 83, 88; BartBydg 151b; Wonia Sępowych pior ſpalonych/ węże z domu wygania. FalZioł IV 27a, I 55c; Mącz 285b; StryjKron 279; A oná niewinna córá/ Obroſłá w ſłowiczé piórá KochSob 66; Sam Krol [Pigmejow] pod piory mieſzka w zamku żorawiemi KmitaSpit C3v; [UrzędowHerb 140b (Linde)].
W połączeniu szeregowym (1): Náturá wſzyſtkorodno [!] źwierzętom śierść dáłá/ Ptakom piorá/ á rybom łuſki ſprzypráwiáłá. KmitaSpit C4.
W porównaniach (4): PAproć [...] liſt ma ktori roſcie iako by pioro ſtruſowo FalZioł I 55c; Kiedy ty chceſz/ wſzytek świát powodźią zátonie/ A kiedy chceſz/ od ogniá/ iáko pióro wſpłonie. KochFr 126; KołakSzczęśl A4; [UrzędowHerb 140b (Linde)]. Cf »lekczejszy niźli pioro«.
W charakterystycznych połączeniach: pioro gęsie, pawie (2), sępowe, słowicze, strusowe (3), żorawie; pioro miękkie, podskrzydlne (3); piora migotają, wypadają; piora pozostawić, wznieść; piorami zakryć.
Inſzy ſię ſławą náſzą przyzdobili/ Ták w Pawie piorá Wronká ſie vbráłá StryjKron 279.
»skrzydła z pior« (1): (nagł) Z Fraucymeru PANNA PIERWSZA. (–) Y Któraż niebieſka moc z niedoſtępnéy góry/ Wyzuie mię z człowieczéy poſtáći y z ſkóry? A ſkrzydłá do rámión mych z lekkich piór vſádźi GosłCast 52.
»pioro upuścić« = stracić animusz, serce do czegoś [szyk zmienny] (3): BielSat B4v; ktorzi vpuſzcżą pioro ábo ſerce ſtrácą [quod qui animo sunt deiecto]/ niełácno śię oprą przećiw zuchwálſtwu drugich ModrzBaz 21; Tákież y owy Swacżki co nam ſzyią wzorki/ Vmieią też wyprożnić młodym ludziom worki. [...] Solne/ Máślne/ Owieśnie/ y Sledziowe Iátki/ Wſzędzie pioro vpuśćiſz byś nabárźiey głádki. BielRozm 14 [idem BielSat].
W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy ptaka (1): Czapki v obudwv na glowach bili Czarne a przi nich Pyora ſtruſſowe byale. LibMal 1548/146; [Henryk Lándgraff/ [...] ná cżapce więc zwykł był nośić ſrzebmą máłą ſzkofiykę/ zá ktorą gdy dwie pierze kápłunie zátknął/ widziáło ſye to onemu wielkiemu Kxiążęćiu być wielkie ochędoſtwo. LorichKosz 103b (Linde s.v. pierze)].
»piorem pisać (a. opisować, a. wypisać); piorem pisany« = calamum scribere Vulg [szyk zmienny] (4;1): Ktoby mogł temu ſproſtáć áby piorem ſwoim/ Ich nierządy wypiſał? Prot C3; KochPhaen 17; Kto ma być Królem: iuż dekrét gotowy Przed Bogiem leży: nie piórem piſány/ Lecz w diámenćie twárdym wykowány. KochPieś 40; WujNT 3.Ioann 13; piórem piſząc [literę], łácno oſęczki v wiérzchu, bądź ná tę, bądź ná owę ſtronę vczynić ſie mogą JanNKar F.
»litery albo pioro« (1): to naywiętſzé ich [Greków i Łacinników] ſtáránié było, áby ięzyk ſwóy właſny, álbo ráczéy ſłowá wſzyſtkié iáko ie właſnie wymawiáli, literámi, álbo piórem tákże właſnie wyrażáli. JanNKar C2v.
pioro czyje [w tym: pron poss (3), G pron (1)] (4): Vſtáwi on [Bóg] w ręce mey z nowu pioro moie/ Vkaże ſłońcu rowne zacne ſpráwy twoie. PaprPan Cc4; KochProp 4; Duch ś. władał piorem tych co piſmá ś. piſáli/ áby piſząc błądzić nie mogli WujNT 193. Cf »zabawić pioro swoje«.
»(i języka i) piora by nie stało« (3): proſſę ćie [...] myſl ſwą zmiękcz á odmień: Bo tho ſam dobrze widziſz/ co zá pożytkow z tąd doſtáć możeſz/ á ſna bym ći wſſyſtkie miał wyliczáć/ ktorem omijał/ nigdyby y ięzyká/ y piorá nieſtáło. Leop A3v; A by ſie thu o tym piſmá álbo przykłády wieść miáły/ co ſie záwżdy wiernym á co niewiernym działo/ y pioráby nie sſtáło RejAp 61v, 72.
»żadne pioro wypisać ani język tego wymowić nie może (a. język nie może wysłowić, pioro nie może wyłożyć itp.)« [o zjawiskach przekraczających możliwości ludzkiej wyobraźni; w tym: aluzja do bibl. Is 64/4 (5)] [szyk zmienny] (7): A iż piſmá powiedáią iż thych rádośći nam obiecánych żadne pioro wypiſáć áni żadny ięzyk wymowić nie może. RejAp 176v, 124, 159, 178v, 189; Acż ięzyk moy nie powie ſnadź wſzytkiego práwie. Y pioro nie wypiſze tu cnoty káżdego PaprPan B3; Ięzyk nie może wyſłowić/ Pioro nie może wyłożyć: Co to ieſt ćiebie miłowáć LatHar 64.
pioro czyje [pron poss (14), ai poss (1)] (15): Oświećił nas Pan Bog Kromerowym piorem OrzRozm P4, P4v [2 r.]; Sromáć by ſie miał zá ſwe pioro/ kto Xenocratá wtey mierze ſpomina iáko hámownego GórnDworz Aa8; PaprPan Cc3v; CzechEp 74, 126, 127; O zacny Rádźiwile/ y ſam pióro ſwoie Tobie gwóli odmieniam KochEpit A2; KlonŻal C4; A nie tylko/ me pioro/ świádcżyć będźie/ Ze rádniey záwżdy/ dobrego rátuieſz/ Niż ſzkody ſtrzeżeſz. GrabowSet Y2; LatHar 378; [Toć ſzcżęśliwy piſorym/ zdániem moim ktory cżytelniká zábáwić vmie ſwymi piory. KmitaŁów A2]. Cf »pioro obostrzyć«, »piorem (swoim) wymalować«.
W połączeniach szeregowych (2): która to łáſká z miłośierdźia Bożégo/ próznowáć mi nie da/ vſtáwicznie mi dodźiéwa/ pała we mnie: á kędy może ze mnie wynika/ mową/ piórem/ Drukiem OrzQuin G4; CzechEp 126.
»pioro puścić [za kim], [przeciw komu] rozpuszczać« = pisać (1:1): CzechEp 74; A ia/ ná świeżé pátrząc twego [Radziwille] woyſká znáki/ Pióro puſzczę zá tobą/ á w którąś ſzedł ſtronę/ Rzéki/ ieźiorá/ dwory/ miáſtá przypomionę. KochJez B.
»piorem (swoim) wymalować« (2): HOynie ćię Bóg obdárzył cnotámi wielkiémi/ Których ia nie dośćignę wiérſzámi ſwoiémi/ Sam tylko Kochánowſki Skłádácz doświádczony/ Mógł piórem wymálowáć doſtátecznie ony. PudłFr 42; SapEpit Bv.
»wysławiać piorem« (1): káżdy ſwoię kráinę w kthorey ſie vrodzi y wychowa/ wyſławia piorem álbo powieśćią choćia thák wiele niebyło. BielKron 337v.
»pioro albo powieść« (1): BielKron 337v cf »wysławiać piorem«.
»słowo i pioro« (1): Oto Pan Bog tymi cżáſy ten ich fałſz znákomićie odkrył/ przez wiernego/ y ſłowem y piorem potężnego ſługę ſwego ReszPrz 68.
»usta (a. gęba), (i) pioro« [szyk 2:1] (3): á cożby zá ſzaleńſtwo/ ábo co zá nádętość/ miáłá mnie nędzniká/ [...] ku temu przywieść/ żebym przećiw ták wielkiemu y ták dobrotliwemu pánu miał vſtá ſwe y pioro wſzetecżnie roſpuſzcżáć? CzechEp 74, 73; WujNT przedm 3.
pioro czyje [pron poss] (9): bo ná rzecz tylko ſámę okiem mierząc/ ták ná nię wſzyſtkę myśl/ y pióro ſwé ſkłádaſz/ iż téż nic ſye ná żadnégo ſtanu człowieká nie oglądaſz OrzQuin E, E; Hiſthoria pámięći godna kthora ſye prawdziwie przytrefiłá w Landzye Mieſcye Niemieckim [...]. Vdałem pioro ſwoie ku iey wypiſániu HistLan A2v; PaprPan X3. Cf Zwrot, »osobliwe pioro«, »ubogie pioro«.
»lotne pioro« (1): Muſa co Minerwie Nektár podawáłá/ Abym to lotnym piorem ſpiſał roſkazáłá. KołakCath C5.
»ołowiane pioro« (1): poſyłam W.K.M. moiemu miłośćiwemu pánu ná piſmie the rozmowy/ á poſyłam thák/ iáko nie Orzechowſkiego złotym/ ále moim olowiánym piorem/ wypiſáne być mogły. GórnDworz A3.
»osobliwe (a. osobne) pioro« [w tym: czyje (1)] (3): nieda Anglia/ [...] Boemia/ Grecya/ Człowieká drugiego Hoſiuſowi Polakowi náſzemu/ vczonym rozumem á kthemu oſobliwym piorem vraczonym rownego. OrzRozm P3v; GórnDworz H; KochFrag 22.
»ubogie pioro [czyje]« (1): y obawiam ſie áby ći zmárli/ kthore thu wſpominam/ memu vbogiemu pioru/ ktore doſkonále onych chwalić nie vmie/ zá złe niemieli. GórnDworz Dd7.
»pioro złote« [szyk 2:1] (3): KochSat C2; GórnDworz A3; Z tákim nagrobkiem/ on Pan w rzecżách biegły/ Niech odpocżywa/ [...] Aż w kim Bog wzbudźi táki vmyſł potem/ Co ſpráwy iego ſpiſzą piorem złotem. GrochKal 20.
»strusowe a. [strusie] pioro« = Osmunda regalis L. (Rost), długosz królewski; paproć z rodziny długoszowatych (Osmundaceae) (1): Os mundi. Struſowe pioro. Sant Criſtofels kraut. TO ziele leſne ieſt/ podobne ku paproci FalZioł I 95b; [Zgáśiewká ſtruśie pioro/ Dryopteris, os mundi. Erdtfaren wind faren eych faren. SienHerb M#v; FILIX MAS, THELIptoris, Oſmunda, Mimpheoptis. Błotna Paproć, zową téż Struſowé pióro. UrzędowHerb 140a (Linde); SienHerb E3#, 116].
»strusowe pioro« = Blechnum spicant (L.) Roth., podrzeń żebrowiec; paproć z rodziny paprotkowatych (Polypodiaceae), rzadka w cienistych lasach iglastych (1): Blechon – Struſowe pioro. Calep 133b.
Synonim: 3. »strusowe pioro«: zgąsiewka.
Cf [BIAŁOPIORY], PIERZE, PIOROLOTNY, PIORONOGI, PIORORUCH, PIOROSKRZYDŁY, PRĘDKOPIORY
MN