[zaloguj się]
[pdf]

PLANETA (178) sb m i f

m (74), f (25), m a. f (79); m LeovPrzep (54), BielSat, BielSen (3), SkarKaz; f Mącz (9), RejZwierc (11); w : f FalZioł (7:1), RejWiz (7:3), RejZwierz (1:1). [Za rodzaj wątpliwy uznano niepewne użycia z tekstów, w których nie ma zaświadczonego pewnego rodzaju lub występują oba. Użycia bez wyznaczników rodzajowych z tekstów, gdzie występuje prócz tego jeden pewny rodzaj, zostały zaliczone do tego rodzaju.]

planeta (97), planeta (81); planeta Murm, BielŻyw, Mymer2, RejPs, SeklKat, Goski, KochZg, LeovPrzep (54), BielSat, BudBib, StryjKron, KochPhaen, BielSen (3), ArtKanc (2), BielRozm, Calep, LatHar, WujNT, SkarKaz; płaneta Mymer1, GlabGad, MiechGlab, KłosAlg, BielKom, RejWiz (44), RejZwierz (2), RejAp, RejPos, RejZwierc (11), SarnStat; planeta : płaneta FalZioł (12:7), BielKron (2:8), Mącz (8:1).

Oba a jasne (w tym w pierwszym 3 r. błędne znakowanie); e (11), é (1) KochPhaen.

Fleksja
sg pl
N planeta planety, planetowie
G planety planet(o)w, planet
D planecie planetåm, planet(o)m
A planetę planety
I planetą planetami
L planetach
V planeto planety

sg N planeta (24). ◊ G planety (5). ◊ D planecie (1). ◊ A planetę (1). ◊ I planetą (3). ◊ V planeto (1). ◊ pl N planety (41), planetowie (9); -owie LeovPrzep (5); -y : -owie RejWiz (17:3), BielSen (2:1). ◊ G planet(o)w (39), planet (26); planet(o)w SkarKaz; planet FalZioł (5), GlabGad, KłosAlg, SeklKat, BielKron (2), Mącz (4), RejZwierc, StryjKron; planet(o)w : planet RejWiz (3:6), LeovPrzep (35:4). ◊ D planetåm (5), planet(o)m (3); -åm FalZioł (2), RejZwierc; -(o)m BudBib; -åm : -(o)m RejWiz (2:2); ~ -åm (3), -(a)m (2). ◊ A planety (11). ◊ I planetami (6); -ami (4), -(a)mi (2). ◊ L planetach (2); -ach (1) LatHar, -åch (1) RejWiz. ◊ V planety (1).

Sł stp: płaneta, Cn: planeta, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) – XIX w.: planeta.

1. Ciało niebieskie (najczęściej upersonifikowane) posiadające moc wpływania na życie ludzkie; planeta Murm, Mymer1, Mymer2, Mącz, Calep, Cn; sidus Mącz, Cn; corpus Mącz; signum PolAnt; stella (vaga) Cn (177): Murm 3; Mymer1 3v; Saturnus. Miedzy planetami ieſt nawyzſzi. FalZioł V 50v, *8v, V 50v [2 r.], 51 [3 r.], 51v [2 r.], 52 (14); BielŻyw 79; GlabGad E2v; Mymer2 2v; (nagł) Mądrość mowi. (–) [...] Aby wodá ná zyemi/ miáłá ſwoie brzegi/ A ná niebie płánety/ okolicżne biegi BielKom B5v; bo tu będzye roſpráwá o przeźrzeniu Páńſkim/ o moczy nádáney Płánetam/ o przygodnych przipadkoch RejWiz 125, A2, 33, 114v, 117, 128v [3 r.] (34); RejZwierz 130; Goski A2; BielKron 25 [2 r.], 122v [2 r.], 472; IA Zgodá/ która ſporné Plánety ſpráwuię: Ziemię/ wodę/ wiátr/ ogień/ w żywiołách miárkuię. KochZg A2; Mącz 217d, 369c; Abowiem tegoż roku przerzeczeni Plánetowie przez czás niemáły/ bárzo bliſko ſiebie byli LeovPrzep B3v, A3, B2v, B3v, Dv [2 r.], D2 (9); RejAp 99v; RejZwierc 3 [6 r.], 6v, 88, Bbb; KochPhaen 17; Złosliwi Plánetowie nád námi przewodzą BielSen 5, 5; Calep 811a.

W połączeniu z nazwą planety [w tym: nazwa + planeta (9), planeta + nazwa (8)] (17): FalZioł V 51, 51v; MiechGlab 36; Nie boy ſie/ iamći to on Płánetá łáſkáwy/ Merkuryuſz/ co mnożę tu pocżćiwe ſpráwy. RejWiz 143; RejZwierz 75v; [alchemik] będzie rozdymał węgle mieſzkámi/ pátrzy aſpektu Płánet Marſá álbo Merkuriuſá BielKron 26; Mącz 210c; było záćmienie ſłoneczne w Ráku niebieſkim známieniu/ w ktorym y Iowiſz Plánetáczáſu záćmienia był LeovPrzep Bv, Av [4 r.], A2v, A3, A3v, C4.

W połączeniach szeregowych (17): Słońce/ mieſiąc/ gwiazdy/ y rozmáite planety ziednoczywſſy ſię ſpołu wſſelyakimi chwałámy wyznáwáyćie możnoſć páńſką iego RejPs 217v; SeklKat D4; RejWiz A7, 114v, 115, 137, 142v; BielKron 164v, 344v; RejPos 208v; Niebo/ Ziemiá/ Plánety przećiw mnie powſtáły BielSat G3v; RejZwierc 172; (toż vcżynił) kádzącym Báhálowi/ y słońcu/ y mieſiącowi/ y plánetom/ y wſzemu woyſku niebieſkiemu. BudBib 4.Reg 23/5; BielSen 17; ArtKanc I2v, V2; LatHar 263.

W porównaniach (2): Item, ma vpomináć y poruſzáć Król inſzych Vrzędników y Dignitarzów [...] iáko primum mobile inſzé sfery y płánety żeby ſie obracáły, pobudza y incytuie SarnStat 40. Cf »jako planeta błąkąjąca«.

W charakterystycznych połączeniach: planeta(-y) z bogow, dobrotliwe, fortunne, wielkiej fortuny, grom sprawujące, łaskawa(-y)(3), wielkiej łaskh pełne melankolijej, męskie, miłe, namocniejsze, niefortunne (3), deszcz przynoszące, sporne, srogie (sroższe) (3), wdzięczne, zaraźliwe, zasępione, złośliwe; planety nie chcą folgować, moc mają (3), mieszają się, panują, powstały [przeciw komu] (2), przewodzą, przychodzą k sobie, [kogo] nie ruszają, [kogo, co] sprawują, są stworzone, ściągną się [ku czemu], nic nie umieją (2), wiodą, władają, władzą mają, nie zaszkodzą, planety chwalić, oszydzić, sprawić; na planety narzekać; planetami oświecić, przyozdobić; aspekt planet (2), moc (3), położenie (3), postanowienie (2), przywodzenie (5), sprawa, tablice (5), wielkość; rozprawa o planetach.

Fraza: »planety obracają się, toczą się« (1:1): Boć wiátr co domy łamie/ inſzeyć ieſt nátury/ Co broi tym powietrzem/ noſząc ſzpetne chmury. To ſpráwuią Płánety/ gdy ſie obracáią RejWiz 149; niebo/ ziemiá/ rozlicżne płánethy/ cżáſy y wſzythki przypadki ſwym porządkiem iuż áż do ſkońcżenia ſwiátá ták ſie tocżyć muſzą RejZwierc 172.
Zwrot: »urodzić się pod [jaką] planetą« [szyk zmienny] (2): A ieſtli ſie panna vrodzi pod thą planetą [Wenus] tedy [...] miluie rada. FalZioł V 51v; Mącz 210c.
Wyrażenia: »bieg planety« = cursus syderum Mącz (2): Mącz 417c; ſłońce y gwiazdy y biegi Plánetów vkázuią mądrość y wielmożność á wſpániáłość Bozką SkarKaz 518a.

»jako planeta błąkająca« (1): Iáko plánety ábo gwiazdy błąkáiące/ mieyſcá wſchodu ná niebie áni zachodu pewnego nie máią: ták haeretykowie/ obiecuiący świátłość prawdy/ nigdy w iednym ſtanie prawdy nie trwáią WujNT 836.

»planeta niebieska« = coeleste corpus Mącz [szyk 6:3] (9): FalZioł I 34v; Pothym ieſt licżba Siedmioro/ ktorey zacznoſć z tąd ſie vkazuie/ iż ieſt ſiedḿ Płanet niebieskich KłosAlg A3; RejWiz A7v; Saturnus, Yedná plánetá niebieska z ſiedmi plánet. Mącz 369c, 387a, 417c; RejZwierc 3; StryjKron 532; BielRozm 5.

»obrot planet« (1): widziano ná Niebie przy okręgu Mieſięcznym/ Krolá y Mnichá ſpołnie ſię bijących/ [...] Czego Cromer ſzerzey dowodzi/ iż to zá ſkutkiem obrotu Plánet Niebieſkich być mogło. StryjKron 532.

»spery [= sfery] płanetow« (2): (marg) Spery Płánethow nád ogniem. (-) Támże iuż nád tym ogniem/ też Płánety ony/ Iuż máią ſłuſzne mieyſcá/ iáko właſne domy. RejWiz 151v, Dd3.

»złączenie, zeście, spiknienie planetow« = pozorne kątowe zbliżenie dwóch lub więcej ciał niebieskich należących do układu słonecznego [szyk 31:1] (26:5:1): s ktorego thák tráfnego ſpiknienia Plánetow/ okrom wątpienia/ okázuie ſye przyść ná świát iákaś pewna á wielka nędzá. LeovPrzep Av; Y iáko po onym wielkim złączeniu Plánetow zá Ceſárzá Károlá/ wielkie y rozmáite Walki beły we Fráncuſkiey Ziemi LeovPrzep Cv, kt, a3v, a4, A, B3 (32).

»planety zwierzchnie, nawyszsze« = planety bardziej odległe od Słońca niż Ziemia (inaczej planety górne) [szyk 13:11] (23:1): FalZioł I 34v; A ſnadź poruſzon Soliman ſtey przycżyny/ iż then rok przychodzą kſobie plánethy nawyſzſſe Sáturnus z Iowiſzem ná nowie Września mieſiącá/ w známieniu Lwa BielKron 332; O wielkim Złączeniu zwierſchnich Plánetow/ ktore ma być zá dźiewiętnaśćie lat. LeovPrzep E3, kt, a3v, a4, A, A2v (22).

Szeregi: »planeta, (a, abo, i) gwiazda« [szyk 4:1] (5): FalZioł *7v; Piſze Rabin w Tálmućie/ iż Bog ná zachod ſłońcá ma ſwoię Stolicę w niebie/ przetho wſzytki Płánety y Gwiazdy ku zachodu ſłońcá ſie śćiągną ku chwale Boſkiey BielKron 465; Mącz 217d, 302d; WujNT 836. [Ponadto w połączeniach szereowych 5 r.].

»sfery i płanety« (1): SarnStat 40 cf W porównaniach.

»znamię i płaneta; płaneta z znamieniem« (1;1): FalZioł V 54v; piſze Ptholomeus [...] Iż w tim tham kącie połnocnego wſchodu panuie płaneta Saturnus z znamieniem Wodnikiem [Satumus cum signo Aquari] MiechGlab 36.

2. Zaraza morowa (1): sydere afflari, Plánetą/ plágą być ruſzón/ to yeſt powietrzem trącón. Mącz 391d.

Synonimy: 2. mor, »morowe powietrze«, plaga.

MN