Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PŁACZLIWOŚĆ

Następne hasło: [PŁACZNY] »

PŁACZLIWY (82) ai

a jasne (w tym 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja

sg
m	N	płaczliwy	f	N	płaczliwå	n	N	płaczliw(e)
	G	płaczliw(e)go		G	płaczliw(e)j		G	płaczliwégo
	A	płaczliwy		A	płaczliwą		A	płaczliw(e)
	I	płaczliwym		I	płaczliwą		I
	L	płaczliwym		L	płaczliw(e)j		L	płaczliwym
	V			V	płaczliwå		V

pl
N	subst	płaczliwé
G		płaczliwych
D		płaczliw(e)m
A	m pers	płaczliw(e)
A	subst	płaczliwé
I	f	płaczliw(e)mi
I	n	płaczliwymi, płaczliw(e)mi

sg m N płaczliwy (8). ◊ G płaczliw(e)go (3). ◊ A płaczliwy (8). ◊ I płaczliwym (1). ◊ L płaczliwym (6). ◊ f N płaczliwå (8). ◊ G płaczliw(e)j (1). ◊ A płaczliwą (1). ◊ I płaczliwą (1). ◊ L płaczliw(e)j (2). ◊ V płaczliwå (1). ◊ n N płaczliw(e) (2). ◊ G płaczliwégo (5); -égo (2), -(e)go (3). ◊ A płaczliw(e) (2). ◊ L płaczliwym (1). ◊ pl N subst płaczliwé (2); -é (1), -(e) (1). ◊ G płaczliwych (5). ◊ D płaczliw(e)m (1). A m pers płaczliw(e) (1). subst płaczliwé (20); -é (5), -(e) (15). ◊ I f płaczliw(e)mi (1). n płaczliwymi (1) BierRaj, płaczliw(e)mi (1) GórnDworz.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Związany z płaczem (55)
- W przen (1)
- a. Połączony z płaczem, żałosny (35)
- b. Na którym się płacze (9)
- c. Pobudzający do płaczu (6)
  - α. Powodujący łzawienie oczu (1)
- d. Nad którym należy płakać, godny płaczu (3)
  - W przen (1)
- e. Osiągnięty płaczem (1)
2. Płaczący; smutny (27)
- W przen (2)
- Przen (3)
- a. W funkcji rzeczownika (4)

1. Związany z płaczem; querulosus JanStat (55):

[Wyrażenie: »łzy płaczliwe«: Kiedy kolwiek to cżytam przed vſzymá twemi/ Záwżdy ſie muśiſz trapić łzámi płácżliwemi KmitaTreny Av.]

W przen (1):

Wyrażenie: peryfr. »płaczliwe zdroje« = łzy (1): żalem vięty Vmyſł/ iuż ſię ſprácował/ wylał źrzodłá ſwoie/ Z ocżu perłowe krople/ y płácżliwe zdroie. KlonŻal A3.

a. Połączony z płaczem, żałosny (35): GórnDworz T3; pothym oná ſwięta páni vdáłá ſie ná płácżliwe modlithwy y ze wſzytkim dworem ſwoim do Páná ſwego RejZwierc 201, 200v; SkarŻyw 201; Cóż ſtoićie? płáczliwa ruſzyłá was mowá? Y co nárzéka głupie wśćiekła białagłowá? GórnTroas 47.

Wyrażenia: »głos płaczliwy« [szyk 10:4] (14): BierRaj 17v; Piątégo dnia ptácy wſſytcy zbierzą ſie na polach/ a nitz niebędą ieftz/ ale ſpolu gloſy iakoby placżliwé wypuſſcżatz będą. OpecŻyw 193, 151; PatKaz II 33, 33v, 50, 54v [2 r.]; GLoſem żáłobliwym ku Pánu wołałem/ Głos práwie płácżliwj kniemu podnaſzałem LubPs ee3v, K3v; KochPs 7, 81, 113; GórnTroas 31.

»płaczliwe narzekanie« = quiritatus Calep (2): Y obrocę ſwiętá wáſze w żáłobę/ y wſſyſtkie pioſnki wáſſe w płácżliwe nárzekánie [in planctum] Leop Am 8/10; Calep [890]a.

»płaczliwe prośby« [szyk 3:2] (5): BielKron 314; Skłoń łáſkáwé vſzy ſwoie/ Ná płáczliwé prośby moie KochPs 58; ArtKanc L11v, R18; SzarzRyt Bv.

»płaczliwa skarga« [szyk 3:1] (4): Diar 46, 49; KochTarn 73; z wielkim żalem y z boiáźnią pomſty bożéy vſtáwné á płáczliwé ſkárgi [querelas, lacrimis etiam permistas JanStat 725] od duchownych do nas przychodzą SarnStat 906.

[»płaczliwe wesele«: Piórkiem wypisać nie umiem tak wiele, Jakie mam w sercu placzliwe wesele Otwin(?)Erot 34.]

»płaczliwe wołanie« = clamor querulosus JanStat (4): Iedno ty miły pánie wyfluchaway prozby moie/ á od płáczliwego wołánia mego nieodwrácay vſſu ſwoich RejPs 59v; ArtKanc R16; SarnStat 901, 904.

»płaczliwe wzdychanie« (1): [Bóg] Weyrzał iuż z niebá ná źiemię By wybáwił ludzkie plemię. Od wáſzego mordowánia Y płácżliwego wzdychánia. MWilkHist E2.

Szereg: »żałobliwy (a. żałosny), (i) płaczliwy« (5): BierRaj 17v; OpecŻyw 151; A księża IchM niechaj starają się, [...] o taki czas, na ktorym by chcieli usprawiedliwić się sprawiedliwem, żałobliwem i płaczliwem skargam naszem Diar 49, 46; LubPs ee3v.

b. Na którym się płacze (9):

Wyrażenia: »płaczliwy padoł« (kalka z lat. vallis lacrimorum Vulg Ps 83/7) = świat jako miejsce doczesnego pobytu (8): ArtKanc D4v; lepſzy ieſt ieden dźień/ Pánie Boże náſz/ w niebieſkich páłacách twoich/ niżli tyśiąc tyśięcy ná tym płácżliwym pádole. LatHar 600, 77, 240, 491, 576, 577, 674.

»płaczliwe wygnanie« = świat jako miejsce doczesnego pobytu (1): O Pánie Iezu Chryfte cżáſu śmierći moiey przyimi do śiebie duchá mego/ teraz w płácżliwym wygnániu y pielgrzymſtwie będącego. LatHar 54.

Szereg: »smętny a płaczliwy« (1): Ciebie my żądamy y prośimy łkáiący/ á w tym to poruſzeniu płácżący/ w ſmętnym á płácżliwym będąc padole. ArtKanc D4v.

c. Pobudzający do płaczu; flebilis, lacrimabilis Cn (6): OrzRozm Qv; Hyacinthe żáłośniey niż pierwey zákwitay/ A płácżliwe litery ſam ná ſobie cżytay. KlonŻal A3v; Tęczynſki od wielkiégo ſmutku Wpadł w niemoc/ z któréy mu iuż (ách wieśći płáczliwa) Wſtáć nie obiecowáłá/ Kloto zazdrośćiwa. KochPam 86; WitosłLut A4v.

W charakterystycznych połączeniach: płaczliwe(-a) litery, strony [= struny], wieść.

Wyrażenie: »żal płaczliwy« (1): (nagł) Nagrobek [...] Dźiećięćiu/ ieno XXX godźin żywemu. (—) Długa nádźieiá/ rádość krotka/ żal płáczliwy/ Rodźicow moich leżę tu SzarzRyt C4v.

α. Powodujący łzawienie oczu (1): Niezbyty kopr ćięſzkowonny/ gorcżycá płácżliwa/ Záwſze ná wioſnę ożywa. KlonŻal C2v.

d. Nad którym należy płakać, godny płaczu; flebilis Calep (3): Co z sobą [Trojanie i Grecy] przedtym bitwy płaczliwe zwodzili [...] Teraz siedzą z pokojem, walki zabaczywszy KochMon 23; Calep 423b.

W przen (1): O wſzechmogący Boże/ świátłośći ſzczęśliwa/ Sercá náſze ośiadłá rdzá grzechow płáczliwa SzarzRyt B3.

e. Osiągnięty płaczem (1): Bo wielka to rzecż kto komu płácżliwey ſpráwiedliwośći pomoże/ á ſam ią też káżdemu s ſiebie vcżyni. RejZwierc 94.

2. Płaczący; smutny; flebilis Mącz, Cn; lacrimabilis, lac(h)rimosus Calep, Cn; lugens Vulg; lamentabilis Mącz; lacrimabundus, largus lacrimarum, plorabundus Cn (27): OpecŻyw 17, 17v; Lamentabilis, Płáczliwy/ lámentliwy. Mącz 183b, 130a; RejPos 300; [Syn cesarza Trajana] ſyná koniem rozráźił vbogiey niewieſcie/ przyſzłá niebożątko płácżliwa [...] do Ceſárzá. RejZwierc 55v; Calep 576b; Ná Sokal woyſká gdy iuż płáczliwego Oſtátek vwiodł/ od rąk okrutnego Poháńcá: wolny ſerce nielękliwe Odkrył SzarzRyt C; [Ej, Boże żywy, K tobie wołąm dziś płaczliwy! DramStp I 640].

W charakterystycznych połączeniach: płaczliwy(-a, -e) lud, matka (2), niewiast(k)a (2), wojsko.

W przeciwstawieniu: »wesoły ... płaczliwy« (1): Widziſs téż ocży moie bytz weſolé/ iaſné ij niepokaloné/ ale cżaſu męki moié/ vzrzyſs ié od żydow zawiązané/ niemotzné/ placżliwé/ krwią zaláné. OpecŻyw [79]v.

Zwrot: »płaczliwe utulić« (1): A to tu przed tobą ze dwomá bráćią/ á ze cztermi ſynmi ſámośiodm ſtoię: czym ia ich płáczliwe vtulę/ czym ich rány zleczę/ ktore dla ćiebie od nieprzyiaćielá twego wźięli OrzRozm R4.

Wyrażenie: »oczy płaczliwe« [szyk 4:2] (6): BierRaj 21v; OpecŻyw [79]v, 151v; WisznTr 17; Wiem/ o wiem pewnie/ wiekuiſty Pánie/ Ze liczyſz moie kożde vćiekánie/ Y chowaſz krople łez oczu płáczliwych SzarzRyt B, B2v.

Szeregi: »płaczliwy, (a) smętny« (2): ſlyſſątz to placżliwá a ſmętná matka/ ſlzy niezmierné wyléwała OpecŻyw [80]; Calep 576b.

»żałościwy (a. żałośliwy), (a) płaczliwy« (2): Stála matka żaloſciwá podle krzyża placżliwá/ gdy wiſiál iéy ſyn na krzyżu. OpecŻyw 145; Diar 47.

W przen (2): Twarz płácżliwa/ chytra bywa. BierEz P3.

Wyrażenie: »serce płaczliwe« (1): A jeśliżeby się nam IchM usprawiedliwić nie chcieli, obacz WKM nasz MP, jakie serca załośliwe a płaczliwe nas by zostać musiały Diar 47.

Przen (3): oto dzyſz ſyą począla panna wzyuoczye mathky ſwey [...] przeſz ktorą [Bóg] chczyal placzlyuy ſzwyath utolycz PatKaz II 74; KlonŻal B3; ArtKanc K9v.

W charakterystycznych połączeniach: płaczliwe(-y) miasto, świat.

a. W funkcji rzeczownika (4): PowodPr 10 marg; onoſz on co w złoćie Vfał/ w mocy/ w chytrey ſpráwie/ Z płáczliwych ſie śmiał w kłopoćie SzarzRyt A4v.

Wyrażenie: »pociecha płaczliwych, [płaczliwych pocieszenie]« (1): Rácż sftępić z niebios ſwych/ k poćieſze płácżliwych ArtKanc A11; [Sdrowasz nÿemocznich vlzenÿe, robotlÿwich ochlodzenÿe placzlÿwich poczieſſenÿe. TekstyPol 136].

Szereg: »płaczliwy i zasmucony« (1): Takom ſobie był w tym ludzie polubił iako w bracie naſzym/ á takom ſie vkorzył prżed nim iako ſie korży płacżliwy y zaſmuczony [quasi lugens et contristatus]. WróbŻołt 34/14.

Synonimy: 1. lamentliwy, rzewny, żałosny; 2. płaczący.

Cf NIEPŁACZLIWY, [PŁACZNY]