[zaloguj się]
[pdf]

ROZRYWAĆ (60) vb impf

rozrywać (60), [rozrewać].

o oraz a jasne; rozrewać z tekstu nieoznaczającego pochyleń.

Fleksja
inf rozrywać
indicativus
praes
sg pl
1 rozrywåm
2 rozrywåsz
3 rozrywå rozrywają
praet
sg pl
3 m rozrywåł m pers rozrywali
f rozrywała m an
fut
sg pl
1 m m pers rozrywać będziem
3 n rozrywać będzie subst
imperativus
sg pl
2 rozrywåj
3 niechåj rozrywå niech rozrywają
conditionalis
sg pl
1 m m pers bychmy rozrywali
3 m by rozrywåł m pers
n by rozrywało subst

inf rozrywać (13). ◊ praes 1 sg rozrywåm (17). ◊ 2 sg rozrywåsz (1). ◊ 3 sg rozrywå (10). ◊ 3 pl rozrywają (5). ◊ praet 3 sg m rozrywåł (1). f rozrywała (1). ◊ 3 pl m pers rozrywali (2). ◊ fut [3 sg n rozrywać będzie.] ◊ 1 pl m pers rozrywać będziem (1). ◊ imp [2 sg rozrywåj.] ◊ 3 sg niechåj rozrywå (1). ◊ 3 pl niech rozrywają (1). ◊ con 3 sg m by rozrywåł (1). n by rozrywało (1). ◊ 1 pl m pers bychmy rozrywali (1). ◊ part praes act rozrywając (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

1. Niszczyć, niweczyć całość czegoś, zwartość, jedność; rozdzielać coś spojonego; dirumpere Mącz, Calep, Vulg, Cn; dissolvere PolAnt, Calep; divellere Mącz; concerpere, demoliri, dilaniare, diruere, (membratim) discerpere, lacerare, laniare, rumpere Calep; distrahere JanStat; dirimere, diripere, discindere, disturbare Cn (51): Dirumpo seu disrumpo, Odłamuyę/ Rozdźieram/ Rozrywam. Mącz 361a, 478d; Demolior – Rozwaląm, rozriwąm, rozmiatąm. Calep 304a; Diruo – Rozriwąm, rozrzucąm, rozmiatuię. Calep 328a; Lacero, Dilanio, membratim discerpo – Rozriwąm, targąm. Calep 575b, 230b, 324a, b [2 r.], 328a, 329a, 581a, 932a.
a. Niszczyć fizycznie, zwykle siłą [w tym: co (15)] (16): Retexo, Quod textum erat dissolvo – Czobeło tkanego rozriwam. Calep 920a.
Zwrot: »łańcuchy rozrywać« (1): iż [opętany człowiek] częſto będąc pętámi y łáncuchámi wiązány/ łáncuchy rozrywał [dirupisset catenas] y pętá łamał. WujNT Mar 5/4.
Przen (4): Y przypadł nań [na Samsona] Duch Páńſki/ á rozdárł go [lwa] by więc miał rozerwáć koźlę (marg) Przez tegoż Duchá prawdźiwi Názáreyczycy/ to ieſt poſlubieni y poświęceni Pánu rozrywáią moc lwá ryczącego/ ktory vſtáwicznie chodźi około nich áby ie pożárł. (–) BibRadz Iudic 10/6; WujNT Yyyyy4v.
Zwroty: »na sztuki rozrywać« (1): A byłá tá ſuknia nie ſzyta [Ioann 19/23]. Tá ſukienká byłá figurą iednośći kośćiołá Páná Chriſtuſowego/ ktorą odſzczepieńcy/ ſrożſzy nád te káty/ ná ſztuki rozrywáią. WujNT 382.

»rozrywać węzły« (1): ty obaczywſſy krewkoſc naſſę iako miloſciwy opiekalnik [...] będzieſz raczyl rozrywac twarde węzly wyſtępkow naſſych tak iſz by nam zadne ſidla na przekazie byc niemogly RejPs 172.

α. Napierając od wewnątrz powodować pęknięcie (1):
Zwrot: »gwałtem rozrywać« (1): Iaycza w ktorich ieſt więcey wiatru zamknionego, te ſie pukaią, [...] á tak gdy niema mieſtcza gdzie by ſie rozſzedł gwałtem rozrywa ſkorypę [!] y wychodzi GlabGad H7v.
β. Robić wyłom, wyrwę (2):
αα. W szyku wojskowym (1): Kozacy záś Wołyńſcy z bokow ſię zkradáli/ A ſtąd y zowąd Polſkie vphy rozrywáli StryjKron 230.
ββ. W zabudowie [czym] (1): Oná cżęść miáſtá w ktorey ſię zápaliło/ niech drábiny przyſtáwiáią/ hakámi rozrywáią/ y chuſtámi mokremi gáſzą. ModrzBaz 84.
γ. Mieć właściwości wytrawiające; przeżerać (5): [wódka sporyszowa] Niemocz białą á lipką niewieſcią rozrywa á cżiſci z złych zbythkow FalZioł II 10c, IV 7d, 21c; Rozrywa téż bolączkę y wſzelki wrzód/ kreẃ niedźwiedźia/ tákiéż bykowa/ gdy ią vſuſzywſzy [...] tym bolączkę poſypuią. SienLek 126.

rozrywać komu (1): Też żyła ktora po łyſcie idzie, rzecżona Zaphena zacięta/ [...] męſzcżyznam dymienicze rozriwa/ tak iż zginie dymienicza FalZioł V 59.

[Szereg: »rozrywać i wyganiać«: Sok też iego [czosnku] w pićiu dány ábo ták trawiony rozrywa y wygania iády z wnątrza. Cresc 1571 211.]
δ. Zniekształcać spójność tekstu (2): iż ſtárzy Arianowie/ áby nie muśieli przyznáć iż Chriſtus nie ieſt ſtworzeniem ále Bogiem: tedy to mieyſce [Ioann 1/1] ták fáłſzowáli/ ſłowá rozrywáiąc: A to Słowo było v Bogá/ á Bog był. WujNT 305.
Szereg: »sztukować i rozrywać« (1): Tákać ieſt przewrotność vpornych haeretykow/ że wolą piſmo S. ſztukowáć y rozrywáć/ á niżli błędow ſwoich poprzeſtáć. WujNT 305.
b. O jedności terytorialnej [co] (5):

W połączeniach szeregowych (2): áby brát ſtárſzy álbo piérworodny nie mógł dóbr bráćiéy ſwéy [...] nád część ſwą która mu przynależy/ w dług w wodźić/ przedáwáć/ záſtáwiáć/ oddáláć/ dárowáć/ rozrywáć SarnStat 593, 593.

α. O jedności polityczno-terytorialnej (3): Ieroboám tákże wźiąwſzy Kroleſtwo po Sálomonie: obawiáiąc ſię áby nabożeńſtwo w Ieruzálem páńſtwá iego nie rozrywáło/ [...] PowodPr 40; SkarKazSej 673a.

rozrywać czym (1): Oyczyzná też rozdźiałow iáko iedno ćiáło nie ćierpi. Spoiłá ſię z członkow rozlicznych/ Polakoẃ [...] Zmodźinow/ y zroſłá w ćiáło iedno: iáko ią rozrywáć niezgodámi ſwemi chcećie? SkarKazSej 676a.

c. O jedności społecznej; turbare Modrz, Calep [w tym: co (3)] (4): Inconcilio, turbo, dispergo – Rozrzucząm, rozpedząm, rozriwąm. Calep 522a.
Zwrot: »towarzystwo, przyjaźń rozrywać« = dissolvere amicitiam PolAnt; societatem turbare Modrz [szyk zmienny] (2:1): ktory ſromoći przyiaćielá rozrywá przyiazń. BibRadz Eccli 22/23; ModrzBaz 101v; SkarKazSej 687b.
Szereg: »rozrywać ani targać« (1): Ktorego towárzyſtwá/ kiedyby ludźie nigdy niechćieli rozrywáć áni tárgáć [turbare ac dirimere]/ áleby y owſzem [...] w pokoiu mieſzkáli/ rozumiałbym/ że niewiele cżłowiekowi niedoſtawa do otrzymánia tego błogosłáwieńſtwá ModrzBaz 101v.
d. O jedności religijnej [co] (10): SkarJedn 5; świadcżę ſię/ iſz kto Kośćioł Boży rozrywa niemniey grzeſzy iedno iáko ten co w Heretyctwo w pádnie. SkarŻyw 92, 493; LatHar +10.
Zwroty: »całość, jedność, zupełność rozrywać« [w tym: zupełność i całość (2), jedność i całość (1)] (3:2:2): SkarJedn 5; Byſmy dobrze niezlicżone dobre vcżynki cżynili: przed ſię nie mniey karáni będziem/ iedno iáko oni co ćiáło iego drápáli: ieſli zupełność y cáłość kośćielną rozrywáć będziem. SkarŻyw 92; Abowiem BOG ieſt/ ktory do iednośći zgromadzą [!]. A Szátan záś ieſt ktory miedzy bráćią iedność rozrywa. ReszPrz 94, 110.

»na części rozrywać« (1): iż przećiw kośćiołowi ludzie powſtáć/ na cżęśći y [lege: ji ‘go’] rozrywáć/ y oń ſię ſwárzyć mieli SkarJedn 9.

Szereg: »rozrywać i rozpraszać« (1): nie tylo dla rożnośći wiar/ y dla náuk heretyckich/ ktore ná to Szátan wrzućił/ áby rozrywał y roſpraſzał: ále [...] SkarKazSej 658b.
e. Dzielić całość na części [kogo (zbiorowość), co] (3): ale ze woiska więcey 7000 niemasz prozno ie rozrywac przydzie tedy społem isc ActReg 6; arozrywac te ludzie ktorzy są przy Arcyxiażeciu ywiele ich odiąc nie zda się bydz bespieczno. ActReg 95; [Kielich krwie Bożey/ poſpolitemu cżłowiekowi iął Papież wydźieráć/ [...] Sákráment ſtołu Bożego roſkazowánim ſwym napierwſzy ważył ſie rozrywáć Innocentius 3. około roku 1210. TurnZwierc Cv].
Zwroty: [»na części myśl rozrywać« = rozważać różne możliwości: Więc [Eneasz] ná wſzyſtki częśći myśl biegłą ſwą rozrywa [animum nunc huc celerem, nunc dividit illuc in partisque rapit IV 285-6]/ Y ná rozliczné zdánie w ſobie iéy dobywa. VergKoch 101 (Linde).]

»rozrywać rzecz na obie stronie« = wdawać się zbytnio w szczegóły (1): przikazvyemi wam [...] abiſczie sye tam sprawowaly dobrze nie odkladayacz any roſriwayacz tey rzeczi na obie ſtronie LibLeg 11/20v.

2. Odłączać, rozłączać; intervellere Mącz [w tym: kogo, co (2)] (3): Intervello, Z pośrodku wyriwam/ wyciągam/ álbo też rozrywam/ roſtárgam yedno od drugiego. Mącz 478d.
Zwrot bibl.: »rozrywając rozerwać« (1): Y rzekł Iehowá Solomonowi/ [...] nie vſtrzegłeś przykazánia mego/ y vſtaw moich/ Ktorem roſkazał tobie/ rozrywáiąc rozerwę [scindendo scindam] kroleſtwo od ćiebie/ á dam ie słudze twemu. BudBib 3.Reg 11/11.
a. Rozdzielać walczących (1): [Węgrzyn z Polakiem starli się o to, czyj koń lepszy] á towarżyſze ſkoczyli/ y nie dali iem prżyść do śiebie. [...] Więc nie iuſz to lepſze co drozſze. Nie mieli ich zá prawdę rozrywáć towárżyſze/ owſzem ie ſpuśćić mieli GórnRozm E4v.
b. [Odrywać, odłamywać [co od czego]: może ią [lawendę] ſádźić z korzenim/ álbo rozrywáiąc gáłązki od máćice Cresc 1571 274.]
3. Łupić, grabić; diripere Mącz (1):

W połączeniach szeregowych (1): Mącz 346c; [a ná co ſię ſnadz bierzećie/ rákoſzowáć/ á poſtronie nieprzyáćiel ſzarpa vriwa/ rozriwa bierzę/ poſiada/ w niewolą podbiia RotRozm G2].

4. Przerywać czyjeś działanie, przeszkadzać; differre, distinere, distrahere, distringere Cn [w tym: co (5)] (5): Modlitwę iego ſamá náuká rozrywáłá: w ktorey miáł wielki dar ſkruſzenia/ y płákánia. SkarŻyw 118; [Ty [i] inne takowe przyczyny roboty przedsięwzięte rozrywają. LustrKrak II 55; LustrLub 88].

[rozrywać kogo od czego: bo o swych szatach samo staranie rozrywać go będzie od nauk RywKsięgi 189.]

Zwrot: »sejmy rozrywać« (1): Diar 71; [Abyś tedy W.K.M. miał spokojniejsze sejmy, boć je to samo rozrewa, zaparliśmy sie na ty dani AktaSejmikPozn 1596/195].
a. [Przerywać wypowiedź [komu]: iedno proſzę nie rozryway mi/ áż gdźieby mi co pilnie trzebá przypomnieć. RotRozm Bv.]
b. Zakłócać myśli (3): Nie day ſmyſłow rozrywáć duchowi onemu/ Co ſię tobie przećiwiáć/ rádźi śmiertelnemu. GrabowSet Dv; Auguſtyn S. inácżey trochę te ártykuły rozdźiela/ y niektore miedzy nimi/ inſzym Apoſtołom przypiſuie: [...] Ale tá rozność niechay żadnego myśli y wiáry nie rozrywa. LatHar 10.

rozrywać czym (1): więc ſławić myśl chćiwą/ Wielką chęć/ máłym rozumem/ rozrywa? GrabowSet Mv.

Synonimy: 1.c., d. rozpraszać, rozrożniać.

Formacje współrdzenne cf RWAĆ.

Cf ROZRYWAJĄCY, ROZRYWANIE

ZCh, SBu