[zaloguj się]
[pdf]

POHANIEC (74) sb m

pohaniec (65), poganiec (9); pohaniec RejZwierz, RejZwierc (2), MycPrz, WierKróc (2), PaprPan (8), KochPs (6), KochFr (2), BielSen (3), KochPieś (3), KochSob, KmitaPsah ZawJeft, ActReg (2), JanNKar, KlonKr, KmitaSpit (2), SkarKaz (2), SapEpit, KlonWor, SzarzRyt (4); poganiec CzechRozm (5), Oczko; pohaniec : poganiec SkarJedn (5:1), PowodPr (4:1), SkarŻyw (11:1).

Wszystkie samogłoski jasne (w tym w a 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N pohaniec pohańcy
G pohańca pohańców
D pohańcowi pohańcom
A pohańca pohańce
I pohańcy
L pohańcach
V pohańcze pohańcy
inne pl N a. I - pohańcy

sg N pohaniec (12). ◊ G pohańca (3). ◊ D pohańcowi (1). ◊ A pohańca (1). ◊ V pohańcze (1). ◊ pl N pohańcy (15). ◊ G pohańców (13); -ów (2), -(o)w (11). ◊ D pohańcom (13); -om (2), -(o)m (11). ◊ A pohańce (8). ◊ I pohańcy (3). ◊ N a. I pohańcy (1). ◊ L pohańcach (2); -ach (1), -(a)ch (1). ◊ V pohańcy (1).

Sł stp brak, Cn s.v. poganin, Linde XVII w.: pohaniec.

Wierzący w nieprawdziwego Boga (lub bogów); termin, jakiego używają wyznawcy jakiejś religii (zwłaszcza Żydzi w czasach biblijnych i chrześcijanie) w odniesieniu do innowierców; ethnicus, externus, gentilis, paganus; coll pl: externi, gentes ethnici, nationes Cn [w tym: pl (56)] (73): Temu ſię podziwuy [...]/ iſz teraz náśiałoſię ták wiele Heretykow/ ktorzy [...] ſzukáią/ wcżymby kośćioł S. Rzymſki vſzcżypáć á iemu przygánić mogli: żadenſię nigdy tego ważyć nie śmiał (okrom bluzniercow Troycey S. Nowochrzceńcow/ ktorzy ſię Bogá w Troycy iedynego z poháńcy zaprzeli) SkarJedn 286; Poháńcy/ o boże żywy/ Woiuią twóy kray właśćiwy KochPs 119, 162; A ty iżeś pogániec/ mnie y zakonowi Bożemu wiáry nie dáieſz. SkarŻyw 41; Bo im ſię grzech w wiernych Bożych więcey rozmnaża: tym ſię Pogáńſtwu więcey śiły ná kośćioł Boży przycżynia: złośći Chrześćiáńſkie dáią ná nie moc poháńcom y ſerce. SkarŻyw 558, [236] [2 r.], 273; Wżdy pohániec gdy więźnia z dobrych ſzát odkryie/ Przedśię go ledáiáką śiermięgą zákryie. KmitaSpit C4, C3.

sg w funkcji pl (1): Czyli niebędźie móy Boże przyięta Prośbá potómſtwá Izáákowégo? Któré z ciężkośćią iárzmo złośliwégo Poháńcá ćiérpi ZawJeft 9.

W połączeniu z nazwą etniczną (1): Ale gdy ſię [zachodnie państwa] ſzkodliwemi y iádowitemi Heretyki ztáli/ á kácerſtwá [...] po zachodnych rozſiewáć y mocą ie rozmnazáć pocżęli/ y bronić ich od pułnocnych nieprzyiaćioł/ y poháńcow Gottow/ Longobárdow/ y innych nie mogli: ſłuſznie ſobie [...] innego Ceſarzá obráli SkarJedn 206.

W połączeniu z przymiotnikiem oznaczającym cechę negatywną (5): Iż wy okruthni poháńcy ſtroicie ſie ná nas z rozmáitemi przypráwámi ſwoiemi RejZwierc 265v; Aż Moyzeſzá/ z Aronem pan/ ſwé poſłáńce/ Zá czáſem zeſłał miedzy hárdé poháńce. KochPs 158, 118, 174. Cf Wyrażenie.

W przeciwstawieniach: »pohańcy ... chrześcijanin, heretycy« (2): Poháńcy lepſzymi byli przyiaćioły dziewiſtwu/ niſzli ći zápámiętáli Heretycy. SkarŻyw 71; mowił im: iam ieſt Chrześćiánin: pánem wáſzym/ iżeśćie poháńcy/ być niemogę. SkarŻyw 392.

W charakterystycznych połączeniach: butliwy pohaniec, hardy, okrutny, sprosny, srogi, złośliwy; bronić od pohańca; bić pohańca (pohaniec ubity) (2).

Zwrot: »pohańce nawrocić« (1): Dwu z ſobą towárzjſzow wziął kápłanow Woyćiech [...] ná tę drogę iuż z tym vmyſłem iádąc/ iſz ábo ony poháńce náwroćić/ ábo wżdy mężną y ktorey dawno prágnął śmierć/ zá Chryſtuſa podiąć miał. SkarŻyw 355.
Wyrażenie: »pohańcy niepobożni« (1): Niedopuſzczay mi vmrzeć w téy nieſzczęſnéy źiemi/ Miedzy poháńcy niepobożnemi KochPs 36.
Szereg: »Żydzi i pohańcy« (1): MY Chrześćiánie od Zydow y poháńcow rozni bądzmy SkarŻyw 399.
a. O prawosławnych (2): Koń to ieſt cnych Száfráńcow właſny/ Co pod Tryonem [tj. na północnym wschodzie] záwſze był poháńcom ſtráſzny. BielSen 2.

sg w funkcji pl (1): Y iuż nam ma być ten pohániec ſrogi/ Który niedawno podał nam pod nogi/ Kiedy Stárodub z gruntu wyſádzony Pod miecz okrutny lud wydał zwierzony. KochPieś 15.

b. O muzułmanach, zwłaszcza Turkach i Tatarach (42): Tákżeć ten Máciey Włodek/ Gdy miewa ſwe ſpráwy/ Zeználiby Poháńcy/ iż to Hektor práwy. RejZwierz 78; RejZwierc 185v; MycPrz I C3v; Gdyſz mu [moskiewskiemu, tj. carowi] Pan Bog złaſki ſwey na poháńcách zdárzi[ł]/ Wſzák on Turki/ Tátáry/ w ſwey źiemi poráźił. WierKróc B3; Ale ie odegnáły wáſze ręce mężne/ Obacżyli poháńcy was ſobie potężnie. PaprPan V2v, K2, L4, Q2v, R3v, Aa2v; iáką nieprzyazń [Grekowie] Laćinnikom pokazáli gdy ná poháńce śli/ zdobywáć grobu Bożego SkarJedn D5v, 366; SkarŻyw 159, 162; Abyś v ſwych był wdźięcznym/ y miłym w pokoiu/ A poháńcom záś ſrogi/ y ſtráſzliwy w boiu. KochFr 122; BielSen 16; ActReg 125; Kiedyby tedy Krześćiánie [...] w práwey zgodźie á vfnośći Krześćiáńſkiey/ przećiwko Poháńcom woiowáli/ [...] tedyby on ſam máłym przygotowániem ludzkim zwyćięſtwo ſpráwił PowodPr 14, 26 marg, 33,47; SapEpit A3; KlonWor 26; Dźiś ſámo imię twoie Poháńce hámuie/ A ſtráſzny tyran/ fam ſtrách/ háńbę/ ſzkodę czuie. SzarzRyt C3.

sg w funkcji pl (9): PaprPan A4v, Cc2v; Lepiey Chryſtuſowego namieſtniká ná wolney ſłużbie Bożey ſłucháć/ á niżli wtey niewoli Poháńcowi ſię kłániáć. SkarJedn 402; KochPieś 37; KmitaPsal A2v; ActReg 124; KRolewic Polſki Włádyſław rzeczony, [...] krol dwoygá kroleſtw, y gromcá ſrogiego Biſurmániná Turczyná brzydkiego. Muśiał pohániec odſtąpiwſzy boiu, Pokornie prośić v niego pokoiu. KlonKr E4; SzarzRyt Cv, C2.

W połączeniu z nazwą etniczną (1): Bo Turcżyn pohániec/ iáko niezgodą Chrześćiáńſką vroſł/ ták tym Páńſtwo ſwoie vmocniáć chce SkarJedn 387.

W połączeniu z przymiotnikiem oznaczającym cechę negatywną (11): Iuż ſą w gránicy/ Zli wſzem pohańcy. WierKróc B3; PaprPan A4v, Cc2v; nie mówię o ówym [zawoju]/ co go bezecni pogáńcy noſzą Oczko 16v; NIe nowiná to Struſom/ ná wſzeláką trwogę Ciáły ſwémi záwáláć złym poháńcom drogę. KochFr 116; BielSen 16; źiemiá ſpuſtoſzona Podolſka leży/ á pohániec ſproſny Nád Nieſtrem śiedząc/ dźieli łup żáłoſny. KochPieś 37; Niechay przypłáći Pohániec zdrádliwy/ Ze tył moy widźiał/ gdym zbroyny y żywy. SzarzRyt Cv, C, C2. Cf Wyrażenie.

W połączeniu szeregowym (1): Słuſzna rzecz bárzo/ ábyſmy ſię y Zydom y Pháryzeuſzom/ y Turkom/ y Poháńcom/ y heretykom do dobrego vbiegáć nie dáli SkarKaz 312b.

W charakterystycznych połączeniach: bezecny pohaniec, okrutny, sprosny, srogi, zdradny (zdradliwy) (2), zły (4); obronić od pohańca, zniewolony; srogi pohańcowi, straszliwy; dawać po głowie pohańcowi; obrona przeciw pohańcowi, wojować, burzyć pohańca, hamować; iść na pohańca; próbować się z pohańcem.

Wyrażenie: »niezbożni pohańcy« (1): tedy [Bóg] [...] dobył iuż ná nas ſzáble ſwoiey/ y nápiął łuk ſwoy/ y ſrogą broń ſwoię podał w ręce niezbożnych Poháńcow PowodPr 7.
Szereg: »Turcy i pohańcy« (1): gdy Chrześćijánie ſwemi niezgodámi y złośćiámi ſwego Chryſtuſá źle do Turkow y poháńcow vdáią: wielką ſię żałośćią zálewaymy. SkarKaz 244b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]
c. W tekstach religijnych (zwykle polemicznych) (6):
α. Arianie o katolikach i wyznawcach innych doktryn [tu tylko: pogańcy] (5): że to ći pogáńcy tym vmyſłem cżynią/ áby ſobie wolność nieiáką vżywánia zakonu Moyżeſzowego vcżynili/ w tych rzecżách/ ktore ſie onym więcey ſpodobáią CzechRozm 98; A wżdy ći pogáńcy w tym wſzytkim/ práwie psiną ſobie ocży záſłoniwſzy/ do ſámego ſzábátu y tablic ſie odzywáią CzechRozm 101v, 98.
Wyrażenie: »bezbożni pogańcy« (2): tedy to ſlepotá wielka [...] przećiw temu mowić: á tym wrotá bezbożnym pogáńcom ku porzuceniu piſmá ś. otwárzáć. CzechRozm 137, 137.
β. Katolicy o innowiercach [sg w funkcji pl] (1): Iſz ten kośćioł Boży widomy ieſt (á nie ieſt niewidomy/ iáko kácerſtwá plotą) ták mowi Homil. 4. de verbis Eſaie [...]. Lecż podobno pohániec tą moią chlubą gárdzi. SkarŻyw 92.
d. W tekstach inspirowanych tekstem łacińskim: barbarzyńca, okrutnik, wróg [w połączeniu z przymiotnikiem oznaczającym cechę negatywną] (2): Niech żóny ſrogich pohánców/ y dźieći Doświadczą/ iákim pędem wicher leći/ Morze miéſzáiąc KochPieś 7; [O Tereuszu] Zły á niewierny poháńcze/ Zbóycá włáſny/ nie poſłáńcze: Miawſzy odnieść śioſtrę żenie/ Záwiódłeś ią [Filomelę] w leśné ćienie. KochSob 65.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): /h/ iáko w tych ſłowiéch, hárdy, háńbá, pohániec JanNKar E4v.

Synonim: niewierny.

Cf POGANIN

SBu