Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: POLANKA

Następne hasło: POLATAĆ »

POLANY (31) part praet pass pf

o jasne. ◊ W formach złożonych -ån- (14), -an- (7); -ån- RejZwierc, KarnNap, GórnTroas, LatHar (4), SkarKaz, też Calep (3); -ån- : -an- Mącz (3:7). ◊ W formach niezłożonych -ån(-).

Fleksja

sg
m	N	polåny, polån	f	N	polånå, polåna	n	N	polån(e), polåno
	G	polån(e)go		G			G	polånego
	A	polån(e)go		A	polåną		A

pl
N	subst	polån(e)
G		polånych
A	subst	polån(e)

sg m N polåny (12), polån (1); ~ (attrib) polåny (3); ~ (praed) polån (1). ◊ G polån(e)go (1). ◊ A polån(e)go (1). ◊ f N (attrib) polånå (1), (praed) polåna (1). ◊ A polåną (1). ◊ n N polån(e) (3), polåno (2); ~ (attrib) -ån(e) (2); ~(praed) -åno (2) PatKaz III 96v, RejZwierc, -ån(e) (1) KarnNap. ◊ G polånego (1). ◊ pl N subst polån(e) (4). ◊ G polånych (1). ◊ A subst polån(e) (2).

Sł stp s.v. polać, Cn s.v. wino poślednie, Linde bez cytatu.

Znaczenia

1. Oblany, zmoczony po wierzchu; pokropiony (23)
- Przen (8)
  - a) O ofierze krzyżowej Chrystusa (3)
  - b) Zapłakany, opłakany (2)
- α. O chrzcie (2)
- a. O roślinach: podlany (1)
- b. Nawodniony (1)
2. Pokryty cieczą, zalany (1)
3. Pokryty czymś lepkim; posmarowany, pomazany (5)
4. O naczyniach: polewany, powleczony (2)

1. Oblany, zmoczony po wierzchu; pokropiony; perfusus HistAl; irriguus, respersus Mącz; conspersus, macidatus Calep (23): Irrigua aquarum, Wody z źiemie polewáyące. Sed passive significat, Pokropiony/ polány. Mącz 356c; Calep 248b, 626a.

polan(y) czym (8): Wtore yſz yako oleyem drzeuo pomazane/ gore a uapno oleyem polane gaſznye/ tak ymyą marya przeſz poſluſzne ſercze [...] zapala bozą myloſcz PatKaz III 127; Mięſo piecżyſte: w mor/ winem albo ocztem polane á tak pożywane, ieſt vżytecżnieyſze. FalZioł V 64, V 48; Adamas [...] od kámieniá nie może być ſtłucżon/ chybá by był polan krwią kozłową HistAl G3v; Iurulentus panis, Chleb polewką polány/ álbo proſto Poliewká s chlebem. Mącz 179b, 3c. Cf »wodą polany«.

W charakterystycznych połączeniach: polany(-e) adamas, chleb (kęsy chleba) (2), mięso, ofiary, pchły, wapno; polany krwią kozłową, mlekiem, octem, olejem, polewką, tłustością, winem.

Wyrażenie: »wodą (wodami) polany« (2): Theż pchły zdychaią oną wodą polane w ktorey oſet będzie warzon. FalZioł I 148b; RejZwierc 125.

Przen [w tym: czym (7)] (8): prawdzyuye [Maryja] laſzky pelna przeſz ktorą obfytem ducha ſzwyątego dzdzem a roſą polano yeſt kozde ſthworzenye PatKaz III 96v.

Wyrażenie: »krwią [czyją] polany« [o czyjejś śmierci] (2): Respersae matris cruore virgines, Krwią mátcziną poláne. Mącz 404b; O Swięty Stániſłáwie/ [...] przycżyń ſię zá Kośćiołem Bożym/ zá kroleſtwem y Krolem Polſkim/ á oſobliwie zá miáſtem Krákowſkim/ wktorymeś koſztowny ſkarb męcżeńſką krwią twoią polanych kośći zoſtáwił. LatHar 420.

a) O ofierze krzyżowej Chrystusa (3):

Wyrażenie: »krwią [czyją = Chrystusa] polany« (3): Bo my nigdy Swiętych z Pánem nie rownamy: [...] á do tych ſię vćiekamy tylko o przycżynę/ álbo porátowánie przez modlitwy y zaſługi ich/ krwią niewinnego onego báránká polane/ y ſtąd wagę ſwą y cenę máiące. LatHar 329, 112; Tyż vczynki ſą/ ále nie ná tym polu/ ná inną rolą krwią Chryſtuſową polaną przeſádzone ſą. SkarKaz 312a.

b) Zapłakany, opłakany (2): Do nóg Vlyſſes twoich vpadam nędznicá/ Niech ćie żal zyymie mégo polanégo licá: Nogi twoié/ té ręce łzámi vmywáią GórnTroas 48.

Wyrażenie: »łzami polany« = opłakany, obżałowany (1): Wſpomni [Panno] ná z krzyżá ziętego/ Lzámi twemi polanego/ W grobie nowym ſchowánego. LatHar 498.

α. O chrzcie (2):

Wyrażenie: »wodą polan« (1): Bo iáko widziſz przy krzcie iż wodá nie ieſt goła wodá/ ále ieſt ſákrámentem á záſlubieniem Páńſkim. Iż gdy oną wodą będzie polano ciáło widome/ thedy tám Duch ſwięty niewidomy polewa á obmywa y błogoſłáwi z grzechu pirworodnego onę duſzę niewidomą w ciele onym widomym. RejZwierc 197v.

Szereg: »polany albo narzany« (1): A gdy ták polane álbo narzáne [dziecię]/ á záś będzie z wody wyięte: tedy nam to znácży/ że iuż on ſtáry Adam we Krzćie z Pánem Chriſtuſem ieſt pogrzebion/ á sſtawa ſie nowym cżłowiekiem KarnNap C.

a. O roślinach: podlany (1): Hortus irriguus, Polány ogród. Mącz 356c.

b. Nawodniony (1): Ut Irriguum pratum, Polána łąká álbo która łatwie może być mokra. Mącz 356c.

2. Pokryty cieczą, zalany [czym] (1): Infusa terrae maria, Ziemiá yeſt wodámi polaná. Mącz 140a.

3. Pokryty czymś lepkim; posmarowany, pomazany; delibutus Mącz, Calep; perlitus Mącz (5): Perlitus, Polány/ Pomázány. Mącz 194c.

polany czym (4): Resinatus, Vżywicony/ żywicą polany. Mącz 353d, 80d; Delibutus – Namazany, maſzciami poląny. Calep 300b, 917a.

4. O naczyniach: polewany, powleczony [czym] (2): picata dolia, Sędy ſmołą polanę. Mącz 302a; Incoctilia – Miedzani garniecz ołowem polany. Calep 523a.

Synonimy: 1. pokropiony, pomokrzony, skropiony, zmoczony; 3. pomazany, posmarowany.

Cf POLAĆ

SBu