Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PONIŻEJ

Następne hasło: 2. PONIŻENIE »

1. PONIŻENIE (34) sb n

o oraz pierwsze e jasne; końcowe e z tekstów nie oznaczających é oraz -é.

Fleksja

	sg
N	poniżeni(e)
G	poniżeniå
A	poniżeni(e)
I	poniżeni(e)m, poniżenim
L	poniżeniu
V	poniżeni(e)

sg N poniżeni(e) (3). ◊ G poniżeniå (8). ◊ A poniżeni(e) (11). ◊ I poniżeni(e)m (4), poniżenim (4); -(e)m RejPs, LatHar, -im SkarJedn; -(e)m : -im SkarŻyw (1:2), SkarKaz (1:1). ◊ L poniżeniu (3). ◊ V poniżeni(e) (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVIII w. s.v. poniżyć.

Znaczenia

I. Rzeczownik od „poniżyć”: Pomniejszenie ważności, wartości, znaczenia; upokorzenie, pohańbienie; mała ważność, wartość (14)
II. Rzeczownik od „poniżyć się” (20)
- 1. Pomniejszenie swojej ważnośd, wartości, znaczenia; upokorzenie się (19)
  - a. O Chrystusie, który przyjął postać człowieka (11)
- 2. astron. Dołowanie; osiągnięcie przez ciało niebieskie najmniejszej wysokości, czyli kątowej odległości ciała od płaszczyzny horyzontu na sferze niebieskiej w chwili przechodzenia przez płaszczyznę południka (1)

I. Rzeczownik od „poniżyć”: Pomniejszenie ważności, wartości, znaczenia; upokorzenie, pohańbienie; mała ważność, wartość; humilitas HistAl, Vulg; deiectio, deminutio, traductio adplebem Cn (14): [Król Joas zabił syna Jojadesowego Zacharyjasza] nie pámiętáiąc Ioás krol ná dobrodzyeyſtwo oycá iego Ioiádeſá/ ktory go vchował y wychował od śmierći y od poniżenia BielKron 87; GórnTroas 51; Poniżenie o pokorze rozumie W. Bedá in Lucam. drudzy o niegodnośći. LatHar 67.

poniżenie czego (3): O poniżeniu prożney chwały. HistRzym [2], 134v; Chytrość Iulianá [Apostaty] ná poniżenie wiáry S. SkarŻyw 130 marg.

poniżenie czyje [w tym: G sb (1), pron poss (1)] (2): Leop Philipp 3/21; Abowiem weyźrzał ná poniżenie ſłużebnice ſwoiey [Vulg Luc 1/48] LatHar 65.

W przeciwstawieniach: »poniżenie ... podniesienie, jasność« (2): gdy kto w ſzcżęſliwoſći będąc/ dla pychy ſwey nie znałby ſthworzycielá ſwego. Z wyſokoſći pychy ná niskoſć pokory vpada/ iż czo przez podnieſienie ſzcżęſliwoſći o bodze zapamiętał záſię przez poniżenie w nędzy wſpámiętał HistAl Gv; Aleć náſſe obcowánie ieſtći w niebie: ſkąd też zbáwićielá cżekamy Páná náſſego Iezu Chryſta/ ktory odnowi ćiáło poniżenia náſzego/ przypodobáne ćiáłu iáſnośći ſwoiey Leop Philipp 3/21.

W charakterystycznych połączeniach: poniżenie prożnej chwały (2), wiary; poniżenie w nędzy; poniżenie [na kogo] dopuścić, nagrodzić, poniżenia bronić; od poniżenia uchować, wychować, wielkie poniżenie.

Szeregi: »postrach i poniżenie« (1): Ná poſtrách náſz y poniżenie dáie P. Bog wyſokie przykłády świętych ſwoich. SkarŻyw 32 marg.

»poniżenie a wzgarda (a. wzgardzenie)« [szyk 2:1] (3): O boże wſzechmogący przecżeś námię to wielkie poniżenie/ á od wſzytkich wzgárdzenie dopuśćił HistRzym 45v; SkarKaz 82b, 244a.

Wyrażenie przyimkowe: »z poniżeniem« (1):

~ Szereg: »wzgardliwie i z poniżeniem« (1): A obroń mię [Boże] od przeſtráchow tych ktorzy by mie rádzi zniſſczyli á wykorzenili ſpośrodku wſſego ſwiátá. Ktoreś ty raczył ták nápełnić iż przed doſtátkiem ledwe otwarzáią vſtá ſwoie/ á ſtąd wzgárdliwie á ſponiżeniem o inych rozumieią. RejPs 22v. ~

II. Rzeczownik od „poniżyć się” (20):

1. Pomniejszenie swojej ważnośd, wartości, znaczenia; upokorzenie się; humilitas Vulg; submisio Mącz; deiectio, deminutio, traductio ad plebem Cn (19): zdobądź ſię ná głęboką pokorę: á niedoſtátek oney gorącey miłośći Bożey/ nágradzay poniżeniem wielkim LatHar 248.

poniżenie czyje [w tym: G sb i pron (2), pron poss (1)] (2): Leop Iudith 6/15; [Justynian cesarz papieża Konstantyna po nogach całował] A tu obácż cny cżytelniku/ zkąd ſię tá pokorá ku Pánu náſzemu zbáwićielowi [...] pocżęłá: iſz nie od ktorych podłego ſtanu ludzi/ ále od Monarchow świátá wſzyſtkiego: ktorzy chcąc tego vcżćić/ z ktorego ręki Páńſtwo mieli/ ſługi iego/ á zwłaſzcżá pierwſze^go ná ziemi kápłaná [= papieża] poniżenim takich oſob ſwoich/ iáko y Dáwid S. cżćili. SkarJedn 196; SkarŻyw 29.

W przeciwstawieniach: »poniżenie ... hardość (2), pycha« (3): Leop Iudith 6/15; Mącz 227b; Bo wmłodym/ látá kwitną/ śiły co dzień przybywa/ krew ſię wnim wrzącá burzy/ [...] wſzyćiek do hárdośći gorący/ do poniżenia y pokory trudny. SkarŻyw 136.

Szeregi: »poniżenie i (a) pokora« [szyk 2:1] (3): Leop Iudith 6/15; [św. Maryja z Egnijej] ná inych duchownych rádzie przeſtawáłá: zpokory/ y poniżenia woley ſwoiey odſtępuiąc/ y nabożnie ſię inym poddáiąc. SkarŻyw 582, 136.

»skromność albo poniżenie« (1): Elatio et submissio contraria, Pychá á skromność albo poniżenie. Mącz 227b.

»wzgardzenie i poniżenie« (1): Bo táki fundáment/ do żywotá dziwnego/ y ſłuſzby Bożey/ y ták głębokie ſamego śiębie [!] w zgárdzenie y poniżenie záłożył [św. Symeon]/ iſz ná nim wyżſze cnoty/ niſzli ſnać ludzkie przyrodzenie znośi/ budowáć mogł. SkarŻyw 29.

Wyrażenie przyimkowe: »z poniżenim« (1):

~ Szereg: »z czcią i z poniżenim« (1): Y gdy mu [św. Bernardynowi] ſam Papieſz ná głowę Infułę kładł/ z wielką cżćią y poniżenim złożył ią z głowy/ przed nim SkarŻyw 462. ~

a. O Chrystusie, który przyjął postać człowieka (11): ArtKanc B10; Bo mi ſię dźiwnieyſzy zda w tych iáſłeczkách/ á niżli w chwale niebieſkiey. Bo tám przyrodzone mieyſce iego: á tu z poniżenia dobrowolnego y z miłośći dla nas w tey tákiey podłośći przebywał. SkarKaz 489b; Nie czyń mi tey zelżywośći ſłudze ſwemu: ábyś ode mnie chrzeſt bráć miał. Nie czyń ſobie tákiego poniżenia: áby ſtan ſwoy niepokalány tym lekárſtwem grzeſznych zelżyć miał. SkarKaz 515a, 244a, 515b.

poniżenie czyje [w tym: pron poss (1), G sb (1), ai poss (1)] (2): SkarŻyw 384; [Według księdza Powodowskiego Chrystus] według poniżenia ſwego w cżłowiecżeńſtwie zdał ſię mowić iáko ieden z Prorokow. CzechEp 150; SkarKaz 489b.

W połączeniu szeregowym (1): wierzem iſz to ieſt krol niebá y ziemie/ obráżáć ſię iego máłośćią/ vboſtwem/ y poniżeniem nie mamy SkarŻyw 27.

W charakterystycznych połączeniach: poniżenie człowiecze, w człowieczeństwie, w ciele ludzkim; poniżenie dobrowolne, dziwne, nieogarnione; poniżenie czynić, podjąć; z poniżenia w podłości przebywać; poniżeniem obrażać się (2); w poniżeniu poznawać.

Szeregi: »podłość i poniżenie« (2): O niewyſławiona wiárá tych ludzi [trzech króli]/ iako ſię táką podłośćią y zwierzchnym poniżenim [dzieciątka w żłobie] nie obráziłá SkarŻyw 27; SkarKaz 122b.

»pokora i poniżenie« (1): kochał ſię teſz z tego Philip S. iſz ludzie zákryty on ſkarb [Chrystus] w pokorze y w poniżeniu cżłowiecżym/ poznawáli SkarŻyw 384.

»poniżenie, ubostwo« (1): Zaden kmiotowic ták ſię nie vrodźił/ áby nie máiąc mieyſcá innego mátká go we żłobie z beſtyámi położyć miáłá. O nieogárnione poniżenie tego Páná/ o niewyſławione vboſtwo. SkarKaz 489b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

2. astron. Dołowanie; osiągnięcie przez ciało niebieskie najmniejszej wysokości, czyli kątowej odległości ciała od płaszczyzny horyzontu na sferze niebieskiej w chwili przechodzenia przez płaszczyznę południka; deiectio Cn (1):

W przeciwstawieniu: »powyzszenie ... poniżenie« (1): Bliznięta. Są przyrodzenia powietrzne^go [...] Panuie [...] Nad ptacztwem czudnie ſpiewaiączem. Dom Mercuriuſow/ Smokowe [tj. konstelacji Smoka]. powyzſzenie y poniżenie. FalZioł V 49v.

Synonimy: I. pohańbienie, polżenie, posromocenie, upokorzenie, uwłoczenie, znieważenie.

Cf PONIŻYĆ, PONIŻYĆ SIĘ