Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PONIŻY

Następne hasło: PONIŻYĆ SIĘ »

PONIŻYĆ (40) vb pf

poniżyć (39), ponizić (1); poniżyć : ponizić Leop (1:1).

o jasne.

Fleksja

inf	poniżyć

praet
	sg		pl
1	m	poniżyłem, -m poniżył	m pers
2	m	-ś poniżył	m pers
3	m	poniżył	m pers	poniżyli
	f	poniżyła	m an
	n	poniżyło	subst

imperativus
	sg
2	poniż

conditionalis
	sg
1	m	bych poniżył
2	m	byś poniżył
3	m	by poniżył

inf poniżyć (9). ◊ fut 2 sg poniżysz (1). ◊ 3 sg poniży (6). ◊ praet 1 sg m poniżyłem, -m poniżył (2). ◊ 2 sg m -ś poniżył (2). ◊ 3 sg m poniżył (8). f poniżyła (2). n poniżyło (2). ◊ 3 pl m pers poniżyli (1). ◊ imp 2 sg poniż (1). ◊ con 1 sg m bych poniżył (1). ◊ 2 sg m byś poniżył (1). ◊ 3 sg m by poniżył (1). ◊ part praet act poniżywszy (3).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVII w.

Znaczenia

1. Umniejszyć czyjąś ważność, wartość, znaczenie; upokorzyć (27)
- W przen (1)
- a. O Chrystusie, który przyjął postać człowieka (2)
2. Zgnębić, ucisnąć (11)
- W przen (1)
- a. Pobić (2)
3. Skasować, unieważnić (1)
*** Bez wystarczającego kontekstu (1)

1. Umniejszyć czyjąś ważność, wartość, znaczenie; upokorzyć; humiliare PolAnt, Vulg; deprimere HistAl [kogo, co] (27): [Paw mówi do Boga] Y cożeś to zemną vcżynił/ Iżeś mię táko poniżył. Gdy mam pierze táko ślicżne/ [...] Ale głos mam wielmi ſrogi BierEz N4v; GroicPorz g2; Roſproſz popędliwoſć gniewu twego/ á pátrz ná káżdego pyſznego y poniż go. BibRadz Iob 40/6; [córka królewska poczęła pisać imię wybranego na męża] A gdyż nápiſáłá A/ y pocżnie piſáć P: Rozgniewawſzy ſie mátká iey/ y Rzekłá iey: Zła corko á bez wſtydu/ procż chceſz ſwoy rod poniżyć? HistRzym 14; Poniżywſzy ták iuż dwu Krolow/ Longobárdiyſkie^go Krolá y Ceſárzá Konſtántynopolitáńſkiego/ ſzło mu [papieżowi] ieſzcże o trzeciégo NiemObr 169, 169, 170; LatHar 458; SkarKaz 350a.

poniżyć u kogo [= wobec kogo] (1): By mię záſię Bog/ gdy przyidę/ nie poniżył v was WujNT 2.Cor 12/21.

poniżyć czym (2): nie mogł Papież vrość áż tych dwu Krołow (iákoſmy ſłyſzeli) ſwymi práktykámi poniżył NiemObr 170; pychę wáſzę [harde niewiasty] do ktorey y męże pobudzaćie/ y dla ktorey domy ich puſtoſzyćie: poniży P. Bog/ iáką pogáńſką niewolą. SkarKaz 580b.

W przeciwstawieniach: »poniżyć ... powyszszyć (4), przewysszyć, wywyższyć, gorę brać, na gorze postawić, wyswobodzić« (9): ForCnR A4v; CAto mędrzec, poeta łacinſki, za cżaſu Virgiliuſa w Rzymie był. Ten takowey ſtałoſci mąż był żego nigdy żaden chwaląc niemogł przewyſſzyć ani też ganiąc poniżyć. BielŻyw 125, 152; Kogoć on [Bóg] poniży záſię może powyſzſzyć/ záſię/ kthorego cżłowieká powyſzſza może potłumić ná głębokoſć. HistAl G2; Leop Ez 21/26; A wſzytki drzewá polne dowiedzą ſię/ iż ia który ieſtem Pan poniżyłem drzewo wyſokie/ á wywyżſzyłem drzewo poźieme BibRadz Ez 17/24; á potym Papież gorę biorąc/ trzech Krolow poniżył. NiemObr 169; LatHar 399; SkarKazSej 669b.

Zwroty: »mało co poniżyć od anjołow« = uczynić prawie równym aniołom (1): Y coż ieſth to miły Pánie zá cżłowiek/ iżeś go ták vwielbił/ á máłoś go coś poniżył od Anyołow [Minuisti eum paulominus ab Angelis Vulg Ps 8/6]. RejPos 3v.

»poniżyć niżej« : Niechay wiecznie nie vznam/ pánie/ łáſki twoiéy/ Ieſlim ia nie poniżył niżéy duſze ſwoiéy/ Niż ieſzcze móy ſtan nieśie [Si non humiliter sentiebam; sed exaltavi animam meam Vulg Ps 130/2] KochPs 195.

Szereg: »poniżyć i zniszczyć« (1): Duchowny ſtan poniżyć y zniſzczyć: á heretycki ábo śláchecki ná gorze poſtáwić vśiłuiemy. SkarKazSej 669b.

W przen (1): Y to Phárużowi nie pomogło/ iż drugim gárdźił grzeſznym/ á w ſercu go ſwoim poniżył SkarKaz 352b.

a. O Chrystusie, który przyjął postać człowieka [czego] (2):

Szereg: »wyprożnić abo uchylić i poniżyć« (3): Nákłonił (ſyn Boży) niebá y zſtąpił: to ieſt (iáko obiáśnia Páweł ś.) wyprożnił ábo vchylił y poniżył Boſtwá ſwego CzechEp 161 [idem (2)] 149, 216.

2. Zgnębić, ucisnąć; humiliare Vulg, PolAnt [w tym: kogo, co (10)] (11): Troiéy obiecáné złé nie ma kóńcá ſwégo. By téż chciał Bóg/ za może bárźiéy nas poniżyć? GórnTroas 33; GrabowSet H3, Q2v; Abyś nieprzyiaćiele Kośćiołá świętego poniżyć racżył wyſłuchay nas. LatHar 177, 170.

poniżyć czym (1): Paráyąc ſye wſſyſcy záwżdy złoſcyámi ſproſnymi/ Lud twoy Pánye vporem ſwym yuż ták poniżyli LubPs V3v.

W porównaniu (1): poniżyſz potomſtwo okrutnikow iáko vpalenie ćieniem obłokowem. BibRadz Ez 25/5.

W przen (1): Sumnienie moie/ ták mnie poniżyło/ Ze/ y ſłow/ vſtom moim/ zábroniło GrabowSet S3.

a. Pobić [kogo] (2): TarDuch A5; By był lud Izráelſki mnie we wſzytkim poſłucháć chciał/ [...] Wrychlebych ia poniżył wſzytki ſprzećiwniki iego LubPs S4v.

Szereg: »stłumić a ponizić« (1): Stháło ſie potym/ iż [!] poráźił Dawid Filiſtyny/ y z tłumił á poniźił ie Leop 1.Par 18/1.

3. Skasować, unieważnić (1):

Zwrot: praw. »poniżyć prawo [czyje]« (1): Zátym Woyt s Przyſyężniki powſtawſzy y podniowſzy káżdy práwą rękę/ á ſpuſćiwſzy dwá pálcá ná doł/ ſkaże go ná vpad y poniży práwo iego GroicPorz n2.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Ernidrigen. Ponizyć. Humiliare. Calag 170b.

Synonimy: 1. upokorzyć, znieważyć, 2. ucisnąć; a. pobić, pogromić, pokonać, porazić; 3. skasować, skazić.

Formacje współrdzenne cf NIŻYĆ.

Cf PONIŻENIE, PONIŻONY