Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PONIŻONOŚĆ

Następne hasło: [PONIŻOWAĆ SIĘ] »

PONIŻONY (56) part praet pass pf

Pierwsze o jasnej -on; -on- (1) MurzNT, -ón- (1) GórnTroas,

Fleksja

sg
m	N	poniżon, poniżony	f	N	poniżona, poniżonå	n	N	poniżoné, poniżono
	G	poniżon(e)go		G			G
	D			D	poniżon(e)j		D
	A	poniżon(e)go		A	poniżoną		A
	I	poniżonym		I			I	poniżonym

pl
N	m pers	poniżeni
N	subst	poniżon(e)
G		poniżonych
D		poniżonym
A	m pers	poniżon(e)
A	subst	poniżon(e)
L		poniżonych
V	subst	poniżon(e)

sg m N poniżon (14), poniżony (9); ~ (attrib) -ony (1); ~ (praed) -on (14), -ony (7); -on PatKaz III, MurzNT, LubPs, KrowObr, RejPos (6), ArtKanc, WujNT -ony SkarŻyw (2), LatHar (2), SkarKaz; -on : -ony Leop (2:2). ◊ G poniżon(e)go (1). ◊ A poniżon(e)go (4). ◊ I poniżonym (1). ◊ f N (praed) poniżona (2) RejPs, Leop, poniżonå (1) SkarKazSej. ◊ D poniżon(e)j (1). ◊ A poniżoną (2). ◊ n N (praed) poniżoné (2) MurzNT, RejPos, poniżono (1) GroicPorz; ~ -é (1), -(e) (1). ◊ I poniżonym (2). ◊ pl N m pers poniżeni (5). subst poniżon(e) (1). ◊ G poniżonych (3). ◊ A m pers poniżon(e) (1). subst poniżon(e) (2). ◊ D poniżonym (2). ◊ L poniżonych (1). ◊ V subst poniżon(e) (1).

Składnia dopełnienia sprawcy: poniżony od kogo (3).

Sł stp: poniżon s.v. poniżyć, Cn s.v. podły człowiek, Linde brak.

Znaczenia

I. Imiesłów od „poniżyć” (53)
- 1. Ten, któremu umniejszono ważność, wartość, znaczenie; pozbawiony ważności, wartości, znaczenia (35)
  - W przen (3)
  - a. Wzgardzony, upokorzony, pohańbiony (10)
    - α. W funkcji rzeczownika (2)
  - b. O Chrystusie, który przyjął postać człowieka (2)
- 2. Położony niżej (2)
- 3. Sięgający niżej czegoś (1)
- 4. Obniżony (o wysokości) (1)
- 5. Udręczony, zgnębiony (8)
  - W przen (1)
  - α. W funkcji rzeczownika (1)
  - a. O Chrystusie umęczonym na krzyżu (2)
- 6. W funkcji rzeczownika: Biedny, ubogi (5)
- 7. praw. Odebrany, unieważniony (1)
II. Imiesłów od „poniżyć się”: Pokorny, skruszony (3)
- W przen (1)

I. Imiesłów od „poniżyć” (53):

1. Ten, któremu umniejszono ważność, wartość, znaczenie; pozbawiony ważności, wartości, znaczenia; humilis Vulg, Calep; humiliatus Vulg; calcatus, contemptus, nullo in numero esse, nullius coloris homo, ultimae proffesionis homo, innatus triviis, pedestris, ranunculus, reiculus, translatitus, unus multorum, vir imi lecti a. subselli Cn (35): Leop Eccli 13/10, 11; ktorzi niechcą być z drugiemi rowno/ ći bywáią poniżeni. ModrzBaz 69; Y ták poniżeni byli nieprzyiaćiele kośćiołá Bożego/ á Pan Bog podwyſzył pokutuiący lud ſwoy SkarŻyw 560, 103; Oycże wiekuiſtey cżći godny/ przyſzłá godźiná/ ktorąś od wieku przeyźrzał/ áby ná chwiłkę poległ zwierzchu sługá twoy/ [...] áby troſzkę zá nikcżemnego był pocżytány y poniżony LatHar 592; SkarKazSej 668b.

poniżony miedzy kim (1): ty Bethleem miáſto żydowſkie nie będzieſz poniżone miedzy kſiążęty żydowſkiemi: Abowiem s ciebie mi ſie ma národzić Książę kthore ma rządzić lud moy Izráelſki [Vulg Matth 2/6]. RejPos [36].

W przeciwstawieniach: »(być) poniżon(y) ... po(d)wyszszać się (7), podnosić się, powyszszony, wysoki, oszlachcony« (11): [Syn Boży chciał przyjąć ciało z Panny] yzby nyeuyeſzczy rodzay yako wzgardzyenſzy nyebyl ponyzon ale aby przeſz matką bozą był by oſzlachczon ku odkupyenyu PatKaz III 89; MurzNT Luc 10/15; zaż nie tá ieſt kthora poniżonego powyſzſſyłá/ á wyſokiego poniżyłá [nonne haec est, guae humilem subleravit, et sublimem humiliavit]? Leop Ez 21/26; RejPos 227v. Cf Przysłowie.

Przysłowie bibl.: Bo wſzelki ktory śię powyſzſzá/ będźie poniżon/ a ktory śię poniżá będźie powyſzſzon [quia omnis, qui se exaltat, humiliabitur; et qui se humiliat, exaltabitu]. MurzNT Luc 18/14; KrowObr 6v; Leop Luc 14/11; RejPos 199, 199v, 225; SkarKaz 352a. [Ogółem 7 r.]

Wyrażenie: »poniżon(y) aż do piekła (do piekłow)« = ad infernum demersus PolAnt (2): MurzNT Luc 10/15; Poſláłáś poſly twoie dáleko/ á ieſteś poniżoná áż do piekłow [et humiliata es usque ad ininferos]. Leop Is 57/9.

Szereg: »zelżon a poniżon« (1): ná to nie raz ále po kilká kroć Pan dekret vcżynić racżył/ iż kto ſie powyzſza będzye zelżon á poniżon RejPos 227v.

W przen (3): Wielekroć ſie ſtáráli znierownemi przećiwko mnie mocamy/ ná głowę mie wykorzenić nieprzyiaćiele moi/ á wſſákoſz gdy ſie ná to nábárziey náſádzili/ záwżdy ich myſl byłá bárzo poniżoná. RejPs 38v; SkarKaz )(4; Ceſárzowey hárdość od Biſkupá poniżona SkarKazSej 680a marg.

a. Wzgardzony, upokorzony, pohańbiony (10): HistRzym 25v; Nie vćiékł ći Priámus/ y my nie vćieczem. Wſzytek náſz naród wybiy/ y pośli pod źiemię/ Poniżónym ludźióm śmierć/ lekkie to ieſt brzemię. GórnTroas 66.

W połączeniu szeregowym (1): Obácżże tedy nędzniku thę nikcżemność ſwoię/ lękniſz ſie tych ſrogich dekretow Páńſkich/ iż maſz być zelżon á poniżon á w niwecż obrocon/ ieſli ſie nie vznaſz w tey nikcżemnośći ſwoiey. RejPos 228v.

W przeciwstawieniu: »poniżony ... wyzwolony« (1): y ták poniżeni nieprzyiaćiele/ á lud Boży wyzwolony zoſtał. SkarŻyw 559.

Szeregi: »poniżony i spustoszony« (1): [Mówi Paweł do Jezusa] yzaliś ty/ nie ten ieſt/ o ktorego ſię ia zakon záſtáwiam/ áby od tych Chrześćian poniżony/ y ſpuſtoſzony nie był? SkarŻyw 81.

»stłumiony a poniżony« (1): [Nikanor] ktory był tyſiąc kupcow przywiodł ná ſkupowánie Zydow/ będąc ták ſtłumiony á poniżony zá pomocą Páńſką [humiliatus auxilio Domini]/ od thych kthore ſobie miał zá nic/ ſámiuſtek przyſſedł do Anthiochiey Leop 2.Mach 8/35.

»poniżony, wzgardzony« (1): Humilis – Ponizoni, wzgardzoni. Calep 491b.

»zelżon a poniżon« (1): maſz być márnie zelżon á poniżon/ á práwie ſie maſz w niwecż obroćić przed s. Máyeſthatem iego [Boga]. RejPos 200v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

α. W funkcji rzeczownika (2): Stal ſie Pan by nieprzyiaćiel: zepchnął ná doł Izráelá/ obálił wſzyſtki mury iego/ rozmiotał Báſzty iego/ y zagęśćił w corce Iudſkiey poniżonego y poniżoną [et replevit in filia Iuda humiliatum et humiliatam]. Leop Thren 2/5.

b. O Chrystusie, który przyjął postać człowieka (2): Národzenie pámiętaymy/ Kryſtá zbáwićielá ſwego/ w vboſtwie ná świát przyſzłego/ á poniżonego. ArtKanc B20v; Bo ácz ſłońce y gwiazdy y biegi Plánetow vkázuią mądrość y wielmożność á wſpániáłość Bozką/ [...] ále nie vkázuią Syná iego y ták poniżonego y ćiáłem náſzym odźianego Bogá. SkarKaz 518a.

2. Położony niżej (2): A ktoż tákim ieſt/ iáko Pan Bog náſz? ktory mieſzka ná wyſokośći/ á ná poniżone rzecży ocży ſpuſzcża ná niebie y ná źiemi. (marg) Poniżone to ieſt álbo niſkie/ álbo pokorne. (–) LatHar 334.

3. Sięgający niżej czegoś [za co] (1):

Wyrażenie: »niżej poniżony« [o ubiorze] (1): A kto tego niebacży/ iákoby to ſproſna rzecż byłá/ gdyby niewiáſty chodźiły w ſzátách máło co niżey zá krok poniżonych [si mulieres vestibus supernis paulo infra verenda demissis incenderent, quis non videt]? ModrzBaz 51.

4. Obniżony (o wysokości) (1): Káżda doliná będźie nápełnioná: á káżda gorá y págorek poniżon będźie [et omnis mons, et collis humiliabitur]. WujNT Luc 3/5.

5. Udręczony, zgnębiony; humiliatus Vulg; calcatus Cn (8): Poniżonem yeſt moy Pánye w ſerdecżney proſtośći LubPs bb4; LatHar 162.

poniżony dla czego [= z jakiego powodu] (1): [Pan] wytráćił zmiáſthá Páńſkiego wſſyſtkie co niepráwość cżynią. [...] Przyiął ie z drogi niepráwośći ich: bo dla nieſpráwiedliwośći ſwoich poniżeni ſą. Leop Ps 106/17.

Szereg: »poniżony ale nie pohańbiony« (1): We wſzytkim ieſteſmy vćiśnieni/ áleſmy nie vtłoczeni: [...] (marg) ieſteſmy poniżeni, ále nie bywamy pohańbieni [deiicimur, sed non perimus] (–). WujNT 2. Cor 4/9.

W przen (1): Vćieſzyſz rádośćią y weſelem ſłuch moy: á rozráduią ſię kośći poniżone. LatHar 165.

α. W funkcji rzeczownika (1): [Pan] Weyźrzáł ná modlitwę poniżonych: y nie wzgárdźił prośbą ich. LatHar 168.

a. O Chrystusie umęczonym na krzyżu (2): ArtKanc E3v; Bo duch twoy/ pędem do márnośći świeckich od ſámego práwie dźiećińſtwá bieży: ále mu męká Pańſka wędźidło pożytecżnie záłoży. Nie ták ćię łatwie vnieśie pychá y gorna myśl/ kiedyć ſię ná pámięć przywiedźie Bog wielce poniżony. LatHar 259.

6. W funkcji rzeczownika: Biedny, ubogi; humilis Vulg (5): BIádá tym ktorzy poſtánawiáią práwá nie ſpráwiedliwe: [...] áby tylko vćiſnęli vboſtwo ná ſądzie/ á gwałt cżynili ſpráwie poniżonych ludu moiego Leop Is 10/2 [idem] PowodPr 69.

Szeregi: »cichy i poniżony« (1): Przyidźie ten/ [...] ktory o vbogie ſpráwiedliwie ſądźić będźie/ y záſtáwi ſię o ćiche y poniżone ná źiemi. SkarKaz 84b.

»poniżony i ubogi« (1): Sądźcie niedoſtátecznego y śierotę/ poniżonego y vbogiego vſpráwiedliwiayćie. SkarKaz 2a.

»poniżony i od świata wzgardzony« (1): Bo przynośi [Chrystus] [...] poniżonym y od świátá wzgárdzonym wielkie vrzędy SkarKaz 203a.

7. praw. Odebrany, unieważniony (1):

Fraza: »ma być poniżono prawo [czyje]« (1): Ponieważ tu ten. N. przywołány [...] mimo Práwo obżáłowány o táki mord/ nieſtánął/ ácz niema być poniżono práwo iego? GroicPorz n2.

II. Imiesłów od „poniżyć się”: Pokorny, skruszony; parvus Cn (3): BIerzćie popioły ná ſię ćiáłá poniżone GrabowSet D4; LatHar 139.

Szereg: »poniżony a skruszony« (1): WujJudConf 191v cf W przen.

W przen (1): Tákowe poſty prawdźiwe máią pochodźić z vprzeymey chući/ nie z przymuſzenia/ ále z woley dobrey á w poniżonym á ſkruſzonym ſercu/ ludźiom ſie w tym nie przypodobywáiąc. WujJudConf 191v.

Synonimy: I.1. pohańbiony, polżon, posromocony, upokorzony, wzgardzony, zelżony, znieważon; 2. niski; 5. uciśniony, udręczony; 6. biedny, ubogi; 7. skasowany, skażony; II. pokorny.

Cf PONIŻYĆ, PONIŻYĆ SIĘ