[zaloguj się]
[pdf]

PORUCZNIK (57) sb m

o jasne.

Fleksja
sg pl
N porucznik porucznicy
G porucznik(o)w
D porucznikowi porucznik(o)m
A porucznika poruczniki
I poruczniki(e)m poruczniki, porucznikami
L poruczniku
inne sg a. pl L (skrót) - porucz.

sg N porucznik (19). ◊ D porucznikowi (3). ◊ A porucznika (3). ◊ I poruczniki(e)m (8). ◊ L poruczniku (1). ◊ pl N porucznicy (6). ◊ G porucznik(o)w (2). ◊ D porucznik(o)m (1). ◊ A poruczniki (9). ◊ I poruczniki (2), porucznikami (2); -i ModrzBaz; -i : -ami SarnStat (1:2). ◊ sg a. pl L (skrót) porucz. (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Ten, któremu zlecono coś do wykonania lub udzielono pełnomocnictwa do działania w imieniu mocodawcy; namiestnik, zarządca, włodarz, zastępca, pomocnik; opiekun; administrator, columella, inspector, mandatarius, mandator, minister, phylacista Mącz; optio Cn (56): Sinowie tych ktoryſzby dla poſpolitego dobra zeſzli z tego ſwiata, aby z poſpolnego ſkarbu chowani byli. Item aby porucżnik nie mieſzkał w domu matki ſirotek BielŻyw 7, 7; Columella etiam significat servum maiorem in familia, Porucznik/ Opiekun/ Włodarz. Mącz 60d; Administer fere idem [...] quod administrator, Sprawcá/ Porucznik/ Towárzyſz w vrzędźie. Mącz 222c, 206c, 406a; vkazał ſię S. Benedict ſtárſzemu y drugiemu porucżnikowi przez ſen/ vkázuiąc im/ gdzie miał być kośćioł SkarŻyw 252; Abſentes tákże káżdy [hetman] przez Poruczniki/ ludźmi narodu ſwégo/ władzy vżywáć ma SarnStat 426 [idem] 1205; [Porucznik ieden/ ktory miał w porucżeniu ſwym od Hetmáná/ niemáłe woyſko/ rádźił ſię go/ iákoby mogł ten vrząd ſobie zlecony naylepiey odpráwowáć. PlutBBud H3v (Linde)].

porucznik nad kim, nad czym (2): Limenarcha. Graeca vox est, Latine portuum praefectus, Stároſtá álbo porucznik nád porty morskiemi. Mącz 194a; Phylacista, Stróſz/ ſtárſzy álbo porucznik nád yętemi. Mącz 298d.

porucznik czyj [w tym: ai poss (1), pron poss (1)] (2): dwye ſcye biſkupow z Cyryllem Alexándrynſkim pátryárchą/ yáko porucznikyem papyeſkim/ Neſtoryuſá pátryárchę Konſtántynopolſkyego nápomináli/ áby przedſyę wźyęćya ſwego kácyrſkyego ponyechał KromRozm III P7v; KlonFlis H3; [BzowRóż 16 (Linde)]. Cf [Wyrażenie].

[Wyrażenie: »porucznik boży«: iáko káżdy w krześćiáńſtwie przełożony/ ieſt porucżnikiem á namiáſtkiem Bożym/ á zwłaſſcżá ten ktory ſye w vrzędzie ſwym/ wedle rozumu á dobrych cznot ſpráwuie. LorichKosz 8v (Linde).]
[Zestawienie:»porucznik wierny«: Przeto tákiego Práwá názywáią téż fidei commiſſarium/ Porucznikiem wiernym: dla tego/ iż Legata, fldei eius commituntur, iż ſye mu teſtámenthnik we wſzyſtkim woléy ſwéy zwierzył GroicTyt 135 (Linde).]
Szeregi: »porucznik, (a, [albo]) namiastek (a. namiesnik a. [namiestnik])« (3): A gdźieby on zwirzchny moc á władzą ſwą nád wſſyſtkimi komu inemu poruczył/ yuż on porucznik á namyáſtek nyebędźye yemu rowyen. KromRozm III M2v; Administrator, Sprawcá/ Porucznik/ Namieſnik. Mącz 222c, 206c; [LorichKosz 8v (Linde); Dlategoż Generałá y Vikáryiego Zakonu Dominiká Swiętego wtym ákćie chwálebnym/ możemy názwáć Porucznikiem/ álbo namieſtnikiem Papiezkim BzowRóż 16 (Linde)].

»porucznik alias podstawek« (1): Item aby kaſdy kthoſzbykolwyek sluſbą przyyąl, sząm oſzobą szwoyą a nyeprzeſ porucznyka alias podſtawka sluzyl MetrKor 38/286.

»porucznik abo szafarz« (1): Weyże Marćinie bráćie bacżyſz ty to/ Iákoć ſzufluie Prokurator żyto. (marg) A prokurator ieſt porucżnik náſz ábo ſzáfarz ktorego dźiś faktorem zową. (–) KlonFlis H3.

»urzędnik i porucznik« (1): Ieſt pan ieden domá/ ieſt ſędźia ieden/ ma ſwoie vrzędniki y poruczniki widome/ ktorzy [...] vgáśić nieſnaſki miedzy ſwemi mogą. SkarKazSej 671b.

a. wojsk. Niższy oficer, adiutant; czasem też komisarz wojskowy (dokonujący zaciągu do wojska); subcenturio Calep, Cn; cornicularius Mącz; centurio, legatus Modrz; adiutor a. vicarius centurionis, coactor (extremi) agminis, in comu sinistro ductor, magister peditum, subsidiarius dux Cn (31): aby wſzyſzczy porucznyczy yeznych y wſzyſzczy Rothmyſtrze pyeſzy ze wſzythkych woyewodſthw przyſzyągaly przed panem hethmanem MetrKor 38/286; gdźyeby w woyſſce [...] porucznicy roznye káżdy po ſwey woli ſwoyę częſc woyſká ſſykował/ [...] nye byłoby [...] rządu/ áni yednoſci KromRozm III F8v; BielSpr 70; nie w kárczmie/ áni téż ná bruku/ [...] Máćiey Zárdecki zábit będąc porucznikiem/ [...] Nie pijány/ lecz zginął iáko rycérz trzéźwo. PudłFr 45; ActReg 28; Obiéráć będźiemy Rotmiſtrze weſpółek z Hetmánem/ to ieſt Poruczniki w káżdym Woiewództwie/ ludzi ośiádłych/ y w ſpráwie Rycérzkiéy ćwiczonych. SarnStat 429 [przeklad tego samego tekstu [HerbStat]], 422; VotSzl E3v; [HerbutStat 92 (Linde)].

porucznik nad kim (3): BielKron 252; Subcenturio – Porucznik nadſtem zolmierzow [!]. Calep 1015a. Cf porucznik nad kim od kogo.

porucznik nad kim od kogo (1): biſkupow y krzyżakow było wiele/ nád ktorymi był porucżnikiem od Papieżá Adámárus biſkup w Rycerſkich rzecżach biegły BielKron 178.

porucznik czyj [w tym: G pron (2), pron poss (1)] (3): BielSpr 12v; ſtraż gęſtą miewał/ á ſam ią z porucżniki ſwemi obchodźił ModrzBaz 112; A wſzyſcy wobec żołniérze Hetmánowi/ y iego Porucznikowi według ártykułów iego woiennych/ przezeń publikowánych [posłuszni być powinni] SarnStat 435.

W połączeniach szeregowych (7): bo ſie tylko v nas záchowuie ná zwirzchnośći Rycyrſkiey Hetmán/ Rotmiſtrz/ Porucżnik/ Dzieſiątnik/ Towárzyſz BielSpr 29v; ModrzBaz 115; w ktorym [wojsku] gdyby dzieśiątnikow/ ſetnikow/ Rotmiſtrzow/ porucżnikow/ y nád wſzytkimi iednego Hetmáná nie było/ zwycięſtwáby nigdyſię ſpodziewáć krol nie mogł. SkarJedn 62; in exceſsu criminali, przez Hetmáná podług ſtárych praw y zwyczáiów/ z Rotmiſtrzámi y z Porucznikámi/ [...] ſądzeni y karáni [...] bydź máią. SarnStat 435, 436; Co inſzych niezliczonych y oſobliwych Wodzow/ Rotmiſtrzow/ Porucznikow/ Dworzan/ towárzyſzow y wſzytkich żołnierzow/ ludzi ſławnych Rycerſkich/ czynili/ y iáko mężnie / [...] y pożytecznie oyczyznie ſłużyli VotSzl C, E3v; [Przypádli [...] żołnierze/ porucznik/ y ſłudzy Zydowſscy/ y poimawſzy Páná Iezuſá/ związáli. BzowRóż 68].

W porównaniu (1): Porucżnik iák kocżkodan w przod vćiekł ná mule/ Ale wpárły go w bágno y zoſtał ná mule. KmitaSpit C2v.

Wyrażenia: »najwyszszy porucznik« (1): Huic parebant Centuriones, Rotmiſtrze tego posłuſzni byli. Ille legato, Hetmánowi álbo naywiſzſzemu porucznikowi. Mącz 463d.

»porucznik roty« (1): Ian Mikołáycżewſki porucżnik roty ſtároſty Barſkiego. PaprPan Z3v.

Szeregi: »namiesnik albo porucznik« (1): Cornicularius, Námieſnik álbo porucznik który ku dzieſiątnikowi przyſádzón yeſt. Mącz 65d.

»rotmistrz, (i, albo) porucznik« [szyk 4:1] (5): [Rota przysięgi:] Ia. N. przyſzyągam yſch bandancz porucznykyem albo Rothmyſtrzem yego krolyewſkyey myloſzczy wyemye a ſprawyedlywye sluzycz chczą. MetrKor 38/286; Iednák Rotmiſtrze/ Porucznicy máią przyśiądz/ że wiernie mieyſc ſobie náznáczonych ſtrzédz/ [...] będą. SarnStat 136; Rycerzkiego práwá Kśięgi śiodme o Rotmiſtrz. y Porucz. SarnStat 427 żp, 426, 436. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.]

»porucznik i towarzysz« (1): Poruczniki y Towárzyſze z tych/ z których ſámi będą/ Ziem/ y Woiewództw godne y ſpoſobné do rzeczy rycérſkich/ [...] żeby prziymowáli SarnStat 434. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

Przen (2): w człowieku ſą mocarki dziwne/ [popędliwość, żądza, bojaźń, żałość, radość] [...]. Nad ktorimi ieſt rozum/ iako Hetman/ ktori Ma ſtrzedz/ aby znich żadna niemogła wźiąć gori. [...] Bo ieſli prziydzie owym porucżnikom rządzić/ Bez tego być niemoże byś niemiał zabłądzić. KochSat B4v.
a) Święty (1): Dałby to był Pan Bog/ ábych y ia [...] ciebie ſławna Polſko/ á miła Oycżyzno moiá/ mogł był záſtáć w tym vſzykowániu y ſporządzeniu / wktorym ćię/ on wodz niebieſki/ przez przednie Porucżniki ſwe/ Woyćiechá y Stánifłáwá SS. zdawná był ſpráwił/ y przez długie cżáſy zoſtáwił. PowodPr 4.
b. Powołany do wypełniania misji Chrystusa [czyj: pron poss (3), ai poss (3)] (6): biſkup Rzymſki yeſt namyáſtkyem błogoſláwyonego Pyotrá kſyążęćyá ápoſtolſkyego/ á práwym porucznikyem Kryſtuſowym/ y wſſyſtkyego koſcyołá głową KromRozm III Qv.
Szeregi: »namiastek, (a) porucznik« (2): Papyeż namyáſtkyem á porucznikyem Kryſtuſowym ná tym ſwyećye tylko/ ktorego pan [...] myáſto ſyebye zoſtáwił. KromRozm III M2, P6v.

»poseł a porucznik« (1): zoſtáwił [...] pan Kryſtus ſam przez ſye/ y przez poſly á poruczniki ſwoye/ pewny ſpoſob y náukę KromRozm III B2.

»posłaniec i porucznik« (1): [Syn Boży] obierał teſz y ty/ przez ktoreby iáko poſláńce y porucżniki ſwoie/ nas potomnych cżáſow/ rodzone ſłowo prawdy/ żywot wiecżny dáiące/ dochodziło. SkarŻyw 383.

2. Ten, kto daje rękojmię, poręczyciel (1): Item Iako byvalo rankoyemſthwo [...] przed lythkupnyky, Tho nyema bicz yedno czo komv ktho przeda albo porancziTho ma bicz przed stharoſtha albo vrzandem yego albo mayą porucznyczi bicz zapyſzany LibLeg 6/117.

Synonimy: 1. namiastek, namiestnik, opiekun, podstawek, surogator, szafarz, włodarz; a. namiestnik; b. namiastek, poseł, posłaniec; 2. poręka, poruka, rękojmia.

Cf KWIERNOPORUCZNIK, WIERNOPORUCZNIK

MC