[zaloguj się]
[pdf]

POTWARCA (78) sb m

potwarca (77), potwarzca (1) LibLeg.

o jasne; -år- (61), -ar- (5); -ar- SkarŻyw; -år- : -ar- BibRadz (3:2), (7:1), CzechEp (3:1); końcowe a jasne (w tym 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N potwårca potwårce, potwårcy
G potwårce potwårców, potwårzec
D potwårcy potwårcom
A potwårcę potwårce
I potwårcą potwårcami
L potwårcy potwårcach
V potwårco

sg N potwårca (15). ◊ G potwårce (2). ◊ D potwårcy (3). ◊ A potwårcę (5). ◊ I potwårcą (9). ◊ L potwårcy (3). ◊ V potwårco (1). ◊ pl N potwårce (12), potwårcy (7); -e SeklWyzn, KromRozm I, LubPs (2), RejWiz, UstPraw, BibRadz, RejPos, KochPs; -y BiałKat, SkarJedn, SkarŻyw, NiemObr, -e : -y RejZwierc (2:2), WujNT (1:1). ◊ G potwårców (4), potwårzec (1) BielKron; -ów (3), -(o)w (1). ◊ D potwårcom (5); -om (1), -(o)m (4). ◊ A potwårce (7). ◊ I potwårcami (2). ◊ L potwårcach (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVIII w.

Ten, kto rzuca na kogoś potwarz, fałszywie kogoś oskarża, oszczerca; calumniator Mącz, Vulg, Cn; conviciator Mącz, Calep, Cn; detractor, susurro, tumidus PolAnt; diabolus Calep; delator, sycophanta Cn (77): BierEz A2v; RejWiz 135v; Dawid będąc ſam w ſobie fráſownym żáłuie ſię przed Bogiem y proſi o wſpomożenie przećiwko Chuſowi/ y przećiw inym potwarcom y Saulowi przeſládowcy ſwemu. BibRadz I 291b marg, Lev 19/16, I 298d marg; SLyſząc Luter dobrą powieść/ ſławę y záchowánie o krolu Angielſkim [...] kniemu piſał pokornie proſząc/ [...] od potwarzec áby vſzy zaſłonił/ á ku prawdziwemu vznániu vmyſl ſwoy przyłożył BielKron 204; Calumniatores ex sinu suo apposuit. Potwarce z łoná ſwego/ to yeſt z ſwych prziyaciół záchowáłych/ domowych przyſádźił. Mącz 395c, 32b; RejPos 343; RejZwierc 201v, Bbb3v; Gniewayćie ſię á nie grzeſzćie/ ſłońce niech nie záchodzi ná gniew wáſz. A nie dayćie mieyſcá Dyabłu. (marg) Albo potwarcy/ (–) BudNT Eph 4/27; Ten [Pan Bóg] weſprze chudych/ ten śirot będźie Bronił/ á wytknie potwarcę wſzędźie. KochPs 104; [ksiądz kanonik] bráćią też záraz moię/ ludźi w żadnych niecnotach nigdy nie doświádcżonych/ ludźi y ſzláchetnych y wedle świátá zdawná znácżnych/ názywa świniámi leśnymi Hydrami/ piekielnymi potwarcámi etc. CzechEp 72; Calep 256b, 317b.

potwarca czyj [w tym: G sb i pron (7), pron poss (2)] (9): Ty ſługo coś to vdziáłał? Iżeś mię ták we cżći nie miał. Figiś ziadł ktore mnie chowano/ Tak mi ná ćię powiádano. Słyſząc Ezop bárzo ſie bał/ Ná ſwe potwarce poglądał BierEz A2v; Dáy mi mily panie/ nigdy w bliznim albo we mnie ſamym ciebie wydatz/ a potwártzom moijm owotzu miloſci nieodmawiatz. Amen. OpecŻyw 106v; RejPos 127, 127v, 265 marg; RejZwierc 126, Bbb2; SkarJedn 127; Iuliuſz [...] pozwał oboię ſtronę do Rzymu/ ná ſąd ſwoy: áby przed nim ſpráwiedliwość ſwoię pokazáli: Stánął Athánázyuſz: ále potwárcy iego [...] nie ſtánęli. SkarŻyw 391.

Przysłowie bibl.: Gdźie nie máſz drew zgáſnie ogień/ tákże gdźie nie máſz potwarce vſtánie zwádá. BibRadz Prov 26/20.

W przeciwstawieniu: »obrońca ... potwarca« (1): Wſzakeſcie ſwiadomi ze ſami Sedziowie Aktorimi [lege: aktorami] beli/ ſami inſtigowali/ ſami ſwiattzili/ ſami Scrutatori beli [...] Y ſmieia rownac Krola Boleſlawowi wſzak on chowal obronce y rozmnozitziele Prawdi/ á ten zas potwarce y zagubce iei. PaprUp L2.

W połączeniach szeregowych (10): Ręka z palczami krotſza niż ciało potrzebuie będzieli nieiako miąſſza, vkazuie dowcipnego ale przechyrę, potwarcę y niewiernego GlabGad P2, N6v; KromRozm I B3v; Abowiem będą ludźie ſámi ſiebie miłuiący/ łákomi/ chłubni/ pyſzni/ złorzeczący/ rodźicom niepoſłuſzni/ niewdźięcżni/ niepobożni. Bez miłośći/ nie trzymáiący przymierza/ potwårce/ niepowśćiągliwi/ okrutni/ dobrych nie miłuiący. BibRadz 2.Tim 3/3; Mącz 436b; Iáko y przez Moiżeſzá thego Pan pilnie przeſtrzegáć racży miedzy ludem ſwoim/ roſkázuiąc do nich/ áby potwarcá/ oſocżcá: á ſzemrácż nie był nigdy miedzy wámi. RejPos 266v; CzechEp 79; WujNT 329 marg, Rom 1/30, 2.Tim 3/3.

W połączeniu z przymiotnikiem oznaczającym cechę negatywną (6): Maledicus convitiator, Wirudny potwarcá. Mącz 205c, 87d; gdy Pan Bog doſwiadcżał ſtáłośći iey [Zuzanny] [...] przepuśćił ná nię ony złe á nieſláchetne potwarce/ ktorzy ią chcieli prze cnothę iey przypráwić o gárdło y o pocżćiwość iey RejPos 50; BRóń mię móy pánie/ od ludźi złośliwych/ Bróń od potwarców ſproſnych niewſtydliwych [a viro iniquo eripe me. Vulg Ps 139/2]: Którzy w ſwym ſercu zdrádę tylko knuią KochPs 204.

Zwrot: »potwarce poniżyć« (1): Będźie cżynił ſpráwiedliwość vbogim z ludu/ á ſyny niedoſtátecżnych wyſwobodźi/ y potwarce poniży. LatHar 399.
Wyrażenie: »potwarca prawdy« (1): PaprUp L2 cf W przeciwstawieniu.
Szeregi: »oskarżyciel, (abo) potwarca« = accusator Mącz (2): Mącz 75b; Tego tedy ktory ſię ſam z dobrego ſtał złym/ Grekowie Dyabłem zową: á my oſkárżyćielem ábo potwárcą názywamy: iż wyſtępki/ do ktorych on ſam przynąca [lege: przynęca]/ odnośi do Boga. CzechEp 258.

»potwarca a sprzeciwnik« [szyk 1:1] (2): A oná wſzythká potwarz obroćiłá ſie ná ony potwarce iey [Zuzanny]/ á ná ony ſprzećiwniki iey/ ták iż wzięli zapłátę ſwoię. RejPos 127, 127v.

»potwarca i zagubca« (1): PaprUp L2v cf W przeciwstawieniu.

W przen (1): Czyńćie Sąd á Spráwiedliwoſć/ Vćiśnionego gwałtem z rąk potwarze [!] [de manu calumniatoris Vulg Ier 22/3] wybawćie. GroicPorz pp2v.
a. W odniesieniu do wiary i Kościoła (20): RejKup bb4v; Tháć ſpráwá ná ty potwarce od Páná moyego/ Muśi przypáść gdyż thák mowyą s ſercá vpornego/ Złe rzecży przećiw duſſy mey gdym nye winyen tego. LubPs Zv, Z2; KrowObr 220; A ná ono (piſze tenże Papieſz) ktoſię nie zdumieie/ iżeś ty teraz po świętych y práwowiernych oycách/ po tyśiącu y dwudzieſtu lat nowym ſię potwarcą ná Láćińſki kośćioł wyrwał/ iſz wyklinaſz tych wſzytkich/ y iáwnie ie przenáſláduieſz/ ktorzykolwiek vcżeſnicy ſą Sákrámentu w przaſnym. SkarJedn 247; doſyć było wywodow/ y dowod/ gdy ſię o ſynoſtwie/ y Boſtwie iego [Chrystusa] piſáło: wſzákże áby potwarcy/ żadney przycżyney nie mieli/ vmyśliłem y ná tym mieyſcu/ nieco o tym nápiſáć. NiemObr 117.

potwarca czyj [zawsze pron poss] (3): SeklWyzn g4; Iedná tedy ofiárá w Kośćiele chrześćiáńſkim/ nie máſz ich wiele: iáko potwarcy náſzy powiádáią. BiałKat 361; CzechRozm Av.

W połączeniu z przymiotnikiem oznaczającym cechę negatywną (4): RejKup dd8; Nie rácżże mye dáwáć w ręce potwarcom złośćiwym [non tradas me calumniantibus me. Vulg Ps 118/121] Ktorzy nigdi wierzyć nie chcą ſłowom twim prawdziwym LubPs bb5, Q4; káżdy czći doſtánie Kto nań [na Boga] przyśięga: potwarce przeklęći Gęby ſwé ſtulą [quia obstructum est os loquentium iniqua. Vulg Ps 62/12] nagłym ſtráchem zyęći. KochPs 90.

W połączeniach szeregowych (2): Dziękuię temu ktory mię pośilił w Chryſtufie Iezuſie Pánie náſzym/ że mię wiernym oſądźił/ poſtánowiwſzy ná poſludze/ y ktorym pierwey był bluźnierzem/ y przeſládowcą/ y potwarcą Leop 1.Tim 1/13; Diabolus, Potwárcá/ Bluźnierz/ Dyabeł. Mącz 84b; CzechEp 49.

Wyrażenia:»potwarca jawny« (1): [chciałem, abym] wydánim rozmow tych/ przycżynę opácżnego o nas/ y wyznániu wiáry náſzey [...] rozumienia y ſzácowánia wam/ y inſzym wſzyſtkim odiął: á k temu/ ile może być/ potwarcom náſzym iáwnym/ bezbożnym y niewſtydliwym/ żebym gęby zámknął. CzechRozm Av.

»potwarca od wieka, z wieka« = czart, diabeł (1:1): Iakaz by to była Załoſċz By mie ten Kat wſſwe czemnoſczj Miał ſtąd wynieſcz bez litoſczi A nieday poczechy tému Potwarzi [!] z wieka ſrogiemu Ktory by mogł/ rad by ſprawił Aby zadnego nieſbawił RejKup dd8, bb4v.

Szeregi: »potwarca, bluźnierz« (1): Conviciator, Potwarca/ Bluźnierz. Mącz 64b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»fałszyrz a potwarca« (1): Okázuie też thu Prorok ſwięty niewinność ſwoyę/ że fáłſzyrze á pothwarce náuki wiernych ludzi á prawdziwych náucżycielow/ zową odſzcżepieńſtwem LubPs D3v.

»potwarca i nieprzyjaciel« (1): a by vſnali potwarcze moy y nieprziacziełe [!] bożi/ że inſzey wiari niemam ani trzymam iedno wiare Chrzeſcijańſką prawdziwą/ ktora ieſt wpiſmie ſwętim [!] opiſſana SeklWyzn g4.

»sykofanta a potwarca« (1): wyerny ma z ochotą pilen być ſpráwiedliwośći bożey proſząc Páná Bogá/ áby go od ſykofántow á od pothwarcow y od náuki ich wyyął/ á przy prawdziwey náuce zoſtáwił. LubPs bb5 marg.

b. Oskarżający fałszywie przed sądem; criminator, insimulator Cn (13): LibLeg 6/116v; A ktoby kogo potwarzał o gwałt domowy/ táki potwarcá/ ma być rozumian bezecnym UstPraw Bv; O Prokuratorze potwarcy. UstPraw C3v; Vſtáwiliſmy iż potwarce y pozwy fáłſzywe w ſądzye mieyſcá nie máią UstPraw H2v; GDyż káżda práwna vſtáwá zámyka drógę potwarzom/ vſtáwiliſmy/ iż ieſli o co komu będźie zádáná potwarz/ á ten który ią zádał potwarcą zdawná będźie zwan/ to ieſt/ iż prokurował/ álbo prokuruie ſpráwę potwarną: tedy [...] SarnStat 710, 571, 572, 710, 912, [1281].
Wyrażenie: »potwarca fałszywy« (1): O pozwiech y potwarcách fáłſzywych: Cazimirus tertius folio 39. UstPraw H2v.
Szereg: »potwarce i krzywoprzysiężcy« (2): ABy nápotym złość potwarców y krzywoprzyśiężców/ ſwawola byłá pohámowáná y zádźierżáná/ vſtáwiamy przez ninieyſzy liſt: iż [...] SarnStat 327, 766.

Synonimy: fałszyrz, obłygacz, oskarżyciel, osoczca, osocznik, skaźca, sykofanta.

JR