Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: POWYSSZEJ

Następne hasło: POWYSSZENNOŚĆ »

POWYSSZENIE (33) sb n

powysszenie (14), powyszszenie (8), powyszenie (7), powyższenie (3), powysszenie a. powyższenie (1); powysszenie KlerPow (2), FalZioł (8), BielŻyw, WróbŻołt, RejJóz; powyszszenie Leop, Mącz (4), GórnDworz; powyszenie OpecŻyw (4), RejPs, ComCrac (2); powyższenie BierEz, WujNT (2); powysszenie : powyszszenie RejPos (1:2).

-ſſz- (3), -zſz- (11); -ſzſz- (7), -ſzſſ- (1); -ſſ- (7); -żſz- (3), -żſz- a. -sſz- (1).

o oraz pierwsze e jasne, końcowe e pochylone.

Fleksja

	sg
N	powysszeni(e)
G	powysszeniå
D	powysszeniu
A	powysszenié
I	powyszeni(e)m
L	powysszeniu

sg N powysszeni(e) (10). ◊ G powysszeniå (6). ◊ D powysszeniu (5). ◊ A powysszenié (7); -é (1), -(e) (6). ◊ I powyszeni(e)m (1). ◊ L powysszeniu (4).

Sł stp: powyszenie, powyszszenie, Cn brak, LInde XVI w. s.v. powyższyć.

Znaczenia

1. Nadanie większego znaczenia; uhonorowanie; wysoka godność, chwała (23)
2. Uczynienie przedmiotem kultu religijnego (2)
3. astron. Górowanie; osiągnięcie przez ciało niebieskie największej wysokości, czyli kątowej odległości ciała od płaszczyzny horyzontu na sferze niebieskiej w chwili przechodzenia przez płaszczyznę południka (8)

1. Nadanie większego znaczenia; uhonorowanie; wysoka godność, chwała; amplitudo, dignitas, nomen Mącz (23): Bo Pan zá ſwe zwyćiężenie/ Od was weźmie powyżſzenie. BierEz E4v; Dáy mi proſſę cie miły panie/ od żądz ziemſkich podnieſienijé/ ij téż vmyſlem w niebieſiech powyſſenié Amen. OpecŻyw 152v; [Darius pisze do Aleksandra] Powyſſzenie, vrodzenie, cżeſć, bogaczſtwo moc tomi [!] wſzitko [król niebieski] dał. BielŻyw 150.

powyszszenie czego (3): áby przez powyżſzenie nátury człowieczey/ okazan był on człowiek Chriſtus/ iż też był Synem Bożym WujNT 375. Cf »powyszszenie myśli«, »powyszszenie stanu«.

powysszenie komu (3): WróbŻołt ee4; Ach moy ſinu namileyſzy Iſcie to ieſt znak nie mnieyſzy Ku wielkiemu powyſſzeniu Twemu wſzemu pokoleniu RejJóz A6v; RejPos 316v.

powyszenie nad kogo (2): Ty wiéſs mily panie ijżci dóſtoyna [Maryja] powyſſeniá nad naſſe wſſytki kory z duſſą ij z ciałem. OpecŻyw 179v, 9.

powysszenie czyje [w tym: pron poss (4), G sb (4)] (8): KlerPow 1 [2 r.]; A choćia by byłá zaćmioná ſpráwiedliwoſć twoiá powyſſeniem złoſćiwych ludzi ſpráwi on to iż znacznieyſſa będzie niżli iáſnoſć ſloneczna w południe. RejPs 54v; Omne consilium studium, offidum, operam, laborem, diligentiam, fidem, benevolentiam ad amplitudinem alicuius conferre, Wſzeláką możność ſwą obroćić ku powiſzſzeniu cziyemu. Mącz 122c, 8b, 115c; RejPos 202; WujNT Eph 1 arg.

W przeciwstawieniu: »powyszszenie ... upadek« (3): [Pan Bóg objawił Janowi] iákoby ſie wſzyſtkiemu krześćijáńſkiemu kośćiołowi wieść miáło/ od pocżątku áż do ſkońcżenia ſwiátá/ y iáko miał powyſzſſenie mieć y vpádek Leop VV v; RejPos 13v, 316v.

Wyrażenia: »powysszenie na krolestwo, na księstwo« = koronacja (1:1): O Powyzſzeniu Sigmuⁿta Auguſta krolewicza: na Kſieſtwo Wielkie Litewſké. 1529. Item: O powyzſzeniu tegoz Sigmunta Auguſta: Krolewicza na Krolewſtwo Polſké 1530. KlerPow 1.

»powyszszenie myśli« = pycha (1): Iż záwżdy bywa przed zelżeniem pycha/ á przed vpadkiem powyſzſzenie myſli cżłowiecżey. RejPos 13v.

»nawysze powyszenie« (1): Przeto ieſtes dóſtoyna abys wzięla chwálę náwyſſégo powyſſeniá OpecŻyw I82v.

»powyszszenie stanu« (1): [poddani nowych rzeczy w państwie pragną] ábo dla popráwienia ſwych fortun/ ábo dla powyſzſzenia ſtanu GórnDworz Hh8.

»wielkie powysszenie« (3): OpecŻyw 9; M[iła i]m rzecz rozka[zo]wać [N]ad wszytki ine panować [...] A tako mając b[ac] zenie, Iż to wielkie powyższenie Nie dziw, iż się k temu mają BierRozm 17; RejJóz A6v.

Szeregi: »powyszszenie, (albo) dostojność« [szyk 1:1] (2): Gradus etiam dicitur, Słopien ku doſtoynośćy yákiey álbo powyſzſzeniu. Mącz 147c, 8b.

»wybranie i powyszenie« (1): A wſſakoż dziewitza maria niechelpi ſie s tak wiekiégo wybranijá ij powyſſenijá nad wſſytko ſtworzenijé OpecŻyw 9.

2. Uczynienie przedmiotem kultu religijnego (2):

Zestawienie: »Powyszenie Świętego Krzyża« = święto kościelne obchodzone 14 września (2): Trzeczie roki po S. Margorzęczie y potem w Poviecziech inſſych a viecze ve Lwovie począwſſy ve czwartek po povyſſeniv s. Krziza ComCrac 15v, 15v; [Po Narodzeniu Pánny Maryey/ Powyżſzenie bywa S. Krzyżá. HerbNauka R4 (Linde s.v. powyższyć)].

3. astron. Górowanie; osiągnięcie przez ciało niebieskie największej wysokości, czyli kątowej odległości ciała od płaszczyzny horyzontu na sferze niebieskiej w chwili przechodzenia przez płaszczyznę południka [czyje – ai poss (5), G sb (3)] (8): Skop. Ieſt przyrodzenia ogniſtego cieplego y ſuchego [...] Dom Marſow, Tam y Sloncza powyzſzenie. FalZioł V 49v, V 49v.

W przeciwstawieniach: »powysszenie ... upad(ek) (5), poniżenie« (6): Bliznięta. Są przyrodzenia powietrzne^go mężkie^go/ cieple y wilkie. [...] Dom Mercuriuſow/ Sm okowę, powyżſzenie y poniżenie. FalZioł V 49v; Waga. [...] Dom wenuſow Satumuſowo powyzſzenie, ale vpad ſlończa. FalZioł V 50; Kozorożecz. [...] Melankolia w nim panuie [...] Dom Saturnuſow, Powyzſzenie Marſa, a vpadek Iowiſzow. FalZioł V 50, V 49v, 50 [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: powysszenie Marsa, Słońca, ogona Smokowego; powysszenie Jowiszowo, Merkuryjuszowo, mięsiącowo, Saturnusowo, Smokowe.

Synonim: podniesienie.

Cf PODWYSSZENIE, POWYSZSZYĆ