[zaloguj się]
[pdf]

PRACOWITY (91) ai

pra- (72), prå- (7); prå- OpecŻyw, SzarzRyt; pra- : prå- Mącz (15:1), KarnNap (1:1), Calag (1:1), WujNT (1:1), GrabPospR (2:1); o jasne.

comp i sup (5+1) (nå)pracowitszy (6).

Fleksja
sg
mNpracowity, pracowitszy, nåpracowitszy fNpracowitå nNpracowit(e)
Gpracowit(e)go, pracowitsz(e)go Gpracowit(e)j Gpracowit(e)go, pracowitsz(e)go
Dpracowit(e)mu D D
Apracowity, pracowit(e)go Apracowitą Apracowit(e)
Ipracowitym Ipracowitą Ipracowitym, pracowitszym
Lpracowitym Lpracowit(e)j Lpracowitym
pl
N m pers pracowici
subst pracowité
G pracowitych
D pracowitym
A m pers pracowit(e)
subst pracowité
I f pracowitymi
L pracowitych
V m pers pracowici
m an pracowite

sg m N pracowity, pracowitszy, nåpracowitszy (30). ◊ G pracowit(e)go, pracowitsz(e)go (6). ◊ D pracowit(e)mu (1). ◊ A pracowity (6), pracowit(e)go (3). ◊ I pracowitym (2). ◊ [L pracowitym.] ◊ f N pracowitå (4). ◊ G pracowit(e)j (2). ◊ A pracowitą (1). ◊ I pracowitą (1). ◊ L pracowit(e)j (1). ◊ n N pracowit(e) (1). ◊ G pracowit(e)go, pracowitsz(e)go (4). ◊ A pracowit(e) (2). ◊ I pracowitym, pracowitszym (2). ◊ L pracowitym (1). ◊ pl N m pers pracowici (2). subst pracowité (3); -é (1), -(e) (2). ◊ G pracowitych (3). ◊ D pracowitym (3). ◊ A m pers pracowit(e) (2). subst pracowité (6); -é (2), -(e) (4). ◊ I f pracowitymi (1). ◊ L pracowitych (1). ◊ V m pers pracowici (1). m an pracowite (cum V pl: woły) (2).

Składnia comp: pracowitszy nad kogo (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Robotny, gorliwy, oddany pracy; zapracowany; laboriosus Modrz, Calag, Calep, Cn; officiosus Mącz, Calag; actuosus Calep, Cn; curiosus, diligens, exactus, negotiosus, plenus negotii, plenus laboris, occupatus, philoponus, providus Mącz; invictus a labore Calag; laboratior, pernix Calep; sedulus, studiosus Cn (48): Curiosus, Prácowity/ Pieczołowity/ Pilny/ Nieſpokoyny/ Wſzeteczny. Mącz 73a; Plenus laboris immensi, Bárzo prácowity. Mącz 304c, 6a, 115d, 187d, 245a [2 r.], 258c, [297]d, 495b; Dienſtbar. Służny/ et vcżynny. Prácowity. Officiosus. Calag 129a, 31b; Pernix – Trwałi wprączei. Praczowiti. item prętki. Calep 786b, 45b, 575a [2 r.].
Przen (5): BibRadz 1.Thess 1/3; rácż mi dáć [Duchu św.] cżąſtkę oney łáſki/ [...] áby [...] nie ſchodźiło mi ná onych duchownych twoich owocách/ [...] wiernośći prácowitey/ ſkromnośći przyſtoyney/ miernośći nie nágánioney/ y cżyſtośći nienáruſzoney. LatHar 35; Abowiemći nie ieſt Bog nieſpráwiedliwy/ áby zápámiętał roboty wáſzey y miłośći (marg) y prace miłośći, ábo pracowitey miło[ści]. G. (–) [ut obliviscatur operis vestri et dilectionis] ktorąśćie okazáli ku imieniu iego/ gdyśćie poſługowáli świętym y poſługuiećie. WujNT Hebr 6/10; [ArgWykład 41/81].

W połączeniu szeregowym (1): Potrzebá ieſt tedy/ áby y tho náſze z nim [Panem Krystusem] złącżenie było też prácowite/ ſkutecżne/ á pożytecżne. RejPosWiecz2 93v.

Szereg: »skuteczny a pracowity« (1): Wiárá [...] ieſt przez miłość ſkutecżna á prácowita [sed fides, quae per charitatem operatur Vulg Gal 5/6; wiárá przez miłość dźielna WujNT] RejPosWiecz2 93v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]
a. O ludziach (21): BielKron 118v; Satago, Vśiłuyę/ dowodzę/ przęwodzę [!]/ doſić czynię/ pilnośći przykłádam/ też yeſtem prácowitim/ ſtáram ſie. Mącz 369a; trzebá báczyć/ iákiey kto śiły/ iákiego zdrowia/ iákich obyczáiow, ieſli prácowity álbo nie: dárſki álbo boiázliwy SienLek 32v; Obrałli by ſię kiedy kto ták prácowity/ Ze by z was [tj. z fraszek] chćiał wyczérpáć vmyſł móy zákrity KochFr 107; LatHar 249.

pracowity o czym (1): Tom łáſkom wáſzym pokazał iáko mądrego/ y o rzecży poſpolitey prácowitego/ y opátrznego/ Krolaſmy mieli. BiałKaz Iv.

pracowity w czym (1): Vcżyń mię Pánie Boże [...] ſtátecżnym bez oćiężałośći/ ochotnym bez lekkomyślnośći/ [...] w vcżynkách dobrych prácowitym bez wynioſłośći LatHar 23.

W połączeniach szeregowych (6): Ktori ſie rzadko ſmieie á niedługo, bywa [...] ſtatecżny, taiemny wierny/ praczowity/ ale poſpolicie ſkąpy. GlabGad O4; Abowiem nigdy prácowitſzego nád Romuluſá/ nabożnieyſzego nád Nummę/ walecżnieyſzego nád Tulluſá/ goſpodárnieyſzego nád Ankuſá/ ochędożnieyſzego nád Tárquiniuſá/ pięniężnieyſzego nád Serwiuſá/ okrutnieyſzego nád Tárquiniuſá pyſznego/ krolá nie mieli. BielKron 104v; rzemieśnicy vdátni/ trzeźwi/ prácowići/ máią mieyſce w woyſcże BielSpr 2v; BiałKaz Iv; Coż to tedy zá ſzaleńſtwo/ gdźie idźie iákoby o zdrowie wſzytkiey oycżyzny/ za życżliwośćią forytowáć trądy twoie/ że ſą domowi twoi y krewni: á przekłádáć ie nád drugie dowćipne/ prácowite/ y mężne ludźi? ModrzBaz 114v; LatHar 23.

W porównaniu (1): Ták moię witkę ſkwápliwie przećięłá Skąpa Láchefis/ [...] Rownie ták koſą oſtrą pracowity Oracz/ kwiateczek wonią známienity Nowo roikwitły śćina niebaczliwie SzarzRyt C4v.

Wyrażenie: »człowiek (bywa) pracowity, ludzie (a. lud) pracowici(-ty)« = laboriosus vir Modrz [szyk 5:2] (5:2): Cżlowiek bywa krnąbrny/ praczowity, lakomy zawiſtny/ plugawy/ [...] barzo iedzączy FalZioł V 50v; Brzuch mały á podługowati, vkazuie cżłowieka dobrego rozumu y też obacżnoſci, ſtatecżnika, praczowitego, wſzakoż drugie wzgardzaiącego. GlabGad P5v; Człowieká prácowitego myſli záiſteć ćiągną ſię ku doſtáthkowi [cogitationes viri soliciti] BibRadz Prov 21/5; Mordwá w kráinie miedzy wſchodem ſłońcá á południem miedzy láſy lud prácowity/ orzą/ sieią iáko Ruś BielKron 430v; GórnDworz C8v; ModrzBaz 114v; KlonWor 76.
Szeregi: »pilny i pracowity« (1): pożytkow tych [na wyprawę] nie będą ráchowáć wedłuk trudnego y pracowitego zábiegánia/ iákoby ie pilny y prácowity goſpodarz mieć mogł/ ále wedłuk łácnego y poſpolitego obycżáiu prowentow/ z tákich máiętnośći w tákim mieyſcu. GrabPospR L4v.

»rzezwi, pracowity« (I): drudzy ludzie rádzi widzą ćichego/ ſkromnego: niektorzy záſię bárzey chwalą cżłowieká rzezwiego/ prácowitego. GórnDworz C8v.

W przen (1): Bowiem lozny leniwiec duſzom prácowitym/ Ziada żywność/ droży chleb/ ſwym brzuchem nieſytym. KlonWor 44.
α. W funkcji rzeczownika (1): TAk k nam woła ſam Syn Boży/ podźćieſz do mnie prácowići/ dla grzechow ſwych troſkliwi ArtKanc O3.
b. O zwierzętach (6): Z mégo wonnégo kwiátu prácowité pſczoły Biorą miód/ który potym ſzláchći páńſkié ſtoły. KochFr 43; Prácowité woły moie/ Wam płyną té chłodné zdroie KochSob 65, 64; GosłCast 66; KlonFlis C2; Trąd nie leći ná pole y nie nośi miodu: [...] z plaſtrow nápełnionych miod gotowy ziada: Robacżkom prácowitym śpiżárnią wykrada. KlonWor 45.
2. Wymagający dużego wysiłku, przychodzący z trudem, ciężki, mozolny; operosus Mącz, Modrz, Cn; laboriosus Mącz, Cn; servilis, servitus PolAnt; enixus Mącz; aerumnabilis, difficilis, molestus negotiosus, perdifficilis Cn (20): Laboriosa deambulatio, Prácowita przechadzká. Mącz 180d, 265a; bárzo mu [dworzaninowi, aby się ludziom podobał] też to poſłużi/ kiedy ſie z ludźmi zgadzáć będzie/ á nie záwdy będzie pátrzał/ tego prácowitego ćwicżenia/ [...] ále bieſiády/ towárzyſtwá/ żártow [...] s chęcią pomoże GórnDworz E4; iż iedni ſię do tey ſpráwy niegodźili/ drudzy vrzędow ná ktorych ſię proznuie vżywáć woleli/ niżli ſię w ſpráwy prácowite wdawáć? ModrzBaz 132v; ActReg 80; [Jezu] prácowitym ćięſzkiego krzyżá nieśieniem/ od kátow okrutnych/ bezmiernie obćiążony/ zmiłuy ſię nád námi. LatHar 338, 300, 497, 640; GrabPospR L4; [á mówiąc o inſzych kráiach: naydźieſz [...] łupieſtwo zá vczćiwą żywność: [...] rozbóy zá prácowity zbiór JanWróż G2].

W połączeniu szeregowym (1): Pistrinum, Locus in quo pinsitur, Młynicá/ [...] Et Metaphorice, Niewola/ czięſzka służbá/ álbo cieſzki [!] prácowity á nieznoſny vrząd. Mącz 300d.

Wyrażenia: »droga pracowita« (1):Co wam po tym że ieſzcże y ieſzcże chodźićie drogámi trudnymi y prácowitymi? WysKaz 7; [GrabZdanie D2v].

»dzieło pracowitsze« (I): potrzebá kóniecznie Złéy napiérwſzé początki żądze wykorzenić/ A dźiéłem prácowitſzym pieſczotę odmienić. KochPieś 2.

»robota pracowita« = enixa opera Mącz [szyk 2:1] (3): Będźiećie też przez ſiedḿ dni ſpráwowáć palone ofiáry Pánu/ á dniá ſiodmego gdy będźiećie ześćie ſwięte mieć/ wſzytkich robot prácowitych przeſtániećie [Omne opus servitutis non facietis] BibRadz Lev 23/8, Lev 23/7; Mącz 248b.

»pracowita trudność« (1): Macieiá Striykowskiego Oſoſteuiciuſſa Kronika Polska/ Ruska/ Kijowska/ Moskiewska/ etc. y pewne a dowodne wywody wſzyſtkich Narodow Sławieńſkich/ z wielką pilnością y prácowitą trudnością zebráne. StryjKron 86.

»pracowity zawod [= praca]« (1): A tum ty Dowody iedno dla tego teraz przytoczył/ áby ći ktorzy nieczytáli więcey/ tylko Bucolica Virgilij/ wiedzieć mogli z prácowitego zawodu náſzego/ o prawdziwym przodku Litewſkim/ o ktorym ták wiele Hiſtorikow ſwiádczy StryjKron 59.

Szeregi: »trudny i pracowity« (2): WysKaz 7; pożytkow tych nie będą ráchowáć [na wyprawę] wedłuk trudnego y pracowitego zábiegánia GrabPospR L4v.

»usiłowny a pracowity« (1): Enixa opera, Vśiłowna á prácowita robotá. Mącz 248b.

Przen (1): Opátrzył ćię [Pan] przy bierzmowániu/ nową łaſką Duchá ſwego świętego/ [...] Nágotowałći chrzeſt drugi/ ále prácowity/ pokutę świętą/ ná vlecżenie wſzelkich ran twoich LatHar 677.
3. Spędzony na pracy; laboriosus PolAnt (11): LubPs hh6; Thákżeć y mnie iákoby práwem dźiedźicznem przyſzły Mieſiące prożne/ á nocy prácowithe ſą mi náznáczone. BibRadz Iob 7/3 [przekład tego samego tekstu LubPs, BudBib]; Acżkolwiek mądremu cżłowiekowi żadnego inſzego cżafu niemas mu pracowitſzego/ iedno wten cżas gdy nic niecżyni/ ieſliże iedno mądry człowiek niemoże nić cżynić. KwiatKsiąż P4v; BudBib Iob 7/3; Nieżalmi/ ſrébrné włoſy/ żem was zá poſługi Tu ſobie wyſłużyłá/ przez żywot ták długi/ Y prácowité látá GosłCast 55.
Wyrażenie: »pracowity żywot« [szyk 4:2] (6): Doktorowie ſwięci tu mowią/ ijż ſiedzenijé Marié a ſluchanié ſlowa bożégo/ powyſſono ieſt nad ſlużbę Márty ſwięté/ nie przeto ijżby więtſſégo zaſlużeniá bylo/ ale w tym vkazál żywot bogomyſlny bytz więtſſy ij dóſtoynieyſſy nad żywot prátzowity. OpecŻyw 60v; KwiatKsiąż K3; przeſtaway ná woli Páńſkiey/ á ták ſie ſpráwuy/ żebyś w łáſce Bożey záwárł ſwoy nędzny y prácowity żywot/ á doſtał potym chwały wiecżney. KarnNap E2, B4v; Powſtańże/ powſtań/ duſzo moiá/ otrząśni ſię z prochu ktoregokolwiek grzechu twego/ vłácni ſię nieco w zabáwách prácowitego żywotá tego LatHar 394, 237.
4. Wykonujący pracę, podejmujący wysiłek, pracujący (9): W tych dwu białychgłowách [Marcie i Marii] dwoiáki ſtan ludzi Chrześćijáńſkich ieſt figurowány; świecki y duchowny/ prácowity/ y bogomyślny/ poſpolity y zakonny. WujNT 238.
Wyrażenie: »ludzie pracowite« (2): á tak ieſth potrawa ludziem praczowitym/ dobra/ ábowiem dobrze tucży y długo w żołądku leży. FalZioł III 25b; BielŻyw [126].
W przen (2):
Wyrażenie: »pracowite ręce« [szyk 1:1] (2): Nigdy táki [errata dodaje: bogátym] nie będzie: ále racżey karanie záſłuży/ iſz dáry Boże wziął nádáremno: y pieniądze páńſkie/ ná zyſk dáne zákopał: ktore w dobrych á prácowitych rękách y Pánu wielki pożytek cżynić máią/ y ſługę w zapłáćie pańſkiey vbogáćić mogą. SkarŻyw 26; GosłCast 24.
a. Trudzący się, zmęczony pracą, utrapiony (3):
W przen (2): Ieſt bol nie ledá ktorym ći pałáią/ Ktorzy wnętrznośći obćiążone máią/ [...] Ieſt niepodleyſzy ieśli nie ták ſrogi/ Ktorym morduie prácowite nogi/ Wrzaſkliwa trapiąc Podágrá RybGęśli D; [Jempsar mówi do mamki] Przez té to prácowité kolaneczká twoie/ Prze ręce/ przy mnie znośné/ wſzytkié niepokoie: Przez twoie ſrébrné włoſy [...] Proſzę/ y poprzyśięgam/ rátuy ieſli możeſz GosłCast 51.
α. W funkcji rzeczownika (1): Ale Apollon deſzcżkę vchwyćiwſzy/ iął ſie iey dźierżeć/ y płynął ná niey [...] Cżwarthego dniá vźrzał iednego Rybitwá [...] y pocżął kniemu wołáć rzekąc: O cżłowiecże przybliż ſie ku mnie/ á záchoway żywot tonącemu/ á pomoży prácowitemu. HistRzym 11v.
b. Walczący (1): Wie iáko na Tátáry Struś mężny powſtáie. Struś który krwie poháńikiey/ iák Lew bywał ſyty/ Y dla oycżyzny Twoiey zginął pracowity. KmitaSpit B4.
c. [W wiejskich księgach sądowych w połączeniu z nazwiskiem jako określenie chłopa: Stanąwszy oblicznie przed tymże prawem pracowity Marcin Brożek [...] uznał jest KsięgaSądIwk 1582 nr 10; za jasnym, dobrowolnym a nieodmiennym zezwoleniem [s], tak przerzeczonego jmci ks. Wojciecha Brodzińskiego, – jako też pracowitych Wojciecha wójta Olejarza, Tomasza Safranka [...] skazujemy OrdynWiej 1583 nr 54; KsięgaSądWary 1589 nr 284; Oblicznie stanąwszy pracowici Tomasz Rączka i Jakub [...] dobrowolnie zeznali KsięgiSądŁąck 1598 nr 331, 1598 nr 333, 334, 335.
Wyrażenie: »pracowity człowiek«: Pracowÿthi czlowÿek Sÿmek tkacz vÿrzeka ssÿe sthego ÿmÿenÿa, ktore przedal Maczÿeÿowÿ Slÿepÿowÿ KsięgaSądTrześ 1551 nr 1026, 1551 nr 1027.
Szereg: »uczciwy i pracowity«: Przeciwko temuż Szczepanowi przed zagajonym sądem dobrowolnie zeznała uczciwa i pracowita Dorota, [...] iż [...] KsięgaSądIwk 1586 nr 96.]
5. Wynikający z pracy (1): Wſzech wiernych ſerce ćieſz ſię z iego náwiedzenia/ z pokornego wćielenia/ z prácowitego vmęcżenia/ z chućią prágni miłośierdźia iego/ á wierz weń z ſercá vprzeymego. ArtKanc A16.
*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Operosus, Prácowity/ Pełny roboty. Mącz 265a; Operosus – Praczowiti. Calep [731]b.

Synonimy: 1. pilny, robotliwy, robotny; 2. ciężki, trudny, usiłowny.

Cf PRACLIWY, [PRACNY], [PRACOBLIWY], PRACOWNY, PRACUJĄCY

MN