Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: RUCZNICA

Następne hasło: RUDAWY »

RUDA (34) sb f

a jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	ruda	rudy
G	rudy	rud
A	rudę	rudy
I	rudą	rudami
L	rudzie	rudach

sg N ruda (10). ◊ G rudy (5). ◊ A rudę (1). ◊ [I rudą.] ◊ L rudzie (1). ◊ pl N rudy (8). ◊ G rud (1). ◊ A rudy (6). ◊ I rudami (1). ◊ L rudach (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII (Cn; XVIII) – XVIII w.

Znaczenia

1. Kopalina zawierająca związki metali (21)
2. Zakład, w którym przetwarza się surowiec mineralny na czysty metal, huta (4)
3. [bot. Pucciniomycetes; rdze, klasa mikroskopowych pasożytniczych grzybów z podgromady podstawczaków (Basidiomycotina) powodujących niszczenie upraw]
4. n-loc Miejscowości (9)

1. Kopalina zawierająca związki metali; minera BartBydg, Miech; strictura Mącz; materia seu terra metallica fossilis, metallum Cn (21): iż rzeki ſą tákie ktore piaſek złoty w ſobie máią. Iáko y v nas ſie trafuie w rzekach iż ſą rudy (zową płoki) w rzekach BielKron 26; Ma theż Hiſzpania wſzytki rudy pożytecżne. BielKron 279v, 26, 271, 283v; Strictura etiam massa terrae unde ferrum fit, Rudá. Mącz 421b; MOnetá áby byłá w ſwey ziemi kowána/ A po wſzyſtkim Kroleſtwie iáwnie obwołána. Z rudy ſwey przyrodzoney/ naſzey miłey mátki/ Potrzebnieyſzeć żelázo/ niżli ſrebrne ſtátki. BielSat L4v [idem] BielSjem 28; GostGosp 167; [Ruda, Crushecz minera d⟨icitu⟩r herba vel radix vel vena terre. Inde mineralia i⟨d est⟩ corpora in venis terre generata, ut plumbum vel aliud metallum ReuchlinBartBydg t6v; BielKron 1551 nlb 32 marg].

W połączeniu szeregowym (1): Tákże káżdy wiedz/ iż wſzytki kruſzce/ rudy/ gąnki/ płoki rzecżne/ kámienie/ kiezy/ y ine ſkárby zyemne/ máią ſwoię właſność y wyobráżenie BielKron 26.

[Zwrot: »rudę kopać«: Ferraria Eyſengrub Gdzie Rudę kopią ábo żelázo ArtNom M7v.]

Wyrażenia: [»ruda miedziana«: Rudy mamy żelázne/ ołowne y myedzyáne/ ołowem długo nas czudzozyemcy ſzalili zákupuyąc gi á ſzeyduyąc [= pozyskując] od nyego ſrebro BielKron 1551 nlb 32.]

»ruda ołowna« = galena, molybdaena Cn (2): Bo tu w tey źiemi ſkárby nie pánuią drogie/ Iedno Rudy Ołowne/ á Zelázo ſrogie. BielSat L4v [idem] BielSjem 28; [BielKron 1551 nlb 32].

»srebrna ruda« = argentarium metallum Cn (2): Były chleby y konie/ woły/ ſrebrne rudy/ Poki tu nie bywáły/ Tureckie obłudy. BielSat G [idem] BielSen 13.

[»ruda szpiże«: Wodá rdzáwa álbo rudáwa/ to ieſt z rudą ſzpiże nieiákiey mieſzána/ y wſzytki wody inſze w ktorych śię pijawki mnożą/ poſpolićie ſą złe wſzytki Cresc 1571 11 (Linde).]

»złota ruda« = aurarium metallum Cn (1): Złotá rudá bywáłá/ po dwudzieſtu groſzy BielSat G.

»żelazna ruda« = ferrarium metallum Cn [szyk zmienny] (1): Libuſá poſtánowiwſzy rzecż poſpolithą y z ſwoim małżonkiem ná dobrym grunćie/ mieyſcá ſkárbow wielkich/ tho ieſt/ złotá/ ſrebrá/ żelázne rudy/ y inne rzecży obiawiłá y vkazáłá BielKron 319; [BielKron 1551 nlb 32].

Szeregi: »ruda, (a(l)bo, a) kruszec (a. kruszcz)« (4): Minera, ruda, kruszecz BartBydg 91; A ktora [rzecz] ſie rozpływa ciepłem á ſuſzenim ta ieſt z materiey wodney iako ſą wſzitki rudy á kruſzcże ktore ſie od ognia ciągną y też rozpływaią. GlabGad I6v; Goski *4; BielKron 287; [ARſenicum ieſt rudá/ ábo kruſzéc/ który ſie nayduie w górách gdźie kruſcze kopáią złoté/ álbo mośiądzowé UrzędowHerb 403b (Linde)]. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r., Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu wieloczłonowym 1 r.]

[»minera alias ruda«: Item sunt ibi tres piscinae: in una est minera alias ruda, de qua minerator qualibet septimana solvit duo aratra pro curia. KsięgiSądWiej 1508 nr 7418.]

Jako ostatni człon we współrzędnych połączeniach wieloczłonowych: »... i inne rudy, ... ani żadna ruda« (1:1): Ieſzcze to zapewną rzec [lege: za pewną rzecz] miey iż w tich tam ſthronach nie rodzi ſie ſrzebro ani złoto, ani żadna ruda MiechGlab 63; Ma [ziemia szwabska] żelázo/ ſrebro/ y inne rudy álbo kruſce. BielKron 287.

2. Zakład, w którym przetwarza się surowiec mineralny na czysty metal, huta; officina metallica, aeraria fornax Cn (4): Diar 79; Ci [posłowie] z iechawſzy ſię [...] te pożytki obywátelow powiátu ſwego vpátrowáć/ y ſzácunek in genere cżynić będą. Naprzod od rol y gruntow pocżąwſzy/ [...] Zátym młyny/ rudy/ rybołowy/ barci/ g[á]ie rozne ná drwá/ łąki/ paſze/ znácżne ſtáda/ ábo obory znácżne/ ſády/ kárcżmy etc. GrabPospR L4v; [Jest ta ruda dobrze zbudowana, z której rudy wedle staradawnego obyczaju i prawa, chocia robi, albo nie robi, dawają żelaz płużnych 98 [...] Dawają też z tejże rudy wóz żelaza valoris [...] LustrRaw 173, 44, 45, 93; Tamże rudę nowo budują, która przedtym nie bywała. LustrRus I 93; Ruda na stawie Sczitkowskiem czyni do roku fl. 16, pługów 4, każdy valoris gr 4, żelaza wozów 4 LustrRus II 216, I 276, II 16; LustrMalb II 14].

[Wyrażenie: »ruda żelazna«: Jest ku Gostininu ruda żelazna, w której żelazo robią LustrRaw 93, 44.]

Szeregi: [»ruda a(l)bo hamer« [szyk zmienny]: LustrWpol I 179; Ferraria officina Eyſenſchmitte/ Hammer Gdzie żelázo robią/ Hamer/ álbo Rudá ArtNom M7v.]

»ruda, (h)uta« [szyk 1:1] (2): O Sklenice/ o Zelázo/ o Gwoźdźie/ o Swiece/ o Gárnce/ o Dźieſzki do máſłá/ [...] to wſzyſtko kędy o co łácwiey/ przy Vtách/ przy Rudách/ kędy bliżey w tym imieniu kupowáć GostGosp 56; GrabPospR L3v.

3. [bot. Pucciniomycetes; rdze, klasa mikroskopowych pasożytniczych grzybów z podgromady podstawczaków (Basidiomycotina) powodujących niszczenie upraw:

Szereg: »rdza albo ruda« : Też śię cżaſem przydawa/ iż cżáſu gorącego gdy ſłońce świeći ſpada ná nie [winną latorośl] zwierzchu deſzcż drobny gorący bárzo á iádowity/ ktory Włoſzy Melumen á v nas rdzą álbo rudą zową. Cresc 1571 327 (Linde).]

4. n-loc Miejscowości (9): S ſolą thi ſſą mitha na drodze [...] Wdolinye od thaliegy pianthnaſzczie gr polſkich. [...] Ruda Dzieſziencz tholp ſſoly Oſtrow Zareczki po pyenczdzieſzianth tholp ſſoly y po polgroſkv MetrKor 57/114v, 57/118, 59/271, 277v; [Piotr Duńczyk] ſiedḿdzieſiąt kośćiołow w Polſzcże zmurowáć dał/ ktore ieſzcże y dziś ſtoią drugie/ w Krákowie v S. Ianá/ y S. Andrzeia/ [...] w Páięcżnie moiey fárze/ w Rudzie/ [...] BielKron 354v.

Zestawienia: »Ruda Targowska« [szyk 1:1] (2): Yako my [...] nyesbylyszmy slachethney Catharzyny stanyslawowey zony z targowskyey rvdy anyszmy mv zadaly dw ranv synych [...] thako my bog pomosz y szwyathy Crzysz. ZapWar 1527 nr 2380, 1518 nr 2237.

»Wilcza Ruda« (2): Iako my to vyemy ysch pauel lysyczki Ianovy svylczey Rudy za thrzydzesczy kop groschy wpolgrosczech dosycz vdzelal y vyplaczyl tako nam bok pomozy y swyathy krzysch. ZapWar 1520 nr 2260, 1520 nr 2260.

Synonimy: 1. kruszec; 2. hamer, huta; 3. »czerw żytna«, rdza, »skaza żytna«, śnieć.

Cf RUDMISTRZ