[zaloguj się]
[pdf]

KRUSZEC (109) sb m

kruszec (108), krusiec (1); kruszec : krusiec StryjKron (5:1).

W N i A sg -ec (18), -eć (1) KochDz, -ec a. -ecz (12).

e jasne.

Fleksja
sg pl
N kruszec kruszce
G kruszcu, kruszca kruszców
D kruszcóm
A kruszec kruszce
I kruszcem kruszcami, kruszcy
L kruszcu kruszcach, kruszcoch

sg N kruszec (22). ◊ G kruszcu (16), kruszca (5); -a Mącz, Calep (2); -a : -u Oczko (2:3). ◊ A kruszec (9). ◊ I kruszcem (4); -em (1), -(e)m (3). ◊ L kruszcu (1). ◊ pl N kruszce (8). ◊ G kruszców (18); -ów (8), -(o)w (10). ◊ D kruszcóm (1). ◊ A kruszce (19). ◊ I kruszcami (1) Mącz, kruszcy (1) FalZioł. ◊ L kruszcach (3) Mymer1, LudWieś, Oczko, kruszcoch (1) Murm; ~ -åch (1), -(a)ch (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII(XVIII) – XVIII w.

1. Ruda jakiegokolwiek minerału; każda kopalina użyteczna; metallum Mymer1, Mącz, Calep, Cn; minera BartBydg (71): Imiona ziem: kruſzczow y kamienia. Mymer1 nlb 1, 5; Miedzy kruſzczem złothym ziemia twarda ſie mieſza FalZioł III 34a; Srebro w rozmaytich kraginach kopaią/ á nieieſth thak cżyſty kruſzecz iako Złoty/ á dla tego więthſzą praczę maią Gorniczy o koło wyprawiania kruſzczu Srebrnego przez ogień FalZioł III 34d; potym przyłoż ſzpizglaſu z kruſzczu iuż przepalonego FalZioł V 100v, III 34d; BielKron 202v, 321v, 405v; Ergastulum, Mieyſce [...] gdzie sól/ ołów/ ſrebro/ złoto y ynſze kruſzce kopáyą Mącz 107a; Metallum, Wſzeláka miedź álbo máteria którą w źiemi kopáyą/ yáko yeſt kruſzec złoto śrebro/ miedź/ ołów. Mącz 219b, 219c, 373d; Bo y kruſzec záwżdy lepſzy głębſzy bywa niżli ten co ná wirzchu roſcie. RejZwierc 103; StryjWjaz Bv; trzy rózné wody [pod Seną w Awinionie wypadają] iedná kruſzcu śiárczánégo/ druga miedźiánégo/ trzećia żeláznégo Oczko 4; Y będźieć wprawdźie wodá złota/ śrzebrna/ żelazna/ miedźiana/ wapienna/ ołowna/ y ieſzcze owych przyſad co z fuzu tych kruſzców idą/ iáko Ochrá/ Miſy/ Sory/ Calchantum Oczko 7, A3v, 1v, 3v, 4v, 5 (25); Więcey ćierpię niſzli ći ktorzy ſą ná wiecżne więzienie potępieni: ábo co ná kopánie kruſzcow zdáni ſą. SkarŻyw 89; StryjKron 16 [2 r.], 448; Ferraria – Mieſce gdze dobiwaia kruſzca na zelazo. Calep 415a, 371a, 426a, 657b [2 r.]; GostGospSieb +2v; gdy kruſzec złoty naydą ná czyim grunćie: ponieważ kruſzec Królewſki iest, tedy y grunt zátym ſie ćiągnie SarnStat 1277, 342, 361, 969; GrabPospR L3v.

W porównaniu (1): Włóż w ogiéń ſerce moie: iáko kruſzec złoty Pławią/ ták y ty ſprobuy mey cnoty. KochPs 36.

W charakterystycznych połączeniach: kruszec miedziany, siarczany, srebrny (6), złoty (6), żelazny (3).

Zwrot: »kruszcami się żywić« = utrzymywać się z górnictwa, trudnić się wydobywaniem rud (1): Chalybes, Populi Ponti, Którzi ſie Kruſzcámi żywią. Mącz 50d.
Szeregi: »metalla a kruszce« (1): Fodina, Sziba álbo Grubá w którey yákie metalla á kruſzce kopáyą. Mącz 132c.

»ruda, (albo) kruszec« [szyk 2:1] (3): Minera, ruda, kruszecz BartBydg 91; [ziemia szwabska] Ma żelázo/ ſrebro/ y inne rudy álbo kruſce [!]. BielKron 287, 26.

Przen: Złoża, kopalnie rudy (8): LudWieś B; á iż podbili pod ſwą moc kruſzce ſrebrne y złote [metalla argenti et auri] kthore tám [w ziemi hiszpańskiej] ſą Leop 1.Mach 8/3; Kruſiec Srebrzny zginął w Bitomiu. StryjKron 447 marg, 16; w Niemcech ſtrzelbá/ zbroiá: we Szwecyey kruſzce bogáte y obfite/ rozmáite łowy GostGospSieb +4; SarnStat 339.

W charakterystycznych połączeniach: kruszec srebrny (3), złoty (2).

Szereg: »gory i kruszce« (2): (nagł) O Gorach y Kruſzczach. (–) Gory á Kruſzce będą ſie otwarzać tego roku LudWieś B.
2. Minerał, metal, produkt wytopu rudy, a także jego stop (34): Złoty [!] miedzy inſzemi kruſzczy ieſth na droſzſzy/ na trwalſzy/ á zawſze iaſnieie FalZioł III 34a; SZpiſglas ieſth kruſzecz podobny ołowowi FalZioł III 39c, III 34b, 39d, IV 53b, V 101, 102; KłosAlg H2; HistAl G3v; KwiatKsiąż G4v; AEs Miedź/ Kupr/ Spiżá/ álbo rozmáyity kruſzec. Mącz 4d; Flare aliquando significat, Kruſzce roſpuſzczáć/ ſmálcowáć. Mącz 130d, 6d, 130d, 509a; iáko złoto wagą y śláchetnośćią ſwą wſzytkie inſze kruſzce [metalla omnia] przechodźi ModrzBaz 51v; KochPs 182; wſpomina Moiſes Tubalkaina być pierwſzym Kowalem y rzemięſnikiem kruſzcu zeláżnego. StryjKron 16; Siadł zá ſtół/ chléb wźiął w rękę/ z chlebá kruſzeć práwy, Potraw ruſzył/ wnet złotem ſtánęły potráwy. KochDz 107; Calep 239b; RybGęśli C2; SarnStat 406, 892; KmitaSpit A2; Rownaś ieſt Mágneſowi/ kruſzec ćiągnącemu SapEpit B4; SzarzRyt ktv, A3v, C3v.

W charakterystycznych połączeniach: kruszec mosiędzowy, złoty (4).

Zwrot: »kruszec zlewać« = przetapiać metale (3): Dobrze ieſt w drogę iść y na kupiectwo/ nową ſzatę oblec/ poſły ſłać/ kruſzec zlewac/ ogniem robić Goski *2v,*3v, *4v.
Wyrażenia peryfr. oznaczające złoto lub srebro: »świetny kruszec« (1): Wy miáſto pereł drogich/ y miáſto świétnégo Kruſzcu/ oddayćie wieniec OstrEpit A3v.

»wabny kruszec« (1): Iać dla wabnych Kruſzcow/ y biedney Mámmony/ Bądź dla chlebá/ bądź też z inſzey ſtrony/ Pocżćiwośći nie z hańbię RybGęśli B3v.

»wszystkokupny kruszec« (1): Ty żytá roznoźiárne w morſki brzeg tocżyſz/ A z wſzyſtkokupnym kruſzcem ná zad k ſwym kroczyſz RybGęśli D2v.

Szereg: »rudy albo kruszce« (1): Dobrze ieſt kreẃ puſzcżać/ purgacią w napoiu brać/ rudy albo kruſzce zlewać Goski *3v.
*** Bez wystarczającego kontekstu (4): De Metallis. Von Metallen. O kruſczoch. Murm 123, 123; Metallum. Ercz. Kruſzecz. Mymer1 6; BartBydg 90.

Synonimy: metal, ruda.

Cf KRUSZCZ, KRUSZCZYNA, [KRUSZCZYZNA]

TG