Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: 2. PRZEBRANIE

Następne hasło: PRZEBRNĄĆ »

PRZEBRANY (182) part praet pass pf

przebrany (178), przebran (4).

e jasne; w formach złożonych a jasne, w formach niezłożonych pochylone.

[comp] i sup -przebrańszy (1). sup nå- (1), [nåj-].

Fleksja

sg
m	N	przebrany, nåjprzebrańszy, przebrån	f	N	przebråna, przebranå	n	N	przebrané
	G	przebranego		G	przebran(e)j, przebrany		G	przebran(e)go
	D	przebran(e)mu, nåprzebrańsz(e)mu		D			D	przebran(e)mu
	A	przebrany		A			A	przebran(e)
	I	przebranym, przebran(e)m		I	przebraną		I	przebranym, przebran(e)m
	L	przebranym		L			L	przebran(e)m
	V	przebrany		V			V

pl
N	m pers	przebrani
N	subst	przebran(e)
G		przebranych
D		przebranym, przebran(e)m
A	m pers	przebran(e), przebranych
A	subst	przebrané, przebrańszé
I	m	przebran(e)mi, przebranymi
L		przebranych
V	m pers	przebrani

sg m N (attrib) przebrany, [nåjprzebrańszy] (15), (praed) przebrån (1). ◊ G przebranego (3); -ego (1), -(e)go (2). ◊ D przebran(e)mu, nåprzebrańsz(e)mu (3). ◊ A przebrany (3). ◊ I przebranym RejPos (4), przebran(e)m RejPs (2). ◊ L przebranym (1). ◊ V przebrany (2). ◊ f N przebråna (3), przebranå (1); ~ (attrib) -a (1) RejPs, -å (1) SkarKazSej; ~ (praed) -a (2). ◊ G przebran(e)j (1), [przebrany]. ◊ I przebraną (1). ◊ n N przebrané (4); -é (1), -(e) (3). ◊ G przebran(e)go (2). ◊ D przebran(e)mu (2). ◊ A przebran(e) (3). ◊ I przebranym (4), przebran(e)m (1) RejPs. ◊ L przebran(e)m (1). ◊ pl N m pers przebrani (23). subst przebran(e) (2). ◊ G przebranych (53). ◊ D przebranym (4), przebran(e)m (4); -ym RejPos (2), WujNT; -(e)m RejPs (3); -ym : -(e)m LubPs (1:1). ◊ A m pers przebran(e) (14), przebranych (4); -(e) : -ych RejPos (1:3). subst przebrané, [przebrańszé] (1); [-é], -(e) (1). ◊ I m przebran(e)mi (12), przebranymi (3); -ymi BudBib; -(e)mi : -ymi RejPos (3:2). ◊ L przebranych (4). ◊ V m pers przebrani (1).

Składnia dopełnienia sprawcy: przebran(y) od kogo (2) RejPs, RejZwierc, przez kogo (1) SkarŻyw.

Sł stp brak, Cn s.v. pisanie przebrane, Linde XVII – XVIII w. s.v. przebrać.

Znaczenia

1. Wybrany z jakiejś grupy, wydzielony, wyselekcjonowany (154)
- α. W funkcji rzeczownika (5)
- a. Przez Boga (140)
  - W przen (8)
  - α. W funkcji rzeczownika (93)
    - Przen (4)
2. Znamienity, znakomity; najlepszy (23)
- W przen (1)
- α. O wojsku: doborowy (10)
- β. O pokarmach: wyszukany (1)
- γ. [O wełnie: najlepszego gatunku, najwyższej jakości]
3. Przesadny (2)
4. [Wybrany do ostatka, wyczerpany]
5. Rozcieńczony (2)
6. Zrobiony przez wybranie, wykopanie ziemi (1)

1. Wybrany z jakiejś grupy, wydzielony, wyselekcjonowany; electus PolAnt; conquisitus, exquisitus Calep (154): Zdało ſię nam tedy wſzytkim iednoſtáynie zebránym/ poſłáć do was męże przebráne z namileyſzymi náſzymi/ Bárnábaſzem y z Páwłem. BibRadz Act 15/25; [Żywoty świętych] Przez Kſiędzá Piotrá Skargę SOCIETATIS IESV przebrane [!]/ vczynione y na ięzyk Polſki przełożone. SkarŻyw kt; Calep 243b, 396b; Licżbá dorocżna. [...] Orkiſz/ Owce przebráne/ Káńpuſty/ Stáwy/ Iágły/ Pierze/ Ieźiorá/ Siemioná/ Wieprze karmne. GostGosp 167; WujNT 458 marg, 459 marg.

przebrany z kogo, [z czego] (1): A ták wy ſynowie przebrani zrozlicznego pokolenia kochayćie ſie oględuiąc zebránie miáſtá te^go RejPs 72; [A ia z cudzych przebráńſzé [sposoby robienia maści] vkazawſzy/ do ſwoich w Kśięgách wtórych w mieyſcách náleżących przyſtąpię OczkoPrzymiot 170].

przebrany ku czemu (1): Teſz iáwnie przed oblicznoſćią wſſego zebránia będę ofiárował ſwiętemu ymieniowi twemu modlitwy moie/ á zwlaſſczá wprzybytkoch przebranych ku chwale twoiey y wpośrzodku miáſtá twego Ieruzalem. RejPs 172.

α. W funkcji rzeczownika (5): RejKup x5v; Nád to teſz miedzy przebránymi sławna ieſt pámiątká Nehemiaſzowá/ ktory nam mury obálone wymurował BudBib Eccli 49/15, 1.Par 16/41; Papieżowie męcżennicy/ poſtáwili piſárze Diakony/ áby nietyle śmierć ále dzieie y ſpráwy y żywoty onych świętych przebránych/ ktorzy fundáment wiáry krwią ſwoią polewáli/ pilnie ſpiſowáć vmieli SkarŻyw przedm A5v.

przebrany z kogo (1): Y poſlał dwá przebráne zludu ſwoiego Moyzeſſá á Aároná/ do krolá onego wkthorego oni poſluſſeńſtwie byli RejPs 155.

a. Przez Boga (140): rozliczne dzięki dawam tobie miły pánie/ [...] Ktory mnożyſz rozmáite dáry mnie ácz niegodnie przebránemu od ćiebie RejPs 26v; Abowiem to ieſt oſobliwie przebraná kráyna á zwłaſſćiwa zá roſkoſz wſſey ziemie práwie ku ſlońcu położona/ á właſnie ieſt przezwaná miáſtem krolá naymożnieyſſego. RejPs 71; wſſytko ſie blogoſláwieńſtwo nádniem wypełni ktore kolwiek ieſt obiecał pan bog przebránemu zebrániu ſwe^mv RejPs 195v, 25v, 98, 118v, 124, 171v (11); RejAp 50, 55v; A obiecuie cie podnieść nád wſzytki wyſokośći gor ſwiátá tego/ á náſyćić cie roſkoſzą y dzyedzicthwem przebránych v niego przodkow twoich. RejPos 226v, 70v, 147, 276v, 283v, 349v; Chriſtus zmartwychwſtánia ſwego/ y innych táięmnic wiáry/ nie záraz oznaymił człowiekowi poſpolitemu; ále tylko niektorym przebránym vczniom ſwym WujNT 440.

przebrany komu (2): iſz nas tak w tey ſpolecznoſci będzieſz raczyl przywieſc do miaſta ſwego ſwiętego z wiekow tobie przebranego: a tam nas oſadzic ku wieczney chwale ſwoiey. RejPs 138v, 199.

Wyrażenia: »przebrany Kościoł« (1): iákoż tu nie ſtać przed tym ſwiętym máyeſtatem w tym przebránym á wdzięcżnym Koſćiele iego? RejAp 70v.

»lud (Pański) przebrany« =Izrael [szyk 8:6] (14): A ták ſlyſz pilno przebrany ludu moy/ abowiem ſwiętą wiárą pełnią ſie wſſytki obietnice moie RejPs 122, 116v, 117v, 122, 155v, 201v, 203; Pan Bog [...] i onemu naprzebrańszemu ludowi nie folgował, ale je miedzy wsze dalekie krainy sromotnie rozproszył Diar 21; Prot G2; RejAp 175v; Bo widziſz ieſzcże ktemu/ iż dla ciebie ten Pan y on przebrány lud ſwoy narod żydowſki/ prze ich wzgárdzenie á prze ich pychę [...] od ſiebie odrzućił RejPos 57, 52v, 188, 260v.

»syn przebrany« = Chrystus (1): Prorok wyſláwia zebránie koſćiołá ſwiętego krzeſćiáńſkiego y iáko ſie miał wniem pan bog roſkocháć/ á iż y ſyn przebrany iego miał ſie wteyże ſpołecznoſći okazáć. RejPs 128v.

Szeregi: »przeźrzany a przebrany« (1): [mamy zawsze pamiętać] iżbychmy wſzytko przypuſzcżáli woley á opátrznośći y przeźrzeniu Páná náſzego/ wołáiąc vſtáwicżnie do niego s tym ſwiętym á thák zacznie przeźrzánym á przebránym Apoſtołem iego RejPos 282.

»przebrany i wywołany« (1): A náoſtátek ludzie ſwięći/ ludzie od Bogá przebráni y wywołáni/ pátrz ieſli ktory był bez przygody ná ſwiecie? RejZwierc 152v.

W przen (8):

Wyrażenia: bibl. »naczynie przebrane« =vas electionis Vulg [szyk 4:1] (5): A ácż cżáſem długo chowa nacżynie złe á długo mu ćirpi/ á to dla tego / áby potym vkazał moc możnośći Boſtwá ſwoiego nacżyniu przebránemu ſwemu. RejPos 74, 283, 284v, 286v; [Jezus o św. Pawle] ia go vcżynię ſobie nacżyniem przebránym/ w ktore wleię ſłodką wonność imienia mego/ áby ią roznośił po wſzytkim świećie SkarŻyw 82. [Cytaty nawiązują do Act 9/15.]

»sąd przebrany« [szyk 2:1] (3): iáwnie będzyeć rzecżono tobie od Páná twego/ nie inácżey iákobyś to ſłyſzał w vſzy ſwe/ iżeś ty iuż ieſt ſąd moy wierny á przebrány/ w ktorym záwżdy będzye noſzono á záchowano ſwięte imię moie. RejPos 284, 284v, 345v.

α. W funkcji rzeczownika [w tym czyj (86): pron poss (73), ai (12), G sb (1)] (93): Abowyem on dzierży w ręku ſwoich/ nápoy ſlodki zgorzkoſćią zmieſſány/ gdzie przebrane ſwoie ſlotkoſćią raczy łáſkáwie nápáwáć RejPs 110v; Ták iż ſtego beſpieczeńſtwá iuż podnieſli ręce ſwoie kocháiąc ſie w zuchwálſtwie ſwoym ſprzećiwnicy mogi/ á przebráni mogi odwroćili obronę ſwoię á niechcą ſtale ſtáć/ iako byli zwykli przy pánu ſwoym. RejPs 133; A nieobráł ſie żadny thak możny áby kiedy mogł co przeſzkodzić iem/ ábowiem on ſam rzekł/ ábyſćie ſie nietykáli przebránych moich RejPs 154v, 17v, 69, 74v, 75, 88 (33); Czo zá ſprzećiwne rzecży Pan ku doſwiádſzeniu ſwych przebránych dopuſzcża LubPs bb3 marg, S6 marg, T5v, ee; BibRadz I 7a marg; Ale w ten cżás iuż gdy dokońcży tey ſwiętey ſpráwy ſwoiey/ á gdi ſie iuż wypełni licżbá przebránych iego/ iuż położy pręth ſwoy żelázny/ iuż rázem ſie pomśći nád ſprzećiwniki ſwemi RejAp 97, 41v, 56v, 64v, 157v, 159v; O ſzyrokiſz to ſtoł á hoyna wiecżerza tego Páná náſzego/ á tego miłoſierdzya iego: ná ktorą/ nie thylko przebránych/ ále y chromych/ ſlepych/ á niedołężliwych/ tho ieſt w wierze niedoſtátecżnych á niegodnych/ przedſię wſzythkich do ſiebie wabi. RejPos 76; náſz wſzechmogący Pánie [...] day [...] iżbychmy zá ſwiętą pomocą twoią doſtáli onych wiecżnych ſkárbow á onych wiecżnych roſkoſzy w kroleſtwie twoim ſwiętym/ s przebránimi [!] twoimi ná wieki wiecżne. RejPos 165; y w więzyeniu/ y w káżdym niebeſpiecżeńſtwie/ záwżdy nád káżdym tákim ieſt ſwięte oko iego/ á odmienia ſrogie ſercá ludu okrutnego nád przebránemi ſwemi RejPos 279v, 37v, 74, 104v, 120v [2 r.], 124v (23); RejZwierc 130v, 260; [LubWiryd 37].

Wyrażenia: »kościoł przebranych Pańskich« (2): Bo ták ná káżdym mieyſcu okázuie ſie to iáwnie/ iáko kościoł wiernych á przebránych Páńſkich ieſt opuſzcżony/ á bárzo nędzny ná ſwiecie. LubPs ee3, aa4.

»społeczność przebranych (Pańskich a. bożych itp.)« (6): RejPs 94v; Czo zá chuć ma mieć kożdy/ áby był w ſpołecżnośći przebránych Bożych. LubPs S6v marg; TO iuż tu napirwey mamy bacżyć s tey Ewányeliey/ iż tá niewiáſtá byłá pogánká/ byłá grzeſznicá/ á byłá dáleko oddalona od ſpołecżnośći przebránych Páńſkich/ á wſzytká byłá w gniewie Páńſkim RejPos 74, 58v, 168v [2 r.].

Szereg: »wierny a przebrany« [szyk 13:1] (14): [nauka] o krzyżu/ to ieſt/ o ćirpliwośći w káżdym vćiſnieniu/ ktory záwżdy muśi nieść kościoł wiernych á przebránych Páńſkich. LubPs aa4, V3, ee3; Abowiem ták wierzymy wedle dekretow Páńſkich/ iż wierni á przebráni iego nigdy nie vmieráią RejAp 172v; A ktho vymie namniey s prawdy Páńſkiey oto ſłyſzyſz iż go theż vymie Pan y wypiſze s kſiąg wiernych á przebránych ſwoich. RejAp 198, D8v, 99, 126v, 145, 175v; A gdy iuż przydzye ono dokońcżenie wſzytkich ſpraw ſwiętych iego/ [...] iuż w rádoſciách onych poſtánowi wierne á przebráne ſwoie/ á vcżyni ſobie z nich wiecżne kroleſthwo RejPos 232; Pátrzayże tu á pilnie pátrzay opátrznośći á przeźrzenia Páná tego/ [...] iż on záwżdy z dáleká przegląda á vpátruie y przygody/ y ſmętki/ y ine przypadki Koſciołá ſwego ſwiętego/ á tych tho wiernych á przebránych ſwoich. RejPos [279], 168v, [279], 345v.

Przen (4): A thá łodká w náwiętſzych nawáłnoſciach á w nawiętſzych głębokoſciach tego morzá burzliwego ſwiátá nędznego muśi pływáć/ á być nápełnioná tych rybek wdzyęcżnych iego/ wiernych á przebránych iego. RejPos 176v, 34, 74, 262v; [a ſam naſz Pan Chriſthus/ iako dobry goſpodarz/ żebrawſzy pſzenicę ſwoię/ a przebrane ſwoie/ poſtawi ie do gumna kroleſtwa niebieſkiego. RejKat 45v].

2. Znamienity, znakomity; najlepszy; electus PolAnt; egregius, eximius, exuberantissimus Calep (23): [Pan] Kapłany ich y przebrane młodzieńce ich wydał pod ſrogoſć mieczową RejPs 117; BibRadz Ex 14/7; Drewlánie [...] z wielką rádością wypráwili do Holny pięćdzieſiąt ſtárſzych Boiárzow álbo Pánow rádnych przebránych StryjKron 123, 672; Egregius – Przebrani, znamieniti. Calep 353a, 389b, 399b; Gdy gość wielki/ Vrzędnik nie ma proſtą ſtrażą odpráwowáć ſtrażey/ ále przebránemi Kmiotki/ ſámemi goſpodarzmi/ ktorym dufa y nie wątpi w nich kędy ie poſtáwi GostGosp 26, 64.

[przebrany czym [= dzięki czemu]: Poſtáwiony tedy cżłek w pośrzodku ták wielu rozmáitych á głownych tyránnow [...]/ nie dziw/ że rázy od nich y poraſki odnośi śiedmkroć ná dzień choć namężnieyſzy/ y pośiełkiem dárow niebieſkich nayprzebráńſzy ná hárcu vpada y krzepi ſie/ iáko mowi Duch niebieſki w Przypowieśćiách Sálomonowych PoklSnów H2v.]

Wyrażenie: »przebrana cząstka« (1): RejPs 179v cf W przen.

Szeregi: »przebrany albo też doskonały« (1): Czoż ty [mnichu] zowies˙ przebranemi Albo też doſkonałemi Podobno ty czo mnie ċzalie Zawżdy ſluża doſkonálie RejKup z6.

»przedniejszy a przebrany« (1): Cić wſzyſcy ſą ſynowie Aſſerowi przednieyſzy w narodźiech ſwych/ á przebráni y mężni Hetmáni BibRadz 1.Par 7/40.

W przen (1): MIedzy wſſemi náſláchetnieyſſemi rzeczámi tyś ieſt przebraná cząſtká moiá moy pánie/ á ſtáráć ſie oto iſćie będę ábych ſobie záſlugował ſwiętą łáſkę twoię RejPs 179v.

α. O wojsku: doborowy; lectissimus Modrz (10): BudBib 1.Par 7/40; A ći trzebá/ áby byli przebráni/ á więcey w káżdey woienney potrzebie/ niżli drugie żołnierzow mnoſtwo ćwicżeni. ModrzBaz 115; Litwy zebrawſzy ſię ſześć tyſięcy/ Dobrzyńſką zięmię zwoiowáli/ s tego woyſká ſto mężow przebránych y przeważnie dzielnych StryjKron 308; Ná dwoię ſię Tátárſkie woyſko rozdzieliło/ W więkſzym połku do bitwy godnych máło było/ A w mnieyſzym wſzytko byli rycerze przebráni StryjKron 632; Ná oſtátek gościnnymi vpominki vdárowány [wojewoda Stefan] do Wołoch odiechał/ wziąwſzy od Krolá trzy tyſiące iezdnych przebránych ná pomoc przećiw Turkom StryjKron 662, 662; [Recháweham [...] zgromádźił wſzytek dom Iehudy y pokolenie Biniáminowe ſto y ośmdźieśiąt tysięcy przebránego á boiownego ludu/ walcżyć z domem Izráelſkim [Vulg 2.Mach 11/1] BudArt a5v].

Wyrażenie: »przebrany ku bojowi, na wojnę« = electus in proelium PolAnt [szyk 2:2] (3:1): Recháweham [...] zebrał domu Iehudy á Biniáminá/ ſto y ośmdzieſiąt tyſięcy ludu przebránego ku boiowi [centum et octoginta millia electorum facientium bellum]/ áby walcżył z Izráelcżyki BudBib 2.Mach 11/1, 1.Mach 12/41; SkarŻyw 559; Szeſnaśćie miał tyśięcy ludu ku boiowi Przebránego Szeremet KochJez Bv.

Szereg: »przewyborny i przebrany« (1): Aod [..] poráził dzieśięć tyſięcy Moábitow/ ludzi przewybornych/ y ná woynę przebránych. SkarŻyw 559.

β. O pokarmach: wyszukany (1):

Wyrażenie: »pokarmy przebrane« = smakołyki, specjały (1): Macteae, Dicuntur pretiosa edulia – Pokarmi przebrane a drogie. Calep 626a.

γ. [O wełnie: najlepszego gatunku, najwyższej jakości: płótna grubego 2 sztuce, wełny biały przebrany 2 funty, czapek krótkich czarnych kopa InwMieszcz 1569 nr 151.]

3. Przesadny (2): [królowie] nádáli ludźiom rycerſkim [...] wolnośći [...] Ktore wolnośći [...] ták ſię wyſoko podnioſły/ iż wpádły w wielką pychę y niepoſłuſzeńſtwo/ y lekkie krolewſkie^go máieſtatu vważenie/ y praw dobrych podeptánie (marg) Wolnoſc przebrána. (–) SkarKazSej 692a marg.

Szereg: »przebrany i zbytni« (1): Słábieie doſtoyność y władza krolewſka temi boleśćiámi: wolnośćią przebráną y zbytnią SkarKazSej 691b.

4. [Wybrany do ostatka, wyczerpany: y niema nikt [...] obáwáć ſie tego; aby then Skarb miał być przebrány HerbOdpow Ccc2v.]

5. Rozcieńczony (2): Aquata cerevisia, Wodne piwo/ To yeſt przebráne. Mącz 13b; Caecubum – Winno przebranę. Calep 146b.

6. Zrobiony przez wybranie, wykopanie ziemi (1): który [grundfest] ma być piérwéy vczynión/ niż poczną ſuć Groblą/ áby był przebran wedle potrzeby. Ale kędy w ſuchéy źiemi/ tedy ma być głębiéy wybran. Abowiém tám kędy ſucho/ bárźiéy robáctwo źiemię zwiérći: ále kędy mokro/ tedy nie thák. Strum E2v.

Synonimy: 1. wybrakowany, wybrany; 2. doskonały, przedni, wyborny, znakomity, znamienity; 4. wyczerpany.

Cf NIEPRZEBRANY, PRZEBRAĆ