Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [PRZEMACZANIE]

Następne hasło: PRZEMAGAĆ SIĘ »

PRZEMAGAĆ (30) vb impf

e oraz drugie a jasne; w inf -ma- (4), -må- (2); -ma- Mącz, SkarKazSej; -må- PaprPan; -ma- : -må- SarnStat (2:1); w pozostałych formach a pochylone.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI(XVII; wstawka z XVII) – XVIII w.

Fleksja

indicativus
inf	przemagać
praes
	sg	pl
1	przemågåm	przemågåmy
3	przemågå	przemågają

praet
	sg		pl
3	m	przemågåł	m pers	przemågali
3	f	przemågała	m an

fut
	sg
3	m	będzie przemågåł

imperativus
	sg
3	niech, niechże przemågå

inf przemagać (6). ◊ praes 1 sg przemågåm (5). ◊ 3 sg przemågå (4). ◊ 1 pl przemågåmy (1). ◊ 3 pl przemågają (4). ◊ praet 3 sg m przemågåł (3). f przemågała (1). ◊ 3 pl m pers przemågali (4). ◊ fut 3 sg m będzie przemågåł (1). ◊ imp 3 sg niech, niechże przemågå (2).

Znaczenia

1. Być mocniejszym, zwyciężać, pokonywać (15)
- Przen (3)
- a. W walce zbrojnej (8)
  - W przen (1)
  - α. Przechylać zwycięstwo na swoją stronę (5)
    - Przen (2)
- b. W dyskusji lub walce ideologicznej (1)
- c. Przezwyciężać samego siebie (2)
2. Odznaczać się w wysokim stopniu jakąś cechą, głównie pozytywną (14)
- a. Mieć przewagę, górować pod jakimś względem (11)
  - Przen (3)
3. Móc (1)
4. [Pomagać, wspomagać]

1. Być mocniejszym, zwyciężać, pokonywać; vincere Vulg, Cn; praevalere PolAnt, Cn; opprimere, praepollere, praeposse, praevalescere, superare Cn (15):

przemagać kogo (1): on [Aleksander] rzekł, nie ſłuſza ſie żonam poddać ktore mocne męże przemagaią BielŻyw 166.

Przen [co] (3): ale ty ſwey woley poddan ieſtes bo ona ciebie przemaga BielŻyw 74; A zátym te folgi y przypodobywánia, Przemagáią przyſtoyność: y do wiela rzeczy Są przekázą CiekPotr 5.

Szereg: »gasić i przemagać« (1): A my przybiegamy do miłośierdźia iego y w nawiętſzych złośćiách náſzych/ zá pokaiániem gáśiem y przemagamy ſpráwiedliwość iego SkarKaz 3a.

a. W walce zbrojnej; superare pugnando Cn (8):

przemagać kogo (2): Sufecius vmyſlił tym więcey pomagáć/ Ktorzyby byli drugie pocżęli przemagáć. PaprPan Hh; [TomZbrudzBrul Ex 17/11; Którzy [przodkowie Litwinów] póki rozkoszy szkodliwych nie znali, Zawżdy Rzymian z wielkimi wojski przemagali. StryjPocząt 54]. Cf Zwrot.

Zwrot: »nieprzyjaciele przemagać« (1): A gdyż zſobą boiowáli/ tedy rycerz nieprzyiaćiele ſwe przemagał á przebiwſzy nagle vfy: przjſzedł ku onemu okrutnikowi/ y ſćiął głowę iego HistRzym 105v.

W przen (1):

Szereg: »walczyć i przemagać« (1): Widząc widziałem/ á(no) rog on walcżył z świętemi/ y przemagał ie [faciebat bellum ... et praevalebat]. BudBib Dan 7/21.

α. Przechylać zwycięstwo na swoją stronę (5): a gdy ſie woyſká potkáły/ bili ſie z obu ſtron dobrze/ cżáſem ći cżáſem owi przemagáli. BielKron 31v; A gdy Moiżeſz ręce wznioſł ku Bogu przemagáli Zydowie/ á gdy ręce ſpuśćił przemagał Amálech. BielKron 31v.

Przen [kogo] (2): Potem powiedźiawſzy/ Nie wwodź nás wpokuſzęnié/ rzekł [...]/ Gdyżem iá terás ieſt na pokuſy przywiedźion pomoſz mi abych śię znich mogł wywieść i vść ich obronnie/ Nieprzyiáciel on/ możneć mię przemágá/ ale ty racz vczynic/ aby nato przyſzło co on wiérſz powiedá. MurzHist K; SkarŻyw 126.

b. W dyskusji lub walce ideologicznej (1):

przemagać kogo (1): Bo iako on [św. Piotr] mogł być ſkałą y fundámentem kośćielnym/ gdyſz Kośćioł trwa do końcá świátá/ á on iuſz vmárł? abo iáko z kácerſtwy y okrutnikámi walcży/ y one przemaga/ y burzyć ie áſz do końcá świátá będzie SkarŻyw 601.

[przemagać czym: HerbOdpow Bb2 cf Szereg.

Szereg: »przemagać i naprawować«: Przećiwniki ſwe máią ſkromnie znáſzáć/ á Prawdą Piſzem Swiętych przemágáć y nápráwowáć. HerbOdpow Bb2.]

c. Przezwyciężać samego siebie [co] (2):

Szeregi: »panować a przemagać« (1): Krolowie á panowie nawięcey ty miłować maią, ktorzy nad ſwą wolą panuią á ią przemagaią. BielŻyw 85.

»przemagać a podbijać« (1): rzekł Dyogenes, tak iſcie ieſt bo ia ſwą wolą przemagam á ią pod ſwą moc podbyam aby mi ſłużyła á nie ia oney BielŻyw 74.

2. Odznaczać się w wysokim stopniu jakąś cechą, głównie pozytywną; praevalere Vulg, Mącz, JanStat, Cn; supervalere Mącz; praeposse, praevalescere Cn (14): Supervaleo, Krzepkim być/ przemágác/ in Bibliis barbare legitur, pro praevalere. Mącz 434c, 474d.

przemagać przeciwko komu (1): Pánie/ ty ieſteś Bog náſz/ niechże nie przemaga przećiwko tobie cżłowiek Leop 2.Par 14/11.

a. Mieć przewagę, górować pod jakimś względem; praepollere Mącz, Cn; superare, vincere Cn (11): Praepolleo, przemagam/ więcey mogę niż drugi/ przewyſzſzam. Mącz 308c.

przemagać kogo (2): Rzekł im [Przemysł]: Co ſie dziwuiećie/ thoć známionuie iż z mego rodu będzie wiele pánow/ wſzákże záwżdy ieden będzie drugie przemagał BielKron 319; SkarKazSej 661b.

przemagać co (1): Y z tákiey zgody y vſtępowánia y przyiáźni/ zdrowie ludzkie trwa. Skoro ieden żywioł vzuchwáli ſię/ á przemágáć inne chce: gotowa niezgodá w ćiele/ y zá nią śmierć. SkarKazSej 676b.

przemagać czym (4): Vganiáli ſię potym áż pod gorę gdzie dziś Werki Biſkupie/ Litwá y Ruſſacy ſmiáłością/ bo im ná domowych ſmiećiach było/ Niemcy záś zbroią y wielkośćią przemagáli StryjKron 487, 340, 390; Vpor też nieprzyiaćiel ieſt mądrośći/ ktory wywodom lepszym nie vſtępuie: á choć widźi iż go rozumem przemagáią/ iednák ſwego zdánia puśćić nie chce SkarKazSej 661b.

przemagać nad kim (1): Boże wſzechmocny/ co prawdę miłuieſz/ Ty mnie rátuieſz. Niech nie przemaga nádemną fałſz/ zdrádá/ Ani obłudnych/ ná mą ſkázę rádá GrabowSet M4v.

Przen (3): GDyż w poſtępkách Práwnych v ſpráwiedliwych ſędźi nie ma miec waśń mieyſcá/ [...] tákże boiaźń nie ma nic przemagáć áni zapłátá ſpráwiedliwośći wywracáć SarnStat 158 [idem (2): przemágáć] 789, 795.

3. Móc (1): Aequipolleo. Ták wiele przemagam. Yeſtem tychże śył/ teyże przemożnośći. Mącz 4d.

4. [Pomagać, wspomagać:

Zwrot: »przemagać ręką«: KTo czyni miłoſierdźie pożycza bliżnemu ſwemu: á ktory przemaga ręką [Vulg Eccli 29/1: praevalet manu] chowa przykazánie. KsięgiEklez I4v.]

Synonimy: 1. obalać, podbijać, pokonywać, zbijać, zwyciężać; b. przewyciężać; 2. przeważać, przewyciężać; a. przewyższać.

Formacje współrdzenne cf 2. MOC.

Cf PRZEMAGAJĄCY, PRZEMAGANIE