Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZEMIENNOŚĆ

Następne hasło: [PRZEMIEŃCA] »

PRZEMIENNY (28) ai

Oba e jasne.

Fleksja

sg
m	N	przemienny	f	N	przemiennå, przemienn(a)	n	N
	G	przemienn(e)go		G	przemienn(e)j		G	przemienn(e)go
	D	przemiennému		D	przemienn(e)j		D
	A			A	przemienną		A
	I	przemiennym		I			I
	V			V	przemiennå		V

pl
N	m pers	przemienni
N	subst	przemienn(e)
G		przemiennych
A	m pers	przemienn(e)
inne formy
sg f A a. I - przemienną

sg m N przemienny (9). ◊ G przemienn(e)go (1). ◊ D przemiennému (1). ◊ I przemiennym (1). ◊ f N [przemiennå], przemienn(a) (1). ◊ G przemienn(e)j (1). ◊ D przemienn(e)j (2). ◊ A przemienną (1). ◊ A a. I przemienną (1). ◊ V przemiennå (1). ◊ n G przemienn(e)go (2). ◊ pl N [m pers przemienni.] subst przemienn(e) (4). ◊ G przemiennych (2). ◊ A m pers przemienn(e) (1).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVII w.

Znaczenia

1. Zmieniający się, niestały (17)
- a. Stający się innym w zakresie niektórych cech (16)
  - α. O ludziach: zmieniający usposobienie lub poglądy (2)
  - β. O zamiarach ludzkich (3)
  - γ. O świecie i losach ludzkich (5)
  - δ. O pogodzie (1)
- b. Stający się czymś innym, przeistaczający się (1)
  - α. [O Eucharystii]
2. Nietrwały, przemijający (8)
- a. Przelotny (2)
3. Występujący obok siebie na powierzchni czegoś (1)
4. Prawdopodobnie: Używany wymiennie (1)
5. Mieszany pod względem etnicznym (1)
6. [Przeznaczony do zmieniania]

1. Zmieniający się, niestały; transibilis BartBydg; commutabilis, mutabilis, mutans Mącz (17):

a. Stający się innym w zakresie niektórych cech (16): Transibile, przemyenna rzecz BartBydg 162; Mercurius. Ieſt przyrodzenia przemiennego: wedlug iako ſie ku ktoremu planecie przytoczy. FalZioł V 51v; BielKron 50; Mącz 239b [2 r.]; [I swoich się musi strzedz, bo ludzie przemienni, Tak są szwedcy gburowie, by Wołosi, zmienni. PismaPolit 56].

[W przeciwstawieniu: »nieodmienny ... przemienny«: PiotrGonTrzech 19v cf Szereg.

Szereg: »rozdzielny albo przemienny«: przeto zdomyſłu ludzkiego nie godźi ſię áni tego mowić/ żeby był [Chrystus] z niſzcżego vcżynion [...]/ áni też tego/ żeby był z Oycowey ſubſtáncyey vrodzon/ ponieważ ieſt y nierozdźielna/ y nieodmienna. A gdyćby ſię z niey vrodźił/ tedy by byłá álbo rozdźielna/ álbo przemienna: bo z nieurodzoney/ ſtałáby ſię vrodzona. PiotrGonTrzech 19v.]

α. O ludziach: zmieniający usposobienie lub poglądy (2): ták ſą odmienni [innowiercy]/ iż y w nowinách ſwoich/ dźiś inną/ á iutro inną mowią/ vczą/ y dźierżą Ty thedy/ tákowe ludźie zá przemienne miey/ nie mnie/ kthory inney wiáry nieumiem/ áni vmieć chcę/ iedno tę ktora ieſt wſzędźie OrzList d4v; Mutabilis vulgi animus, Przemienny vmysł poſpólſtwá. Mącz 239b.

β. O zamiarach ludzkich (3): O panu Sżcżęſciu niewie^m czoć mám powiedaćz/ ktorego tako przemienne ſą rady/ iż y nawiętſzy miłoſnicy iego/ nitz pewnego powiedźiećz niemogą. ForCnR A4; Ręka gładka tak iż prawie żadnego włoſkka [!] nie, vkazuie mgłego niewieſciucha y przemienney woley. GlabGad P3.

W porównaniu (1): boćz pán (iakom namienił) przemienny iáko wiatr ForCnR A4v.

γ. O świecie i losach ludzkich (5): BielŻyw 93; O boże wſzechmogący przecżeś thę nędzę ná mię dopuśćił? O fortuno przemienna przecżeś mię opuśćiłá? HistRzym 78; [HierWielEccle [2]v].

W porównaniu (1): O Iezu náſwiętſſy [...]. Dáy mi dlá twé ſwięté miloſci/ bytz bez wſſytkié boiazliwoſci/ gdy będę ofiarowán albo przywiedzion ſwiatu temu/ nad mglę przemiennému. OpecŻyw 111v.

Szeregi: »przemienny a nieustawiczny« (1): wſzakoż y mocz ciała doſtatecżną będzie mieć [człowiek obłudny]/ y fortunę acżcolwie przemienną á nie vſtawicżną ale wżdy taką ktora na koniec ku dobremu ſie obroci. GlabGad M3.

»rozmaity a przemienny« (1): Varia et commutabilis vitae ratio, Rozmáyity á przemienny ſtan żiwotá człowieczego. Mącz 239b.

δ. O pogodzie (1):

Wyrażenie: »powietrze przemienne« (1): Then ſie nie bogi niezdrowia/ ani niemoczy z wody czudzoziemſkiey/ ani z powietrza przemiennego. FalZioł V 59v.

b. Stający się czymś innym, przeistaczający się (1): Transformis, Quod quamcunque formam recipit – Przemienni. Calep 1079b.

α. [O Eucharystii: ozwaliśmy się wszyscy nominatim, że chleb a wino wyświadczony słowy Pańskimi jest Ciałem a Krwią Pańską. [...] Nie bytem cieleſnym osobnym ani przemiennym, [...] ale według słów Pańskich prawdziwie. AktaSynod IV 68.]

2. Nietrwały, przemijający; caducus, momentaneus Mącz (8): Luboſci ſą rzecży zawſze przemienne, ale cżeſć ta wiecnie trwa BielŻyw 19; Momentaneus, Nie długo trwáyący/ przemienny/ doczeſny. Mącz 230b, 29a; [[Pallas do Parysa:] Nieobiecuięć żadney przemienney cudnoſći Ani też fałſſywey miloſći. SądParysa Bv; Volck 383].

Szereg: »docześny i przemienny« (3): wſzeláki niewcżás/ vtrapienie/ przeſládowánie/ y ynſze rzecży ćiáłu náſzemu/ ſławie [...] ſzkodzące/ á bárzo przećiwne. [...] Ktore poſpolićie BOg ná wierne chwalce ſwe dopuſzcża [...]. Ktore ieſzcże ácż ſie ná cżáś ćięſzkie y trudne ſługam Bożym/ zdádzą: wſzákże iż ſą docżeśne y przemienne/ tedy w nich wielką wagę chwały ſpráwuią. CzechRozm 225v, 241; CzechEp 4.

a. Przelotny (2): Wiatr ze dżdżem gwalthownym y przemiennym. FalZioł V 55.

W porównaniu (1): A ielekroćieſmy ćię Pánie przegniewáli/ Przemienney mgle/ dni ſwoie podobneſmy ználi. GrabowSet Ev.

3. Występujący obok siebie na powierzchni czegoś (1): A Przybytek ták vczyniż: Dzieſięć Opon ze Lnu biáłe^go kręcone^goz iedwabiu modre^go Páwłocáne^go Kármázynowe^go bárzo iáſnego przemiennych [variatas] máśći/ robothą dziáną vdziáłaż Leop Ex 26/1.

4. Prawdopodobnie: Używany wymiennie (1): mutantia verba, Przemienne słowá. Mącz 239b.

5. Mieszany pod względem etnicznym (1): Lud w Afryce dziś przemienny ieſt/ bo ich wiele wyſzło z Afryki do Hiſzpániey y do Arábiey/ iáko Maurow/ á do Afryki záſię z Europy [...] Wándálowie/ Gottowie/ Sárácenow bárzo wiele/ Zydow/ Grekow/ y Włochow. BielKron 270.

6. [Przeznaczony do zmieniania:

Wyrażenie: »szaty przemienne« = na zmianę: a wząl ſſobv dzeſſecz Centhnarow ſzrzebra [...] et decem mutatoria vestimentorum/ ÿ dzeſſzecz ſſząt przemÿennych. TomZbrudzPeryk 4.Reg 5/5.]

Synonimy: 1. niestały, rozdzielny; 2. przemijający; 3. rozmaity.

Cf NIEPRZEMIENNY