Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZEMOWNY

Następne hasło: PRZEMOŻNOŚĆ »

PRZEMOŻENIE (34) sb n

Pierwsze i drugie e oraz o jasne; końcowe e z tekstów nieoznaczających é.

Fleksja

	sg
N	przemożeni(e)
G	przemożeniå
D	przemożeniu
A	przemożeni(e)

sg N przemożeni(e) (1). ◊ G przemożeniå (28); -å (23), -(a) (5). ◊ D przemożeniu (1). ◊ A przemożeni(e) (4).

Sł stp: cf przemorzenie, Cn notuje, Linde także XVIII w. s.v. przemódz.

Znaczenia

1. Możliwości, siły (również finansowe), to, dzięki czemu można coś zrobić (31)
2. Pokonanie kogoś lub czegoś (2)
3. Przewaga (1)

1. Możliwości, siły (również finansowe), to, dzięki czemu można coś zrobić; pars Mącz, Modrz, Cn; vires Mącz, Vulg, Cn; conditionis qualificatio Miech; census Mącz; virtus Vulg; facultatum modus a. ratio Modrz; copia (rei), faculta(te)s, op(e)s, possibilitas, virium modus a. portio Cn (31):

przemożenie czyje [w tym: pron poss (15), G pron (1), ai poss (1), „własne” (1)] (18): Odpowie Eufrazya: wſzák ſtárſza przemożeniu káżdey poſty poleca: á mnie nie bez przycżyny tę pokutę dáłá. SkarŻyw 226, 598. Cf Wyrażenia przyimkowe.

Szereg: »siły i przemożenie« (1): Ale iſz wielka miłość ku Zbáwićielowi ſwoiemu/ niedopuśćiłá mu [św. Piotrowi] pátrzyć ná błáhe śiły y ſłábe przemożenie ſwoie/ [...] vpadł w on grzech vſtnego záprzenia. SkarŻyw 598.

Wyrażenia przyimkowe: »wedle (a. według) przemożenia« [w tym: czyjego (14)] = ile, jak ktoś może, na ile kogoś stać; pro parte Mącz, Modrz, Cn; iuxta conditionis qualificationem Miech; ex censu, pro viribus Mącz; pro modo a. ratione facultatum, quantum Modrz; secundum virtutem a. vires Vulg; ad virium portionem, pro copia (rei) a. facultate(-ibus) a. modo virium a. opibis a. portione (rata) a. possibilitate se, prout ferunt facultates Cn (26): gdzież więc ſie zchadzał [na święto] wſzytek lud oney krainy oboiego pogłowia z piciem y z iedłem każdy według ſwe^go przemożenia MiechGlab [90]; WróbŻołtGlab A4v; ConPiotr 34; SeklWyzn f2v; A zwolennicy káżdy wedle przemożenia ſwego [prout quis habebat]/ vmyſlili/ áby poſláli ku poſludze braćiey mieſſkáiącey w żydowſtwie Leop Act 11/29; BielKron 260v, 272v; pro meo modulo, Wedle mego máluczkiego przemożenia/ wedle mych śiłek. Mącz 228a, 61b, 323a, 499c; Przeto ktorzy chcą nabożnie tey Modlitwy vżywáć/ niech wedle przemożenia ſwego dobrze cżynią vbogim. KuczbKat 420; KarnNap D4; SkarŻyw 497, 593; Chowałem vſtáwy iego [Boga]/ Wedle przemożenia ſwego. KochMRot B; Acz iáłmużná ma być czynioná według przemożenia wſzytkim ktorzy potrzebuią: wſzákże więceyeſmy powinni wſpomágáć Chrześćijány/ á niżli Zydy ábo Pogány WujNT 666, Matth 25/15, 2.Cor 8 arg; [Gromada na Wielką Noc wedle zwyczaju dawnego dawa poczty podstarościemu pro tempore existenti jajec i chleba wedle przemożenia, także i na święto Bożego Narodzenia. LustrRus II 212; WujBib 1.Esdr 2/69 (Linde s.v. przemódz)].

~ wedle przemożenia czego (6): ſtáray ſie iáko możeſz napilniey wedle przemożenia krewkośći cżłowiecżeńſtwá ſwego/ ábyś [...] RejPos 14; Ale ktorzi beneficia dożywotne máią/ ći wedle przemożenia káżdego beneficium y wedle dochodu z gumien y z cżyńſzow przychodzącego/ żeby pirwſzą y wtorą ſummę ſkłádáli. ModrzBaz 121v, 35v. Cf Wyrażenie.

W charakterystycznych połączeniach: chować ustawy [czyje] wedle (według) przemożenia, (dobrze) czynić (3), da(wa)ć [co a. [czego]] (2), [czego] naśladować, [kogo] opatrować, starać się, śluby pełnić.

Wyrażenie: »wedle przemożenia majętności« = pro rata parte Modrz (3): Mnimam tedy/ żeby doſyć ná tem było/ áby oſzácowano źiemię tych mieſzcżan/ z ktorych káżdy wedle przemożenia máiętnośći/ niechayby ná káżdy rok do wtorey ſummy dawał/ dwudźieſtą cżęść pożytkow dorocżnych. ModrzBaz 122v, 120, 121.

Szeregi: »wedle majętności i przemożenia« (1): áby ſię tám [na wyznaczonym miejscu] káżdy okázował wedle máiętnośći y przemożenia ſwego [pro modo facultatum suarum]/ z końmi/ sługámi/ zbroią y wſzeláką bronią/ ták iáko ná woynę iecháć winien. ModrzBaz 111v.

[»wedle przemożenia i podobności«: Według porządku tego s Catechiſmem/ y ine miaſta/ wedle przemożenia y podobnośći zachować ſię maią UstKościel 110v.] ~

[»z przemożenia [czyjego]« = na co kogo stać: Niechże według Stawu Grobla będzye/ Szátá według thwego ſtanu wſzędzye. Ale rzecżeſz/ Coż komu do thego/ Gdyż może być s przemożenia mego. WirzbGosp A4v.]

»nad przemożenie« [w tym: czyje (2)] = nad siły, możliwości (3): Y rzecże do niego [do św. Jana] ſtárſzy widząc go ták nędznym [...]: wſzákem ćię przeſtrzegał ſynu/ [...] á ty nád przemożenie twoie/ tákeś ſię ſtrapił y znędził. SkarŻyw 134.

~ Wyrażenie: »nad przemożenie ludzkie« (1): y ine niemáłe dobrodzieyſtwá nád przemożenie ludzkie cudownie P. Bog przezeń [przez św. Antoniusza] cżynił. SkarŻyw 412.

Szereg: »nad siły i przemożenie« (1): gdyby ćię [twój krzyż] nád śiły/ y przemożenie ćiſnąć miał/ nie do kogo innego vćiekáć ſie będźieſz/ iedno do Páná ſámego. CzechRozm 226. ~

2. Pokonanie kogoś lub czegoś [kogo, czego] (2): Bo iny ieſt dar Boſki wytrwánie wdobrym/ y przemożenie pokus wſzytkich SkarŻyw 598; bo gdźie nie máſz tego z Duchá odrodzeniá/ tám nie máſz żadnego Diabłá przemożenia. ArtKanc N4v.

3. Przewaga [czego] (1): Przeſcieradła cżęſtho odmieniać/ iedny wyiąć á drugie włozyć/ podług cżaſu rozdzielnego/ przyrodzenia niemocznego/ y podług przemożenia wilkoſci w niem [tj. płynów organicznych w chorym]. FalZioł V 69v.

Synonimy: 1. moc, możność, siła; 2. pokonanie.

Cf PRZEMOC