Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZENOSIĆ

Następne hasło: PRZENOSINY »

PRZENOSIĆ SIĘ (27) vb impf i pf

impf (26) [w znacz. I. i II.], pf (1) [w znacz. III.]

się (14), sie (13).

e oraz o jasne.

Fleksja

indicativus
inf	przenosić się
praes
	sg	pl
1	przenoszę się
2		przenosicie się
3	przenosi się	przenoszą się

praet
	sg
3	m	przenosił się
3	f	przenosiła się

imperativus
	pl
1	przen(o)śmy się

conditionalis
	sg
3	m	przenosiłby się

inf przenosić się (4). ◊ praes 1 sg przenoszę się (1). ◊ 3 sg przenosi się (7). ◊ 2 pl przenosicie się (2). ◊ 3 pl przenoszą się (3). ◊ praet 3 sg m przenosił się (3). f przenosiła się (1). ◊ imp 1 pl przen(o)śmy się (1). ◊ con 3 sg m przenosiłby się (1). ◊ part praes act przenosząc się (4).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

Znaczenia

I. W funkcji zwrotnej (23)
- 1. Zmieniać miejsce swego stałego lub chwilowego pobytu (19)
  - A. Poruszając się w sposób fizyczny (14)
    - a. O ludziach i zwierzętach (10)
  - B. W sposób cudowny (4)
    - Przen (3)
      - a) Myśleć o sprawach boskich (1)
      - b) Przyjmować właściwą wiarę (1)
      - c) Uzyskiwać zbawienie (1)
  - C. W sferze nadprzyrodzonej: przechodzić po śmierci do nieba (1)
- 2. Zmieniać swą przynależność; przen (1)
- 3. Zmieniać swe przyzwyczajenia, poglądy (3)
II. W funkcji rezultatywno-samoistnej: ulegać zmianie pod wpływem oddziaływania zewnętrznego (czyjegoś działania lub czynników naturalnych), zmieniać się (3)
- a. Jakościowo (1)
- b. Zmieniać swój podmiot lub obiekt oddziaływania (2)
  - α. O władzy państwowej (1)
  - β. O obiekcie ustosunkowania (1)
III. pf Zniszczyć się przez używanie, zużyć się (1)

I. W funkcji zwrotnej (23):

1. Zmieniać miejsce swego stałego lub chwilowego pobytu (19):

A. Poruszając się w sposób fizyczny (14):

przenosić się nad czym [= unosić się] (2): RejPos [137]v; Ná początku ſtworzył Bog niebo y źiemię/ á Duch Boży przenośił ſię nád wodą. SkarKaz 274a [przekład tego samego tekstu RejPos].

Zwrot: »z miejsca się na miejsce przenosić« (2): Nie ktoryby ſię w niebie vrodźił/ y z niebá właśnie y ſkutecżnie/ z mieyſcá ſię ná mieyſce przenoſząc/ wyſzedł: ále ktory z Betlehem wyniść miał. CzechEp 300, 309.

Szereg: »nie przemieniać się ani przenosić« (1): K temu/ z mieyſcá ſię ná mieyſce nie przemienia/ áni przenośi/ ponieważ Bog ten/ ktory ieſt ieden y prawdźiwy/ [...] on ſam niebo y źiemię nápełnia CzechEp 309.

a. O ludziach i zwierzętach (10):

α. O jednostkach; też: odchodzić (6): Przemożeſz go do końcá y przenoſi ſię [ibit]/ odmieniaſz twarz iego y odſylaſz iy. BudBib Iob 14/20.

przenosić się dokąd skąd (1): Więc też chudźi kleſzkowie [...]: Opuſzcżáią więc pod cżás y kośćioł ſwoy ſtáry/ Przenoſzą ſię ná Odpuſt do láſá od fáry. KlonWor 47.

αα. Przechodzić lub przejeżdżać do innego mieszkania, innej miejscowości, krainy [dokąd] (4): iż náſzy niektorzy bráćia/ opuśćiwſzy tłuſte grunty oycżyzn ſwych/ przenoſzą ſię ná piaſek ná puſzcżą do Rákowá. CzechEp 406; SarnStat 521.

przenosić się skąd (1): którym [poddanym] téż zupełną dáiemy wolność z źiem y Panſtw náſzych do źiem króleſtwá/ Kśięſtw y Pańſtw przerzeczonych względem mieſzkánia przenośić ſie [ratione incolatus se transferre JanStat 882] SarnStat 1103.

Zwrot: »na insze miejsce przenosić się« (1): Transmigro, Przeprowádzám ſie precz/ ná ynſze mieyſce/ przenoſzę ſie/ z yedney goſpody ná drugą ciągnę. Mącz 221a.

β. O grupach ludzkich; tu: plemionach [dokąd] (1): á w on czás gdzie kto chciał tám ſie przenośił/ A narod mocnieyſzy/ ſłábſzy wybijał. StryjKron 26.

γ. O człowieku piastującym urząd: zmieniać siedzibę [dokąd] (1): á ſam [Konstantyn] ſię do Bizancium to ieſt do Konſtántynopolá [...] dla prętſzego wſchodnich pańſtw nieprzyiaćiołom odporu/ przenośić pocżął. SkarJedn 173.

δ. O zwierzętach, też: znikać [dokąd] (2):

Zwroty: »indzie się przenosić, [na insze mieśce]« [szyk zmienny] (1): MiechGlab 56; [Przenoſzą śię też ná inſze mieśce gołębie/ abo dla niedoſtatku gdy im żywnośći nie dawaią/ abo też dla przeſtráchu gdy ie drapieżni ptacy ábo ſzkodliwe źwierzętá gábáią Cresc 1571 588 (Linde s.v. przenieść)].

»precz się przenosić« (1): Krolik ieſt zwierzę zaiączowi podobne/ iedno iże mnieyſze/ á w ziemnych iamach ſie ⟨chowa po polu. Tam gdy iakie szkodliwe zwierzę iednemu z nich zaszko⟩dzi tedy wſzitczy iako tey krzywdi żałuiącz precż ſie przenoſzą FalZioł IV 9c.

Szereg: »przenosić się a uciekać« (1): Oto ten ptak wiedząc prziſłą rzec iż miaſto ma być wzięto, indzie ſie przenoſi á vcieka [fugere]. MiechGlab 56.

B. W sposób cudowny [dokąd] (4):

Zwrot: »na drugą się stronę przenosić« (1): Iż bychmy mieli táką wiárę żebychmy goram kazáli wſtáwáć á ná drugą ſie ſtronę przenośić/ á łáſki nie będziemy mieć przećiwko Pánu y bliźnim ſwoim/ thoby tho nam máło ábo nic pomoc mogło. RejZwierc 128v.

Przen (3):

a) Myśleć o sprawach boskich [czym] (1): áby zá rátunkiem łáſki twoiey/ mogliſmy z nieprzyiaćioł zbáwienia náſzego częſte zwyćięſtwá odnośić/ á do niebieſkich páłacow twoich/ myślą ſię przenoſząc/ y onych wiárą/ nádźieią/ y miłośćią przyſtoynie ſzukáiąc/ z ich ſię doſtąpienia po śmierći vćieſzyć. LatHar 457.

b) Przyjmować właściwą wiarę (1): kto to widząc zá cżáſu pogody Wynośi śię s tych puſtek/ vchodząc przygody. Przenoſząc śię w Kroleſtwo/ Kryſtá Páná ſzlicżne Gdźie ſą oprocż wątpienia/ roſkoſzy rozlicżne. GrzegŚm Av.

c) Uzyskiwać zbawienie (1):

Zwrot: »do innego ... przenosić się« (1): Bo ten vbogim y wzgárdzonym dla nas/ y náſłuſzbie náſzey być chćiał: á do innego nas [lege: nam] wiecżnego kroleſtwa y ſławy y zacnośći przenośić ſię/ á tą nam świecką gárdzić/ ſwym przykłádem y náuką kazał. SkarŻyw 241.

C. W sferze nadprzyrodzonej: przechodzić po śmierci do nieba [dokąd] (1): Ani to ieſt ſzcżeśliwſzy ktory dłużey żywie/ Iedno ten ktory żywſzy ná świećie cnotliwie. W Niebieſkie ſie przenośi one ośiádłośći/ Niedbáiąc o docżeſne źiemſkie máiętnośći. KołakCath C3.

2. Zmieniać swą przynależność; przen (1):

Zwrot: »w inszy ..., do innego ... się przenosić« (1): Nie ze krwie/ nie z ćiáłá/ nie z woley męzkiey rodzay náſz mieymy: ále ſię w inſzy rodzay do innego domu y herbu przenośmy. SkarKaz 489a.

3. Zmieniać swe przyzwyczajenia, poglądy [od kogo, od czego] (3):

przenosić się ku czemu (1): Wiedz że tedy/ iżći kreẃ w Człowiecze poczynaſye mnożyć od Czternaſtego dniá Lutego/ áż do Czternaſtego Máiá: á przetho won czás czyſtymi á miernymi ſye pokármy karmić: á nieiáko mniey ieść/ á więcey pić/ pićia nieśiłnego: pomáłu ſye przenoſząc od warzonych pothraw ku pieczonym. SienLek 41v.

Zwrot: »przenosić się do inszego ...« [szyk zmienny] (2): Leop Gal 1/6; Dźiwuię ſię/ iż ták prędko przenośićie ſię od tego ktory was wezwał ku łáſce Chriſtuſowey/ do inſzey Ewángeliey [transferimini ... in aliud evangelium] WujNT Gal 1/6.

II. W funkcji rezultatywno-samoistnej: ulegać zmianie pod wpływem oddziaływania zewnętrznego (czyjegoś działania lub czynników naturalnych), zmieniać się (3):

a. Jakościowo [czym] (1): A iże niekthore rzecży z ziemie wyſzłe: ſą gorączego y ſuchego przyrodzenia, Niekthore gorączego y wilgotnego, Niektore zimnego/ wilgotnego z ſuchoſcią/ iako kthore podle ſwego ſlożenia wyſſzego albo theż niſſzego. Iakoſz ſtopnie gich ſpoſobow: wypiſany będą. Kthoremi zagiſte bytnoſć ſwego właſnego ſlożenia przenoſi ſie. FalZioł [*7].

b. Zmieniać swój podmiot lub obiekt oddziaływania [od kogo] (2):

α. O władzy państwowej [do kogo] (1): Kroleſtwo ſię przenośi od narodu do narodu: dla nieſpráwiedliwośći y krzywd/ y potwarzy/ y dla rozmáitych zdrad. SkarKazSej 702.

β. O obiekcie ustosunkowania [na kogo] (1): álbo ſię tákimi poſtępkámi/ cżeść y chwałá od Bogá ná ſtworzenie przenośiłá. LatHar 328.

III. pf Zniszczyć się przez używanie, zużyć się (1):

Przysłowie: Assidua Stilla saxum excavat, Proverbium, Y żelazo ſie przerobi/ y ſtál ſie przenośi. Mącz [18]b.

Synonimy: I.1.A. wędrować, przemieniać się; a.αα. przechodzić, przejeżdżać.

Formacje współrdzenne cf NIEŚĆ.

Cf PRZENOSZĄCY SIĘ, PRZENOSZENIE, PRZENOSZENIE SIĘ