Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [PRZESŁAWNIE]

Następne hasło: PRZESŁODKI »

PRZESŁAWNY (63) ai

e jasne, a pochylone (w tym w a 2 r. błędne znakowanie).

sup przenåsłåwniejszy (1).

Fleksja

sg
m	N	przesłåwny	f	N	przesłåwnå	n	N	przesłåwn(e)
	G	przesłåwnégo		G	przesłåwnéj		G	przesłåwn(e)go
	D	przesłåwn(e)mu		D	przesłåwn(e)j		D	przesłåwn(e)mu
	A	przesłåwny		A	przesłåwną		A	przesłåwn(e)
	I	przesłåwnym		I	przesłåwną		I	przesłåwnym
	L	przesłåwnym		L			L	przesłåwnym
	V	przesłåwny		V	przesłåwnå, przenåsłåwniejszå		V

pl
N	m pers	przesłåwni
N	subst	przesłåwn(e)
G		przesłåwnych
A	subst	przesłåwn(e)
I	m	przesłåwn(e)mi
	f	przesłåwn(e)mi
	n	przesłåwn(e)mi
L		przesłåwnych
V	m pers	przesłåwni

sg m N przesłåwny (11). ◊ G przesłåwnégo (6); -égo (1), -(e)go (5). ◊ [D przesłåwn(e)mu.] ◊ A przesłåwny (2). ◊ I przesłåwnym (1). ◊ L przesłåwnym (1). ◊ V przesłåwny (2). ◊ f N przesłåwnå (1). ◊ G przesłåwnéj (8); -éj (1), -(e)j (7). ◊ D przesłåwn(e)j (1). ◊ A przesłåwną (1). ◊ I przesłåwną (2). ◊ V przesłåwnå, przenåsłåwniejszå (5). ◊ n N przesłåwn(e) (1). ◊ G przesłåwn(e)go (1). ◊ D przesłåwn(e)mu (1). ◊ A przesłåwn(e) (3). ◊ I przesłåwnym (2). ◊ L przesłåwnym (1). ◊ pl N m pers przesłåwni (3). [subst przesłåwn(e).] ◊ G przesłåwnych (4). ◊ A subst przesłåwn(e) (1). ◊ I m przesłåwn(e)mi (1). f przesłåwn(e)mi (1). n przesłåwn(e)mi (1). ◊ [L przesłåwnych.] ◊ V m pers przesłåwni (2).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde bez cytatu.

Znaczenia

Intens. od „sławny” (63)
- 1. Od znacz. ‘znakomity; słynny’ (59)
- 2. Od znacz. ‘uroczysty’ (4)

Intens. od „sławny” (63):

1. Od znacz. ‘znakomity; słynny’ (59): Nie dziwuię ſię/ iſz ták mocno ſtoiſz/ przeſławna Stolico Rzymſka: ponieważ twoie fundámenty ták drogą Krwią we krwi baránká oſadzone ſą. SkarJedn 395, 151; Ten [Zygmunt August] y Krákowſkie Licoeum przeſławne [...] Hoyną ręką ſwą rátuie/ zwątlone. GrochKal 16, 20.

Szeregi: »święty i przesławny« (1): Tho ieſt glos Kośćielny/ náuká Boża/ wiárá Powſzechna/ ktorą wſzyſtkiego świátá głowy/ y Kápłani Chryſtuſowi/ ná tym Swiętym y przeſławnym Zborze wyználi. SkarJedn 301.

»przesławny i wielki« (1): CI ktorzy ſobie ten ⟨prze⟩ſławny y wielki Syn⟨od lek⟩ce ważą/ ábo im gárdz⟨ą bez⟩ wątpienia ſamym Pánem Bogiem gárdzą SkarJedn 287.

a. O ludziach (26): O dziewitzo przeſlawná matko ſmętnych macior/ tenci niewidziſie nám/ by to twoy ſyn byl OpecŻyw 131v; StryjWjaz Av, B2v; SkarJedn 103; Przeſławny Ceſarzu/ tákli rádziſz ſłudze twoiey/ áby Chryſtuſa porzućiłá/ á ſkázytelnemu cżłeku/ [...] przyſtáć miáłá SkarŻyw 225, 225; StryjKron 782; Gdyſmy rozumieli/ że nic okrutnieyſzégo Nie miáły oczy widźieć nád śmierć przeſławnégo Hektorá/ oto vźrzą coś ieſzcze ſrozſzégo. GórnTroas 53; O Nadobrotliwſzy Iezu/ [...] wſpominam ſobie teraz ná to/ że on przeſławny Ian/ Chrzćićiel twoy/ ták świątobliwego żywotá człowiek/ [...] zbraniał ſię dotknienia/ przy chrzćie/ świętey głowy twoiey LatHar 212, 3, 76 [2 r.], 202, 203, 512, 579, 604; KołakCath A3v; WysKaz 40; KlonWor 61; [UstKościel 93v; PoklSnów F].

[przesławny w czym [= pod jakim względem]: ktora [matka] od zacnego RADZIWILA rod wiedźie z Kśiążąt idąc dawnych/ W cnotach wielkich y w rzecżách rycerſkich przeſłáwnych. ZbylDroga A4v.]

przesławny gdzie (1): NA HERB Przeſławnego w Sármácyey domu Ie^go Mośći Páná P. Włádyſłáwá Bekieſzá. KołakSzczęśl Av.

W połączeniu szeregowym (1): Piątey potym nocy Kieiſtut Godiminowic Xiążę przeſławne dzielne/ mężne/ w fortelach y w ſtaczániu rozmáitych bitew przeważne/ przemyſlne/ [...] vdawion ieſt ná Krewſkim zamku StryjKron 467.

Wyrażenia: »przesławny(-a) dom, familija« (1:1): Xiążętá Sląſkie Opolſkie/ Iaworowſkie/ Teſſyńſkie/ [...] zápomniawſzy ſwoiey przeſławney Fámiliey Krolewſkiey/ [...] gruntownie ſię przekinęli do Ianá Krolá Czeſkiego StryjKron 407; KołakSzczęśl Av.

»przesławni panowie« [szyk 1:1] (2): Zá tymi też Litewſcy przeſławni pánowie Iádą/ iák gwiazdy iáſne cni Senatorowie. StryjWjaz B2v; SkarJedn 367.

Szereg: »przesławny, przedniejszy« (1): Máiąc Małżonkę z domu przeſławnych z Tęcżjnow Grábiow w Polſzcże przednieyſzych á Koronnych ſynow. Wzakonie páńſkim wjżył [syn Jerzego, księcia słuckiego] tu ſwoy wiek ná źiemi KołakCath B.

b. O Bogu, Maryi i świętych (10): SMierćią tęgo [!] przesławnego męcżeńniká Chryſtuſowego [...] więcey niſzli za [!] iego żywotá/ Heretykow twárdość ſercá ſwego ſkruſzyło SkarŻyw 374; słyſz ſwoy lud proſzący ćiebie/ náſz Krolu Kryſte przesławny Boże. ArtKanc H2v, T17; ODdawamći cżeść y chwałę/ o przeſławna y záwżdy ſpokoyna Troyco święta. LatHar 43; O Szcżęśliwa Márya/ y chwały wſzelkiey nagodnieyſza: o Pánno y Mátko Boża wielebna/ o przeſławna rodźićielko/ ktorey wnętrznośćiom ſtworzyćielá niebá y źiemie porucżono. LatHar 486, 550, 573, 667.

Szeregi: »przenajaśniejszy i przenasławniejszy« (1): O Przenaiáśnieyſza y przenaſłáwnieyſza P. Márya/ mátko Páná náſzego Iezuſá Chryſtuſá/ [...] proſzę ćię [...]/ ábyś ſię zá mną nędznym á grzeſznym/ racżyłá do niego przycżynić LatHar 228.

»święty i przesławny« (1): A wy święći Apoſtołowie/ y przeſławni Męcżennicy Páńſcy/ święty Pietrze/ S. Páwle [...]/ ziednayćie nam świętymi modlitwámi [...] wiáry doſkonáłe poięćie y wyrozumienie LatHar 428.

c. O działaniach i cechach ludzkich; wyraża wysoką pozytywną ocenę: cenny, chwalebny, doskonały itp. (17): SkarŻyw 273; StryjKron 607; O Pánie Boże/ ktory nas rocżną pámiątką przeſławney śmierći Męcżenniká twoiego Floryaná vweſelaſz: rácż to dáć miłośćiwie/ ábychmy [...] LatHar 418; Rátuyćież nas ſwiętymi modlitwámi wáſzemi: zápalayćie nas przeſławnemi przykłády wáſzemi LatHar 604, 388, 447, 476, 480, 626; MAſz Polſko Paná, maſz oyca práwego, Wſzech cnot przeſławnych krolewſkich pełnego. KlonKr F4; [Ale wżdy iednák ich [książąt] ſpráwy przeſławne/ Wynurzáią ſie bo Cnoty choć dawne/ Záwżdy kwitnieią ſtárość im nie ſzkodzi/ Sławá ich młodzi. StryjGoniec O2 (Linde); Nie ieſt przeſławna rzecz wdźięcznym bydź/ ieſli wolno y beſpieczno nie ieſt bydź niewdźięcznym. SenekaGórn [119²], 130].

Wyrażenia: »[kto] przesławnej pamięci« [w funkcji tytułu pośmiertnego] (1): ácz przeſławnéy pámięći Król Káźimiérz [...] [ziemię wołyńską] od Korony Polſkiéy iáko od właſnégo ćiáłá iéy odiętą mieć chćiał zá nie pozwoleniém y práwym ſprzećiwieniém wſzech ſtanów Koronnych SarnStat 1187.

»wiara przesławna« (4): wiára przeſławna zelżoná/ imię Bogá zaſtępow od ſamjchże Chrześćian zbluznione ieſt SkarJedn A2; Nád tą beſtyą ktora ludzie zárażáłá y zábijáłá: pokazał moc Chryſtuſowę Philip S. y wiele ludzi pozyſkał do wiáry przeſławney. SkarŻyw 385, 25, 576.

»żywot przesławny« (1): Národzenie dźiś obchodźimy świętey Pánny Máryey/ [...] Ktorey żywot przeſławny wſzyſtkie Kośćioły oświeca LatHar 412.

W przen (1): On [Jezus] kámieniem przyłożony/ Dużą ſtrażą opátrzony: Odnioſł przeſławne zwyćięſtwo/ Wſławił ſwe nád śmierćią męſtwo. LatHar 362.

2. Od znacz. ‘uroczysty’ (4): Przeſławnego wyázdu do Krákowá/ y pámięći godney Koronáciey Henryká Wálezyuſá [...] ſkuthecżne wirſzem opiſánie StryjWjaz kt; ArtKanc E19; W dźień przeſławny trzech Krolow LatHar 344; WujNT 16.

Synonimy: 1. cnotliwy, dobry, godny, gruntowny, poćciwy, stateczny, zacny, zasłużony, znamienity; 2. uroczysty.

Cf [PRZENASŁAWNY]

ALKa