[zaloguj się]
[pdf]

CNOTLIWY (838) ai

-li- (831), -ly- (7).

o jasne.

comp i sup (11+3) (nå)cnotliwszy.

Fleksja
sg
mNcnotliwy, cnotliwszy, nåcnotliwszy fNcnotliwå, cnotliwszå, cnotliwa, cnotliw(a), cnotliwsz(a) nNcnotliw(e)
Gcnotliwégo Gcnotliwéj, cnotliwyj Gcnotliwégo
Dcnotliwému Dcnotliw(e)j Dcnotliw(e)mu
Acnotliwégo, cnotliwszégo, cnotliwy Acnotliwą Acnotliwé
Icnotliwym, cnotliwszym, nåcnotliwszym, cnotliwem Icnotliwą Icnotliwym
Lcnotliwym Lcnotliwéj Lcnotliwym
Vcnotliwy Vcnotliwå Vcnotliw(e)
pl
N m pers cnotliwi, cnotliwszy
subst cnotliwé, cnotliwszé
G cnotliwych
D cnotliwym, cnotliw(e)m
A m pers cnotliwé, cnotliwych
subst cnotliwé, cnotliwszé
I m cnotliwemi, cnotliwymi
L cnotliwych
V m pers cnotliwi
subst cnotliw(e)
inne formy
pl I f i n - cnotliwémi

sg m N cnotliwy, cnotliwszy, nåcnotliwszy (158). ◊ G cnotliwégo (52); -égo (7), -(e)go (45). ◊ D cnotliwému (39); -ému (4), -emu (2), -ęmu (2), -(e)mu (31); -ému OpecŻyw, Strum, KochMRot; -emu KochTr; -ęmu MurzHist, MurzNT; -ému: -emu KochPs (1 : 1). ◊ A cnotliwégo, cnotliwszégo (51), cnotliwy (14); ~ -égo (5), -ego (2), -(e)go (44); -égo Strum (4); -ego MurzHist; -égo : -ego BiałKat (1 : 1). ◊ I cnotliwym, cnotliwszym, nåcnotliwszym (28), cnotliwem (1) MurzHist. ◊ L cnotliwym (5). ◊ V cnotliwy (20). ◊ f N cnotliwå, cnotliwszå (30), cnotliwa (1), cnotliw(a), cnotliwsz(a) (5); ~ (attrib) -å (23), -a (1) Mącz; ~ (praed) -å (7). ◊ G cnotliwéj (26), cnotliwyj (1) MurzHist; ~ -éj (3), -(e)j (23). ◊ D cnotliw(e)j (2). ◊ A cnotliwą (20). ◊ I cnotliwą (13) [w tym: -a (1)]. ◊ L cnotliwéj (9); -éj (2), -(e)j (7). ◊ V cnotliwå (6). ◊ n N cnotliw(e) (11). ◊ G cnotliwégo (13); -égo (1), -(e)go (12). ◊ D cnotliw(e)mu (4). ◊ A cnotliwé (10); -é (2), -(e) (8). ◊ I cnotliwym (4). ◊ L cnotliwym (4). ◊ V cnotliw(e) (1). ◊ pl N m pers cnotliwi, cnotliwszy (53). subst cnotliwé, cnotliwszé (20); -é (4), -(e) (16). ◊ G cnotliwych (81). ◊ D cnotliwym (29), cnotliw(e)m ZapKościer (2). ◊ A m pers cnotliwé (23), cnotliwych (4); -ych KlonWor (3); -é : -ych GórnRozm (1 : 1); ~ -é (3), -(e) (20). subst cnotliwé, cnotliwszé (33); -é (3), -(e) (30). ◊ I m cnotliwemi (13) RejZwierz, Mącz, GórnDworz (3), RejPos (3), RejZwierc (2), KochPs, GórnRozm, CzahTr, cnotliwymi (10) BielŻyw, SeklKat, GroicPorz, KrowObr, OrzQuin (2), BiałKat, Strum, CzechEp, CiekPotr. f i n cnotliwémi (18); -émi (2), -(e)mi (16). ◊ L cnotliwych (20). ◊ V m pers cnotliwi (3). subst cnotliw(e) (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Pełen cnót, zalet, dobry, uczciwy; probus Mącz, Calag, Calep, Cn; innocens, panaretus, spectatus Mącz, Cn; praestans virtute Mącz, Calag; frugi (homo) Mącz, Calep; approbus Calep, Cn; bonus, rectus Mącz; perinteger Calep; integer, inculpatus, pius Cn (666):
a. O ludziach (423): Bo przykład oycá mądrego/ Cżyni ſyná cnotliwego: Dobrzeć dzieći pámiętáią/ Co ich rodzicy dziáłáią. BierEz Rv, O3v; OpecŻyw 187; Pytaligo [Sokratesa] dwa ieden był vbogi á drugi bogaty, ktoby znich więtſzy był, odpowiedział, ten zwas więtſzy ktory cznotliwſzi. BielŻyw 54, 81; BierRozm 3; RejPs 147; Zona cnotliwa oſobny klenoth RejJóz G4 marg, F7v, H5v; RejKup d7v, l4; MurzHist B4v, Cv, T2v, V2; MurzNT 61 [4 r.], 66; MurzNTSekl A2; BielKom B5, B8, E5; Káżdáć żoná cnotliwa/ yeſtći źwyercyádło mężá ſwego/ w kthorym ſie ſſcżęſcye yego przegląda. GliczKsiąż P5v, Bv, C, P5, P6, P7 [2 r.], Q; LubPs B4, I4v marg; GroicPorz v3v; GroicPorzRej C4; KrowObr 163; RejWiz 42v, 61v, 99 [2 r.], 116, 127; Leop Ruth 3/11; UstPraw I3v; RejZwierz 20v; BibRadz Prov 2/21, Eccle 7/27, Eccli 39/31; OrzRozm C4; Był też ieden miedzy imi cnotliwy ſługá/ páná ſwego zátáił y s ſynem iego/ á záchował go od śmierći BielKron 124v, 71 marg, 73, 87, 112, 113v (20); KwiatKsiąż Gv; Servus spectatus cui dominus curae est, Cnotlywy to sługá który páná pilen. Mącz 73a; Praestans virtute homo, Cnotliwy człowiek. Mącz 419c, 71c, 88d, 237a, 265c, 274d, 302b, 338a; RejAp 26v, 186v, 195; ábowiem thego ia ſámego mam zá práwego Philozophá/ kthory chce być cnotliwym cżłowiekiem GórnDworz G3, I2v, R4, Y8, Ee3, Ff2 (11); RejPos 20, 41, 42 [2 r.], 43, 52v (21); BiałKat 163v; Lácno było o Koniá/ y o Służebniká/ Cnotliwſzego niżli dźiś/ nalazł pácholiká. BielSat D3v, [I4]v; Bo byś nacnotliwſzym był/ nie może to być áby cie nie vnioſły álbo dobrodzieyſtwá iákie/ álbo vpominki iákie RejZwierc 38v, A3v, 37, 49 [2 r.], 93v, 169v (11); BielSpr c; A coż rzecżeſz o Sokráteśie/ Aryſtydźie/ Catonie/ y inſzych ludźiach Pogáńſkich cnotliwych/ ktore prze ich roſtropność/ wſtrzymieźliwość/ ſpráwiedliwość/ y inſze cnoty/ zá ſpráwiedliwe miano? WujJud 64; BudBib Eccli 39/31; HistHel B3; Strum R [2 r.], R2 [2 r.], R2v [2 r.], R3, R3v; BiałKaz M2v [2 r.]; Wolę iż w piekle żyieſz cnotliwą ná wieki/ A niż maſz żyć ná ſwiecie tu w wielkiey ſromocie PaprPan Gg3, A2, D2v, N3v, Q4v, Y3v; ModrzBaz 5v, 8, 80; Calag 489b; KochPs 10, 172, 184, 191, 205; StryjKron 6 marg, 607; ZapKościer 1582/27v, 28; KochFr 84, 107, 108; NIe noweć to ſą rzecży śieſtrzyce namilſze/ Iż pogłowie żeńſkiey płći rządnieyſze/ cnotliwſze/ Niżli náſzy mężowie BielSjem 5, 14; KochTarn 73; PudłFr 47; ArtKanc N13v; BielRozm 29; Y wladza iednego nie ieſt zła/ gdy tęn ieden cnotliwy ieſt/ y podług práwá poddáne rżadźi [!]. GórnRozm M4, G4v; KmitaPsal A3; PaprUp C3v; ZawJeft 31, 32; Calep 84b, 436b, 782b; Lákomy cżłowiek nie może bydź cnotliwy/ ták bogáty iáko vbogi: w ſzákoż ſzkodliwſzy bogáty. GostGosp 4, 1, 40; KochFrag 30, 54; KołakCath B4v; GDyż z káżdégo błáznowánia y plugáwych ſłów/ któré ku ſwaróm ludźie przywodźi/ ludźie cnotliwi nie bez przyczyny máią ſie wiárowáć. SarnStat 238; ZapMaz II G 97/89v; CiekPotr 72, 87; CzahTr A2v; KlonWor 31, 37, 58, 59, 60.

W charakterystycznych połączeniach: cnotliwy (-a, -i), białagłowa (niewiasta) (3), cesarz, człowiek (człek, lud, ludzie) (107), krolowa (2), mąż (4), narod (6), pan (7), pani (3), przodkowie, rycerz, sługa (służebnik) (16), żon(k)a (małżonka) (15).

Przysłowie: pamiętaiąc nato ze niedom goſpodarza ale cznotliwy goſpodarz dom ochędaſza SeklKat A2.
Wyrażenia: »cnotliwy krześcijanin« (3): Iákoby to y dziś ieſzcże właſniey przynależáło dobrym á cnotliwym Krześćiánom przykłádem tym/ nie przekłádáć ſobie tu więcey tey nędzney roſkoſzy á docżeſnego bogáctwá ſwiátá tego RejPos 23, 57v, 152.

»żywot cnotliwy« (1): Obierz żywot ſpokoyny/ pocżćiwy/ á mierny/ Nikomu nie ſzkodliwy/ cnotliwy/ á wierny. RejWiz 81.

Szeregi: »cnotliwy, (a, i) bogobojny (a. bojący się, bojaźliwy Boga)« [szyk 9 : 4] (13): BielKom E5v; BielKron 2v, 208v; RejPos 57v, 58; WujJudConf 157; CzechRozm 253v; Owá ludźie mądrży experti bywáli/ vczeni/ cnotliwi/ bogoboyni GórnRozm K3, G2, K4; KmitaPsal A3v; SarnStat 852, 867; Wielkie też ieſt ſzczęśćie Rzeczypoſpolitey/ gdy ma ludźie cnotliwe y bogoboyne/ y kárne SkarKazSej 686a.

»cnotliwy i cichy« (1): Vcży zbytku/ márnośći/ nienawiſney pychy; Choćia Pan z przyrodzenia cnotliwy y ćichy. KlonWor 57.

»czysty a cnotliwy« (1): będąc mężem dobrym/ ſyny myał bárzo cżyſte á cnotliwe. GliczKsiąż Fv.

»dobry (a. dobrotliwy), (a, i) cnotliwy« [szyk 57 : 3] (60): thak yſz dobri a cznotliwy bendzie miłowan. a zły y nieposłuſſny karan. ListRzeź w. 49; BielŻywGlab nlb 12; SeklKat A2; LibMal 1548/144v; MurzHist M3v; Yáko by oni Sybárite kthorzy będąc wſſytcy wobec złemi/ roſpuſtnemi/ á wybornemi lotrámi/ żadnego dobrego á cnotliwego nyechcyeli myedzy ſobą ćirpyeć GliczKsiąż H7, H7, P5v [2 r.], P7; RejWiz 78; áżeby też ćiebie dobry/ á cnotliwy twoy poddány żaden nigdy nieznał OrzRozm C4v; Co ſie tycże Koncilium [...] proſimy áby rychley było w Niemieckich kráiow/ ná ktorymby dobrzy/ cnotliwi/ bogoboyni/ ſędziowie ſiedzieli BielKron 208v, 44v, 137v, 152v, 161, 168v (11); Sanctus atque integer vir, Człowiek wielmi ſwięty álbo wielmi dobry y cnotliwy. Mącz 366d, 138a, 248d, 323b, 348c; RejAp 128; W to ia mego Dworzániná ták głęboko wdawáć niechczę/ doſyć ná tym iż będzye dobrym cnotliwym cżłowiekiem GórnDworz G3, L2, M2v; RejPos 23, 23v, 52v [2 r.], 53v, 142v, 152; RejZwierc 20, 37, 81v, 89, 94 (8); miałem dobrégo cnotliwégo ſługę/ á o máłą rzeczem go pozbył. Strum R2, R3; Calag 208a; CzechEp 65, 376; ReszHoz 133; Prżeto owo káżdy człowiek choćia nie ieſt/ powieda o ſobie/ że ieſt dobry cnotliwy GórnRozm N2v, B; KmitaPsal A3v; Calep [850] b; Phil F4; GostGosp 38; VotSzl E.

»cnotliwy, godny« (1): Poſtánowione ſą we zborze Bożym porządne o tym ſądy y Sędźiowie/ mężowie pobożni/ cnotliwi/ godni WujJudConf 211v.

»cnotliwy a krześcijański« [szyk 2 : 2] (4): MurzHist V; Záchowayże iedno ſtátecżną powinność ſwą iáko cżłowiek cnotliwy á krześćiáńſki Pánu ſwemu RejPos 281, 62; RejZwierc [283].

»mądry i (a) cnotliwy« [szyk 3 : 2] (5): RejWiz 101; RejPos 23v; co lepiey/ ieśli pod práwem żyć/ czyli pod władzą człowieká cnotliwego y mądrego/ (iákoż to poſpołu chodźi) ktory by był miáſto práwá GórnRozm Ev, G, K3v.

»cnotliwy abo niecnotliwy« (1): pirwey cżynimy cnotliwie/ ábo niecznotliwie/ toż potym ſtawamy ſie/ ábo cnothliwemi/ ábo niecnotliwemi. GórnDworz Ff2v. [Ponadto w innym połączeniu strukturalnym 1 r.].

»niewinny a cnotliwy« (1): Cżemu niewinne á cnotliwe ludzie bijećie niepobożnicy? SkarŻyw 70.

»pobożny (a. nabożny), (a, i) cnotliwy« [szyk 5 : 4] (9): PIoſnká tá zámyka w ſobye proźbę przećiwko tym kthorzy bez przycżyny ludzi cnotliwe á pobożne w nienawiśći máią LubPs I2v, F3v marg; Wacſław drugi Krol Węgierſki/ młodzieniec cnotliwy/ nabożny/ ale niefortunny BielKron 326; RejPos 52v, 219; WujJudConf 211v; RejPosWstaw 44; HistHel A; CzechEp 63.

»cnotliwy, (a) poczciwy« [szyk 5 : 1] (6): RejAp 128; RejPos 219; A coż mu s tego roſcie pátrzay/ Wnet ſławá wiecżna/ [...] á tu wnet zá tym dobry á poććiwy żywot/ [...] gdyż ſie wſzem iáko poććiwy á cnotliwy cżłowiek záchowywa. RejZwierc 102, 21v, 70v, 81v.

»cnotliwy, (a) pokorny« [szyk 1 : 1] (2): RejPos 2v; Dáley oto będzie miał dzieweczkę cnotliwą, Pokorną, vrodziwą CiekPotr 28.

»prawy (a. prawdziwy), (a) cnotliwy« [szyk 2 : 1] (3): Miłoć kogo prawdziwym á cnotliwym zową RejWiz 99; nie będą policżeni w pocżeth ſpráwiedliwych/ ludźi práwych cnotliwych/ Pánu Bogu miłych. ArtKanc P20v; SarnStat 852.

»cnotliwy, sprawiedliwy« [szyk 4 : 1] (5): RejWiz 51; Abel był dobry/ ſpráwiedliwy/ cnotliwy/ boiący ſie Bogá BielKron 2v; RejZwierc 147v; KochPs 102; PIaſt Kruſzwicki ná Polſką Monárchią obran/ S proſtaká iák cnotliwy ſpráwiedliwy był pan. PaprPan Dd2v.

»cnotliwy, (a, i) stateczny« [szyk 5 : 2] (7): nyech ſie nye kwápi ná byáłą głowę/ ktoraby płćią álbo brwyámi dobrze ſtáłá/ ale coby byłá cnotliwa/ ſtátecżna/ á v ludzi w dobrem mnimányu. GliczKsiąż B8, B; GroicPorz 114v; POtym gdy iuż dzieciątko podroſcie/ [...] ſthárayże mu ſie pilno o iákiego cnotliwego/ ſtátecżnego/ trzeźwego/ á pomiernego preceptorá RejZwierc 7v, 92v; ModrzBaz 5v; CzechEp 61.

»cnotliwy, (a, i) święty« [szyk 2 : 1] (3): ktorá acżes byla tznotliwá ij náſwiętſſá/ wſſytkiémi tznotami okráſſoná OpecŻyw 182v; BielKron 302; WerKaz 283.

»uczciwy i cnotliwy« (2): Cudné kśiążki o Mſzy [...] nápiſáné ſą tych czáſów/ przez vczćiwégo y cnotliwégo młódzieńcá w náukách wyzwolónych Bákáłarzá BiałKat 361; CzechEp 338.

»wierny, (a) cnotliwy« [szyk 12 : 4] (16): SeklWyzn 3v; RejWiz 51, 81; RejAp 42v; RejPos 23v, 54, 62, 63, 124, 218v; RejZwierc 37, 89, 174v; WujJudConf 16; KochPs 154; Wiemy cnotliwy ſługá ma to Pánu opowiedźieć/ gdy co nie ſwą miárą idźie GostGosp 24.

»cnotliwy, (i) zacny« (2): Nam is mihi est profecto servus spectatus satis cui dominus curae est, Mnie ſie zda ten sługá doſiić [!] być zacny y cnotliwy który pilen páná. Mącz 221a; VotSzl E.

W przen (1): Głowá ku gorze/ W cnotliwey ſkorze. RejZwierc 239.
α. W funkcji rzeczownika (95): dobrze vmrzeć przyrodzenie tilko ſamym cznotliwym vżicża. BielŻyw 43; RejJóz A3v, E6, H [2 r.], L5; MurzHist E2v; Bowiem káżdy cnotliwy by pochyłe drewno/ Káżdy go chcąc náchylić kuśi ſie oń pewno. RejWiz 102, 50v, 75v, 76 marg,124v, 141v, 170v, Dd2v; RejZwierz 22, 28, 32v, 46v, 50 (8); BielKron 403v; GórnDworz Hh6v; RejPos 317v; RejZwierc 46, 82v, 100, 151v [3 r.], 152 (15); HistHel ktv; MycPrz I A2, A4v; Strum R2; Domicianus [...]. TEn był zwykł okrutnośći nád ludźmi vżywáć/ Ze nie mogł nacnotliwſzy przy nim mieyſcá miewáć. PaprPan [Gg]4; Tákći więc cnotliwemu rády ſzydłá golą. PaprPan Hhv, A2v, E3, H2v [2 r.], M2v, Dd4, Ff; Paná ſercem weſołym wſpomiéńćie/ cnotliwi KochPs 45, 10, 53, 55, 60, 91 (13); KochTr 16; CzechEp [409]; KlonŻal D4; KochMRot B3; WisznTr 3, 20; Pochlébcy po ſtárému tuſz v miſy śiędą/ A cnotliwi/ poléwki náłykáć ſye będą. PudłFr 8, 75; GórnRozm A3 marg; zaden cnotliwi niokiem zlego nic nierozumie PaprUp K4v; ZawJeft 42; RybGęśli Bv; CiekPotr 18; Niech dłużey nie chodźiem/ wſzech Oycże/ błędliwi/ Niech ſię złoſny wśćiąga/ zákwitną cnotliwi GrabowSet C4; CzahTr [D2], G3; KlonWor ded **3v, 51.
Szeregi: »dobry a cnotliwy« [szyk 4 : 1] (5): Abowiem ſie to więc dziwno zda dobrym á cnotliwym iż bywáią w vdręcżeniu RejAp 125v, 174v; RejPos 68, 253.

»cnotliwy a godny« (1): iáko cznothą/ dzielnoſcią/ cznothliwe á godne przechodzą GórnDworz I2.

»cnotliwy a poczciwy« [szyk 1 : 1] (2): RejAp 179v; A wżdibyś ſie też przyſłuchał/ co cnotliwemu á poććiwemu przyſtoi RejZwierc 160.

»stateczny, cnotliwy« (1): Co też y Sodomcżykowye oni cżynili/ dobrych/ ſtátecżnych/ cnotliwych/ ſpokoynych/ nye ćirpyeli GliczKsiąż H7.

»wierny a cnotliwy« (2): Wierni á cnotliwi vżaliwſzy ſie onego márnego vpadku ſwiátá nędznego/ ſnadźby drudzy rádſzey pomárli niżli ná thákie brzydliwośći pátrzyli RejAp 78v; RejZwierc 174.

b. Słuszny, sprawiedliwy, zacny (o sprawach i czynach); bonus, integer Mącz, Cn (243): tym piſmem á wybiyánim imię twoie/ á twoy nád vbogim cnotliwy vczynek chcę ná wieczność dáć. March1 Wiet Av; BierEz Dv, F2v; OpecŻyw 35, 42v, 55; ſerce cżłowiecże [...] aby więcey w ucżinkoch cznotliwych niżli w bogacztwie ſobie powoliło ForCnRWiet Av; PatKaz III 109, 133v; BielŻywGlab nlb 13; WróbŻołt B6v; WróbŻołtGlab A2v; iż liepiey było ſlucháć rády cnotliwey. RejPs 209; RejJóz A2v, E4, I4 marg; SeklKat L; Chciey przed ſię wzyąć cnotliwą ćirpliwość/ Tá rozezna wnet náſzę wątpliwość. BielKom F7v; LubPs gg2; KrowObr 4v; Ale iuż ná cię záſię rumieniec wſtępuie/ Ieſliżeć cnotliwa myſl nic ná ſię nie cżuie. RejWiz 103, A8 [2 r.], 1; Leop *A3v; RejZwierz 60v, 73, 138v; BielKron 65, 114, 127, 139v, 154v (10); Catorthoma, Cnotliwy vczinek. Mącz 41c; Spectare aliquem ex bona vita, non ex censu, Szácowáć kogo wedle cnotliwego záchowánia/ nie wedle czińſzów/ dochodów y bogáctwá. Mącz 405a, 81c, 158d, 161b, 171d, 264d (11); który Andrzeiá Syná twoiego/ w cnotliwym ſwym ćwiczeniu przy ſzkole Przemyſkiéy/ v śiebie domá chowa OrzQuin Aa5v; GórnDworz Aa4, Dd7; RejPos 6v, 10, 60, 61 [4 r.], 62 (18); BiałKat 91, 143v [2 r.], 216, 258v, 376 marg; Ale cżłowiek [...]/ ktory poććiwie á pomiernie á pobożnie vżywał záwżdy cnotliwych cżáſow ſwoich [...]/ ták tego iáko pożycżánego vżywał RejZwierc 167, A3v, 79v, 151v, 236v, 270; WujJud 64; onego cżłowieka ſą prace cnotliwe/ ktory miłuie ſprawiedliwość. BudBib c2, c2; PaprPan Hh2v; ModrzBaz [41]v; StryjKron 6; KochMRot C; KochPam 82; ArtKanc H14; Cnotliwéy rády/ gdy ſkutek złośliwy/ Nie moiá winá ZawJeft 29; ocży náucżą kto chce mieć cnotliwy rozum. GostGosp 64; LatHar 110; SarnStat 78 [2 r.]; SkarKaz 312a; CiekPotr 49, 90; dobrego mniemánia o cnoćie ſwey mieć nie mogą/ gdy co cnotliwego z naymu czynią. SkarKazSej 670b.

W charakterystycznych połączeniach: cnotliwe(-y, -a) ćwiczenie, posługi (zasługa) (6), postępek (5), powinność (11), praca (4), rada (2), sumnienie (2), uczynek (26), ustawa, zachowanie (14).

Wyrażenia: »cnotliwa droga« [szyk 1 : 1] (2): Abis mię była mogła zwieſc z mey cznotliwey drogi RejJóz H5; GosłCast 35.

»cnotliwy obyczaj (a. zwyczaj)« [szyk 9 : 4] (13): Młodym drogę podáiąc/ áby ſie ćwicżyli/ Cnotliwym obycżáiom/ áby ſie vcżyli BielKom B2v; VRban cżwarty [...]. Ten ácżkolwiek s proſtego narodu był/ ále cnotliwych obycżáiow BielKron 183v; ſtego zwycżáiu cnotliwego/ nietylko byśćie ſie mieli kogo bać/ ále y niemozećie. BielKron 255, 45v, 117, 172, 207v, 272, 334v, 415v; RejZwierc A3, 20; Lecż ono źrzetelna rzecż ieſt/ iż gdyby ſtátecżne wychowánie/ wſtyd/ dobroć/ cnotliwe á święte obycżáie [puri et sancti mores] w ktorey Rzecżypoſpolitey moc miáły/ tedyby tám Státutow lub praw nietrzebá ModrzBaz 69v.

»cnotliwe słowo« (4): przirzekamy wssyczko s dzierzecz poth swemy dobremy cznothliwemy slowy ZapWar 1549 nr 2657, 1549 nr 2657; Syncera fide agere, Sczyrą prawdą/ cnotliwym ślácheckim słowem ſie s kim obchodźić. Mącz 437a, 431d.

»cnotliwa sprawa« = actio virtutis Modrz [szyk 43 : 11] (54): Bog [...] dla cnotliwych ſpraw y dla modlitw pokornych bywa ku miłoſierdziu poruſzon HistAl I8v; BielKom B4v; LubPs M3, aa4 marg; RejWiz 172; Tedybych mu wyſtáwił/ tego Spytká cnego/ By brał ná wſzem wizerunk/ s cnotliwych ſpraw iego. RejZwierz 61v; BielKron 171v; RejAp 44v, 173v, 186v [2 r.]; á zá cnotliwe ſpráwy/ ſámá cnotá hoyną zápłátą ieſt. GórnDworz D6, D7v, Gg7; RejPos 20, 24, 61, 79, 84v (24); BiałKat 143v, 153v; á iżbyś ſtąd zoſtháwił po ſobie nie groby/ nie herby/ ále cnothliwe á pobożne ſpráwy ſwoie ná pámiąthkę ſwoię. RejZwierc 161v; Stárzy tho zamki twárdemi więc zwali/ Gdzie pány w ſpráwach cnotliwych widáli. RejZwierc 226, 19, [121]v, 131; RejPosWstaw 22v; HistHel Av; PaprPan Gg4; ModrzBaz 57; Znáczné poſługi cżynił rzeczypoſpolitéy/ Z cnotliwych ſpraw ſwych/ doſtał ſławy známienitéy KochTarn 78; PudłFr 46; KołakSzczęśl C3v; SarnStat 9, 889.

»stan cnotliwy« [szyk 3 : 1] (4): on Philozoph zacny/ vcżynił rzecż do diſcypułow ſwoich/ wiodąc ie ku pocżćiwym cnotam/ y ku cnotliwym ſtanom RejWiz A5, 9v, 44v; á mieſzkáli ſobie w nim thák iáko ná náſz ſthan Krześćijáńſki á cnotliwy należy RejZwierc 136v.

»cnotliwy(-e) żywot (a. życie)« [szyk 37 : 9] (46): iż ony wſſytki panny ktore ſnią bogu ſlużylý/ ſwym tznotliwym żywotem przeſſla. OpecŻyw 2; BielŻyw 142; WróbŻołtGlab A3 [2 r.]; RejPs 111v, 209; Lot z Sodomy wywiedzion prze cznotliwy żywot RejJóz F7v; MurzHist C, L, V3; KromRozm II e4; Abowim gdy go do ſzkoły przywyodą/ nye inácżey by go znowu myeli krzćić/ á ná wſſelákye cnotliwe życye páſowáć/ álbo ſwyęćić chcieli. GliczKsiąż L3v, E8v; LubPs Tv marg; Disciplina efficax ad rite vivendum, Nauká á dobré wychowánie yeſt wielmi pożiteczne ku cnotliwemu życiu. Mącz 115b, 439a; RejAp 44v, 138, 186v, 189v; RejPos A4, Bv, 46v, 57v, 58v (13); RejZwierc 51, 64, [782], 134v, 136v; HistHel B3; SkarJedn 366; SkarŻyw 312; Ten pierwſzy ſwoy wiek w cnotliwym życiu wykonał/ ále iáko ſkoro dorosł lat ſwoich y ſwowolenſtwá/ roſpuſtnieyſzym zoſtał StryjKron 150; CzechEp 133; KochFr 92, 108; OrzJan 20.

Szeregi: »cnotliwy a bogobojny« [szyk 1 : 1] (2): pewna rżecż ieſt iż odpłaty oney wiecżney doſtąpiła po ſmierci ktorą ſobie [...] bogoboynym á cznotliwym żywotem zaſlugowała WróbŻołtGlab A3; KromRozm II e4.

»dobry, (a, i) cnotliwy« (13): BierRozm 16; za dobrym a cznothlywym rząndzenyu iey polieczil y roskazal dacz pyenyądzy dwiesczie zlotich. MetrKor 59/76; ZapWar 1549 nr 2657 [2 r.]; Abowiem ten Tytuł Biſkup/ potrzebuie wiele rzetzy dobrych y cnotliwych KrowObr 7; BielKron 109v; Mącz 431d; RejAp 44v; RejPos 46v, 356v; RejZwierc 64, 131; iáko przećiwnym obycżáiem z trzeźwośći/ ktora ieſt według Orygeneſá zacnego Doktorá/ mátką cnot/ dobre/ cnotliwe/ á wſzelákie vcżynki pobożne wynikáią. WerGośc 203.

»cnotliwy a krześcijański« [szyk 3 : 1] (4): MurzHist L; Amor sanctus, Cnotlywá á Krześćiáńska miłość. Mącz 366d; RejPos 204v; RejZwierc 136v.

»cnotliwy, (a) łaskawy« (2): Bacżąc drugie miáſtá cnotliwe á łáſkawe iego záchowánie/ dobrowolnie ſie mu poddawáły BielKron 351, 207v.

»cnotliwy a miłościwy« (2): ták iż z gniewem tego vżywał gdy kto iego cnotliwe á miłośćiwe vcżynki wſpominał BielKron 164, 409.

»cnotliwy, (a, i) pobożny« [szyk 10 : 7] (17): LubPs Tv marg; RejAp 44v, 138, 189v; áby ſtáránie twoie á każda praca twoiá byłá pocżćiwa/ pobożna/ cnotliwa/ ſpráwiedliwa RejPos 325v, A4, 72, 79 [3 r.], 171, 342v; RejZwierc A3, 134v, 161v; RejPosWstaw 22v; WerGośc 203.

»cnotliwy, (a) poczciwy« [szyk 3 : 1] (4): A bez oſobliwey pociechy/ rádośći/ á zapłáty nie może być żadna cnotliwa á pocżćiwa ſpráwá cżłowieká iemu wiernego/ á tego ktory chodzi w poſłuſzeńſtwie iego. RejPos 335, 160v, 222v; RejZwierc 51.

»sprawiedliwy a cnotliwy« [szyk 3 : 1] (4): ktore ſą ſprawiedliwe a cznotliwe vczynki WróbŻołt B7, B6v; RejPos 325v; GosłCast 53.

»cnotliwy a święty« (2): áby ſie w nas wſzytkich [...] rozmnażáły [...] cnotliwe á ſwięthe vcżynki LubPs A5; ModrzBaz 69v.

»wierny a cnotliwy« (1): ále wnieſieſz przy ſobie powagę y chwałę onych wſzytkich ktorycheś pozyſkał Pánu ſwemu/ álbo wierną á cnotliwą ſpráwą twoią/ álbo prawdziwą náuką RejAp 186v.

»zacny a cnotliwy« (1): Wiecie náſze poſługi zacne á cnotliwe z dawná BielKron 108.

Iron (1): Alchimiyká cnotliwa/ pocżątek mądrośći KlonWor 69.

W przen (1): ieſli iey nie vprzedziſz s cnotliwemi á z zápalonemi lampámi Krześćiáńſkich ſpraw ſwoich wedle woley á náuki Páná twego/ iuż ſie nie dokołáceſz RejPos 181v.
2. Szlachetny, wartościowy, znakomity, sławny; conspicuus Mącz; spectatus Cn (142): March1 Wiet Av; ForCnRWiet Av; Krol Kazimirz/ iego ſzcżęſliwi ſinowie/ Wſzitcy býli barzo cznotliwi panowie. KlerPow 3, 3; BielŻyw 5, 6; My to wszytko od WKM Pana swego jako przystoi wiernym poddanym a cnotliwym Polakom przyjmując z poddaną pokorą przyszliśmy potym tu przed Majestat WKM Diar 151; RejZwierz 2, 14 marg, 83; OrzRozm I, Sv; Po śmierći cnotliwego páná Henryká zábitego od Tátar/ wybráli ſobie máli Polacy zá páná ſyná iego Boleſłáwá łyſego BielKron 361, 151, 162v, 248v; KochZg A4v; OrzQuin L2, S3; s Krolá ſthánie ſie okrutnik/ á Tyran: ábo władza/ ktorą mieli pánowie cnotliwi/ przydzie w ręcze kilku niecnotliwych GórnDworz Gg2v, B8, Ee8, Gg, Gg3v [2 r.], Gg4v (10); y ſławá thego cnotliwego narodu Polſkyego [...] rozſzyrzáć ſie będzye. RejPos A3v, 39v; BielSat N4v; KwiatKsiąż Cv; Alexánder wielki/ Agezilaus/ Agáthokles/ y ini cnotliwi krolowie RejZwierc 52, 4v, 42v, 50, 90, 101v; Dla tego/ áby miał cżym on/ y potomek iego/ cnotliwe/ y záſłużone rzecży poſpolitey/ ludźie opátrowáć. BiałKaz K4v; PaprPan F, F3v, G, N4, R (10); KochPs 97, 140, 162; NiemObr 20 [2 r.], 168; KochFr 129; bo dopier cnotliwy Náſz Polſki Homerus vmárł KlonŻal B3v, D2; KochPieś 39; PudłFr 59; GórnRozm A2, G4v; KmitaPsal A4; KochProp 6; PaprUp C4; ZawJeft 22; ActReg 14; GrochKal 27; ktora yest yawno them cznotlywyem ſzwatkam, yſz opatrzny woyk Koſzsnyczſki, y Smalſzonką Swoyą ymyenyem Anką poleczely yak ſzobu stron ZapKościer 1588/27v; KochFrag 49; Z tąd rzekł Aryſtoteles być to rzecż przyſtoyną/ Cnotliwemu Kxiążęćiu miewáć rękę hoyną. KołakCath C3v; KlonKr D2v, E2v; Do Ich Mśći Pánow Rad cnotliwego Narodu Polſkiego. CzahTr G, F4v, K2v; KlonFlis H4; SapEpit A4v; ZbylPrzyg A4v.

W charakterystycznych połączeniach: cnotliwy(-a, -e, -i) cesarz (2), człowiek (człek, ludzie) (15), krew (2), krol (19), książę (3), mąż, narod (2), pan (12), pani, Polak (2), przodkowie (2), rada, rycerstwo (rycerz) (2) żona (2).

Wyrażenia: »cnotliwy dom« (2): RejJóz C2; Nie cżyniąc ſzkod áni krzywd w ſąſiedztwie nikomui Też ſie ſwięći chowáli w ich cnotliwym domu PaprPan Sv.

»stan cnotliwy« (1): A nie lżycie ni ná czym ſwych ſtanow cnotliwych RejZwierc 272v.

Szeregi: »cnotliwy a bogobojny« (1): pewna rzecż ieſt/ iż pod cnotliwym/ á bogoboinym pánem/ poddánym ieſth nailepiey GórnDworz Gg2v.

»dobry, (a, i) cnotliwy« [szyk 13 : 1] (14): RejZwierz 83; BielKron 149v, 265v; OrzQuin G2; GórnDworz B8, D6, L2v, Ff8v; BiałKaz Iv, K2, M2; bo nátury waſze Polſkie dobre ſą/ cnotliwe/ kárne/ łáſkáwe/ dobrotliwe. GórnRozm D4; ActReg 84; KlonKr D4v.

»cnotliwy i (a) godny« (3): GórnDworz B8, Dd7v; Zyczę ia Panu Miecznikowi człowiekowi y cnotliwemu y godnemu podpomozęnia wszelakiego ActReg 118.

»cnotliwy, (a, i) mądry« [szyk 2 : 1] (3): KlerPow 3; OrzRozm S4v; Iędrzey Opálinſki cżłowiek cnotliwy/ mądry/ y w ięzykách vmieiętny BiałKaz I4.

»pobożny, cnotliwy« (1): Iż w tym záſzło zákazánie pobożnych/ cnotliwych/ y zacnych przodkow náſzych śláchćicow Polſkich. PowodPr 43.

»cnotliwy i poczciwy« (1): ia [...] cżuiąc ſię być ná wſzem cnotliwym y pocżćiwym Sláchćicem Koronnym/ [...] tedy o to proſzę vniżenie CzahTr A2.

»cnotliwy, (a) szlachetny« [szyk 2 : 2] (4): wmiſęrnem ié ſieroſtwie s ſlachetną a cnotliwą żoną twoią zoſtawiſz MurzHist M4v; Perfecte et cumulate virtutis adolescens, Młodzieniec wielmi cnotliwy á ſláchetny. Mącz 72a, 405c; RejZwierc 151v.

»cnotliwy, święty« (1): Národźił śię był [...]. Z oycá Zigmuntá [...]. Dobrego/ cnotliwego/ świętego Krolá BiałKaz Iv.

»cnotliwy, (i) zacny« [szyk 1 : 1] (2): Conspicuus, Widomy/ Iáſny też zacny/ Cnotliwy/ Sláchetny. Mącz 405c; PowodPr 43.

α. W zwrotach grzecznościowych [tylko w V] (27): BielKom Fv; RejAp 186v [2 r.]; HistRzym 21; WSiáday z dobrym ſercem/ ó królu cnotliwy/ Y w dobrą godźinę/ ná ſwóy koń chętliwy KochPs 28, 67; Przy tobie ia/ cnotliwy ſtároſto/ mogę Wſzytkę Lártiádego obiecháć drogę. KochFr 128, 87, 121, 124; KochPieś 43; KochFrag 40; TObie cnotliwa rádo nie zwyćiężonego/ Sławnego po wſzem świećie Kroleſtwá Polſkiego. CzahTr G; WY też ná wſzem cnotliwy Sármácki narodźie CzahTr G2v; Toż też y do was mowię Rycerſtwo cnotliwe CzahTr G2v, A4v, F, I2v, Kv, K2 [2 r.], K4; GosłCast 27; Przeto ſię hámuy cnotliwy Polaku KlonFlis D3, D4v, H4v.

W charakterystycznych połączeniach: cnotliwy(-a, -e) człowiecze, czytaczu (3), kraino, krolu (3), krolewno, narodzie, niewiasto, panie, Polaku, rado, rycerstwo, słuchaczu.

Wyrażenie: »cnotliwy krześcijaninie« (1): Pomoż Bog pánie Rubenie/ Cnotliwy Krześćiáninie. MWilkHist C2v.
a. W funkcji rzeczownika (4): PaprPan Dd4v; tedy táki ktory nic nie ſzkodźił poććiwemu memu y dobrey ſłáwie mey y táki że był rowno z drugimi cnotłiwemi [!] CzahTr A2v.
Szereg: »cnotliwy i mądry« (2): ia ku temu ták mowię/ iż theż dáleko łatwiey iednego cnotliwego/ y mądrego náleść/ á niżli wielu GórnDworz Gg4, Gg4.
b. Szlachetny, piękny, doskonały, pełen zalet (w stosunku do zwierząt i rzeczy) (2): thylko áby ſie w nich tranki á ſyropki prawdziwe á cnotliwe zámykáły. RejZwierc 85.
Szereg: »dobry a cnotliwy« (1): Vino vendibili suspensa hedera nihil opus est, Ná przedáyne dobre wino nie trzebá wiechy wyſtáwiáć/ to yeſt/ co dobrégo á cnotliwego przes ſię/ temu nie trzebá zápráwek przypráwiáć/ bo cnotá y w ćiemnośćiách świeći. Mącz 154a.
3. Czysty, niewinny; innocens, pius Cn (29): Przeto proſzę miłe ſłużebnice/ Y was corki cnotliwe dzyewice BielKom Gv; RejWiz 99v; Byała głowá dziwnie głádka/ młoda/ vrodziwa/ K temu/ co ludzye nadrożey ſzácuią/ cnotliwa. KochZuz A2, A3v, A4, A5; RejZwierz 47; w tym cżáſie żoná iego Penelope cnotliwa/ dziwne á rozmáite przeſládowánia ćirpiałá od rozmáitych młodzyeńcow. BielKron 25v; Zon nie poymowali iedno co nacnotliwſze dzyewki/ potym s krolewſkiego rodzáiu poymowáli BielKron 36v, 25v, 53v, 134v; Bo to dziewka od matki za teſtáment bierze/ Ze cnotliwa niebędzie ſiedzieć przi wſzetecżney KochSat B2; GórnDworz Xv, Bb5, Ccv, Dd3, L17v; HistRzym 21v; RejPos 50; StryjKron 482; KlonŻal C4; PudłFr 28.

W charakterystycznych połączeniach: cnotliwa(-e) białagłowa (2), krolowa, pani (4), panna (panienka) (3), zachowanie, żona (2).

Wyrażenia: »cnotliwa stałość« (1): Oná zá wielkim trudem/ żáłoſcią/ y płácżem/ ſzukáłá tego obycżáiu/ iákoby w ſwey cnotliwey ſtałośći byłá BielKron 25v.

»cnotliwe uszy« (1): tedy go muſzę (proſzę niech mi cnotliwe vſzy odpuſzcżą/ boć nie ſwe/ ále tego nowego Iudaſzá ſłowá piſzę) pierdzeniem odpráwić. ReszPrz 47.

»cnotliwy wstyd« (1): Pámiętay też iedno ná mię/ Iákiem miáłá pány pánie/ Klitomachus Lukrecia/ Ktorych ſwiádom Rzym Grecia/ Ich cnotliwy wſtyd piſzęcy/ Wielką ſławę im dáięcy BielKom E6.

Szeregi; »cnotliwy, niewinny« (1): Która/ mówię/ ná dźięćinné [!] Látá cnotliwé niewinné/ Ięzykiem śmiertelnym śiecze ZawJeft 23.

»uczciwy i cnotliwy« (1): Iáko niewiáſtá niewſtydliwa ma wnienawiśći vcżćiwą y cnotliwą żonę [Quomodo zelatur fornicaria mulier rem idoneam et bonam valde Vulg] BudBib 4.Esdr 16/50.

a. W funkcji rzeczownika (1): Ná cnotliwą potwarz kłádli będąc ſámi krzywi. KochZuz A3.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Panaretus ‒ Cznotliwi. Calep [750]a.

Synonimy: 1. 2. dobry; 1. sprawiedliwy, uczciwy; 2. czczon, szlachetny, zacny; 3. czysty, niewinny, obyczajny, skromny.

Cf CNY, NIECNOTLIWY

DM