Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: (CNOTNOŚĆ)

Następne hasło: CO »

CNY (443) ai

c- (442), cż- (1) KmitaPsal.

Fleksja

sg
m	N	cny	f	N	cnå	n	N	cné
	G	cnégo		G	cnéj, cny		G	cnégo
	D	cnému		D	cn(e)j		D	cnému
	A	cnégo, cny		A	cną		A	cn(e)
	I	cnym		I	cną		I	cnym
	L	cnym		L	cnéj		L
	V	cny		V	cnå		V

pl
N	m pers	cni
N	subst	cné
G		cnych
D		cnym, cn(e)m
A	m pers	cn(e)
A	subst	cné
I	m	cnémi, cnymi
	f	cnémi
	n	cnymi
L		cnych
V	m pers	cni

sg N m cny (30). ◊ G cnégo (39); -égo (7), -ego (3), -(e)go (29); -égo ForCnR, KochJez, KochPhaen; -ego KochFr; -égo : -ego KochPs (2 : 1), GosłCast (2 : 1). ◊ D cnému (23); -ému (7), -emu (4), -(e)mu (12); -ému KochEpit, KochPieś, GórnTroas (3); -emu OrzQuin (2), KochPs; -ému : -emu OstrEpit (2 : 1). ◊ A cnégo (19), cny (6); ~ -égo (2), -(e)go (17). ◊ I cnym (7). ◊ L cnym (16). ◊ V cny (43). ◊ f N cnå (17). ◊ G cnéj (16), cny (1) CzahTr; ~ -éj (5), -(e)j (11). ◊ D cn(e)j (11). ◊ A cną (10). ◊ I cną (5). ◊ L cnéj (14); -éj (1), -(e)j (13). ◊ V cnå (8). ◊ n N cné (13); -é (3), -(e) (10). ◊ G cnégo (5); -égo(1), -(e)go (4). ◊ D cnému (1). ◊ A cn(e) (7). ◊ I cnym (3) RejZwierc, MycPrz, RybGęśli, cn(e)m (1) SkarŻyw. ◊ pl N m pers cni (14). subst cné (9); -é (1), -(e) (8). ◊ G cnych (51). ◊ D cnym (7), cn(e)m (1) RejZwierc. ◊ A m pers cn(e) (6). subst cné (39); -é (2), -(e) (37). ◊ I m cnémi (6) ModrzBaz, SkarŻyw, KlonŻal, KlonKr, CzahTr, GosłCast, cnymi (1) KlonWor; ~ -émi (1) -(e)mi (5). f cnémi (4); -émi (1), -(e)mi (3). n cnymi (1). ◊ L cnych (7). ◊ V m pers cni (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVIII w.

Znaczenia

1. Cnotliwy, uczciwy, dobry (55)
- a. W funkcji rzeczownika (3)
2. Godzien czci, szanowany, sławny (372)
- a. O ludziach (253)
  - α. W funkcji rzeczownika (13)
  - β. W zwrocie grzecznościowym (51)
- b. O pojęciach i przedmiotach (68)
- c. Nieposzlakowany, zgodny z normami etycznymi (o uczynkach) (51)
3. Niewinny, czysty (16)

1. Cnotliwy, uczciwy, dobry; approbus, integer, pius, probus Cn (55): March¹ Wiet Av; Więc ſobie żonę obiorę/ Od cney mátki rządną corę. BierEz Q3, G, P2v; RejJóz A3, F6v, H7, I; RejKup b3v; LubPs R5, Y3v, hhv; Bo to Mátká náſzá/ ktemu káżdy ſye cny rodźi By iey ſłużył GroicPorzRej C4; Gdyż ni pychá nádęta/ áni żadna zazdrość/ Nie zwiedzye ich cney myſli nigdy ná żadną złość. RejWiz 76v, 129, 188; KochZuz A5; RejZwierz 75v; RejZwierc 120v; Chował Acháb Ochmiſtrzá/ ná ſwym dworze cnego HistHel B3; PaprPan B3, C; ktorzy iſz byli cnemi Chrześćiány/ y wiernemi ſługámi Páná náſzego Iezuſa: oddáłá ie Plántyllá corce ſwey Domicilli zá komorne ſługi. SkarŻyw 435; KochPhaen 3; ArtKanc M17, N10; Widzę co ieſt/ niechce ſie w ćięmność ſercu cnému. GórnTroas 38, 44, 72; GosłCast 61; Te záś żołądki prowádzą do Gdańſká Poty cnych kmiotkow/ á rácżey do Chłańſká. KlonFlis C4v, F3v; Dźielił ſię Kukułcży ſyn gniazdem y obłowem Z ſynámi cnego łożá: Y był brátem nowym KlonWor 63, 75.

W charakterystycznych połączeniach: cny(-a, -e) chrześcijanin, czł(owi)ek (ludzie) (4), dzieci, matka, mąż (2), ociec (2), pan, sługa (2), syn, żona (4).

Wyrażenia: »cne przyrodzenie« (4): Tákżeć cne przyrodzenie cnotą ozdobione/ Gdy ktemu náukámi będzye przyſtroione/ Wiele może RejWiz 8, 118; RejZwierc 122v; PaprPan Fv.

»cny(-e) żywot (a. życie)« (8): RejZwierz 138v; RejZwierc 29v; NIemniey ći święći chwalebni/ y ku náſládowániu vżytecżni nam ſą/ y owſzem więcey nas ku cnemu żywotu y bogoboynośći pobudzáią SkarŻyw 240, A2, 293, 318, 389, 511.

Szeregi: »cny i anjelski« (1): á lud wſzyćiek tym więcey o iego cnym y Anielſkim żywoćie trzymáiąc [...] obrońcą y páſterzem go przywitał. SkarŻyw 318.

»cny i bogobojny« (1): Bráctwo álbo Collegium S. Marćiná vſtáwił: w ktorym chćiał mieć dwánaśćie cnych y bogoboynych mężow SkarŻyw 412.

»dobry a cny« (1): tych dobrych á cnych ludźi vmieiętność [...] ſię pokazáłá BibRadz I *2v.

»cny i nabożny« (1): Czo dzialala ona tzná ij nábożná Magdaléna OpecŻyw 151.

»cny i pokorny« (1): Ale y on żony pierwey/ Tákież powiádał cnoty iey: Iż byłá cna y pokorna/ Nie będzie iey żadna rowna. BierEz P.

»cny a święty« (1): Tę wſzytkę poważność cny á święty żywot [...] Kápłanow y Biſkupow iednał. SkarŻyw 511.

»wierny a cny« (1): A ſłuchay głoſu Kryſtá miſtrzá ſwego/ Ieſliże chceſz być wiernym á cnym vcżniem iego. LubPs gg2.

Iron. (1): By záś ſynowcá pan Striy nie kołyſał: Iużby mi ſię tu po ſtradzy popiſał. Gdy owo ſkubie ćiotuchná śieſtrzeńcá/ Cnego młodźieńcá. KlonFlis H4v.

a. W funkcji rzeczownika (3): Iż ſie w takie plotki wdawaſz czo każdy czny gani RejJóz E8; Tám ſię nigdy nie biieſz gdźie cnemu przyſtoi. Prot D2.

Szereg: »cny a dobry« (1): wnet yáko ſkoro onego inſſy cni á dobrzy záwyetrzą/ yákoby ná ſowę wrony wroble/ ták oni nań kracżą GliczKsiąż B2.

2. Godzien czci, szanowany, sławny; spectatus Cn (372):

a. O ludziach (253): OpecŻyw 152v; ForCnR D3v; MiechGlab 8; RejWiz 9v, 33v, 40, 146v; Ten poſtáwy nie zmienił/ áż Rycerzá cnego/ Też wiedziono mimo oń/ ſrodze związánego RejZwierz 33v; Acż vkłádność z powagą/ nie rádá ſie zgodzi/ Przedſię to tym cnym pánnam/ nadobnie przychodzi. RejZwierz 49v; Gdy vźrzy Infułatá/ y s cną brácią iego. RejZwierz 60, 21v, 50v [2 r.], 61v [2 r.], 69, 77; OrzRozm S; Ták to ia mówię/ iáko mówić cnemu Polakowi á wiernemu poddánemu Królá Polſkiégo przyſtoi OrzQuin D3v, L, R2; RejZwierc 129; HistHel C4; Prywatá nie miewáła v cnych przodkow mieyſcá. MycPrz I A2v; Adam Konárſki/ Wielą ięzykow ſławny cny Biſkup Poznáńſki. StryjWjaz A3v; Cny Andrzey Grábiá z Gorki/ Y Herbort vcżony StryjWjaz A3v; Zá tymi też Litewſcy przeſławni pánowie Iádą/ iák gwiazdy iáſne cni Senatorowie. StryjWjaz B2v, A2 [2 r.], A3, B, Bv, B2, B3, C3; O Wy zacne kráiny iuż ſie cięſzcie [!] s tego/ Iżeſcie národziły Rycerſtwá thák cnego. PaprPan A2; Niechay znácżnie obacży męſtwo Mieleckiego/ S tego zacnego páńſtwá Woiewody cnego. PaprPan B2; Vliſes/ Diomedes/ inſzy co thám byli/ Pálámedes y Phenix cni mężowie mili. PaprPan Ff4v, A2v, B3, B3v [2 r.], C2v, C4 (37); ModrzBaz 5, [41]v, 134; ModrzBazStryj ¶2v; KochDryas A2; KochOdpr C2, C4; Pomógłeś z oków potomkowi cnemu Iakobowemu. KochPs 127, 74, 98, 123, 189; SkarŻyw 357; StryjKron 76, 365; KochJez A2v, B4v; Y wy/ którym ſię ſtrony głośné ozywáią/ Wſzyſcy Rádźiwiłowi Cnému gwóli grayćie KochEpit A2v; KochFr 100, 123; y napierwey Słowieńſkie Camoeny Smiał nápoić w Pegáſowvm zdroiu wiekoćiecżnym/ Y zá cnemi Pòétámi torem iść beśpiecżnym. KlonŻal B4, kt, C, C4, D3, D4v [2 r.]; KochMuza 27; KochPhaen 21; WisznTr 17; BielSen 18 [2 r.]; BielSenJoach 2, 3; Piaſt y dźiś to czuie: Bo mieſzka w niebie/ á iego cné plemię Rządźiło źięmię. KochPieś 12; BielRozm 3; GórnRozm A2; KmitaPsal A2; KochProp 6; KochWr 29; ZawJeft 17; oney cney Iágiełowny płemię/ Ktora w poſtronną ſzłá z tąd Szwecką źiemię. GrochKal 22, 3, 15, 23, 25; Phil O3; Y chodźi pátrząc/ áby vźrzał ſwégo W liczbie cnych duchów/ Hectorá miłégo. GórnTroas 16, 10, 15, 19, 22, 25, 35, 57; Bo od zmárzłégo morzá po brzég Adryáńſki/ Wſzytko był opánował cny naród Słowiáńſki. KochCz A3v; KochFrag 21, 30; Ty dźiś zá towárzyſzá bierzeſz ſobie onę/ Zdawná Zacnégo gniazdá MYSZKOVVSKICH cną żonę/ ANNę Z MIROVVA. OstrEpit A3, A2 [2 r.], A3v; LatHar [+10]v; KołakCath B3; RybGęśli A3v, C3; WysKaz 41; VAndá [...] iáko Rycerz cny pyſznoſtąpego, Gromiłá Niemcá bronią opátrznego. KlonKr A3v, wstęp A3, A3v, k. A, Av, A2 (19); KlonKrGum Av; PowodPr 43; CiekPotr 63; CzahTr A3 [2 r.], E2, Kv; GosłCast 9, 10, 33; Sławá rozmáitych ſpraw/ nie zginie wiecznośćią Iák mocność bárzo dziwna cnego HERKVLESA. PaxLiz A2v; KlonFlis G3, H; Ieſtem dźiedźic cnych Bogow/ ia niebo ſklepione Oświecam SapEpit A2, A2v, A3 [2 r.], A4, B; SzarzRyt D.

W charakterystycznych połączeniach: cny(-a, -e, -i) biskup, bohater, człowiek (ludzie) (9), hetman (2), Izrahel (3), krew (2), krol (12), książę (6), małżonek (małżonka) (3), matka (2), mąż [= mężczyzna] (8), narod (4), nasienie, ociec (6), osoba (3), pan (pani, panię, panna, panienka) (26), plemię (2), Polak (9), poseł, potomek (potomstwo) (8), przodkowie (5), rycerz (rycerstwo) (11), senator (4), sługa, syn (2), żona (2).

Wyrażenia: »cny dom« [szyk 2 : 1] (3): A wſzákże to wiem zá pewne o Cżernych cnym domu KlonŻal A2; SkorWinsz A2; Ia Apollo/ zdrowie ſwe gotowem położyć Przy cnym domie Sápiehow SapEpit A2.

»rod cny« (1): Pan Bog pomniąc ná ſpráwy tego rodu cnego/ Zyedna iey towárzyſzá tobie pożytnego. PaprPan Ee3v.

»cne urodzenie« (1): Wſzákoż cne vrodzenie ciągnie ich ku temu/ Ze ſie tym báwić muſzą co przyſtoi cnemu PaprPan L2v.

Szeregi: »dobry, (i) cny« [szyk 2 : 1] (3): Yeſt wyele cnych/ dobrych/ y ſtátecznych dworzánow y rycerzow KromRozm I B; BielKron 327v; SkarKazSej 694a.

»cny i dobrze sławny« (1): Cznemu y dobrze ſławnemu riczerzowi, Panu Mikołaiowi Oporowſkiemu MiechGlab ktv.

»mądry, cny a slachetny« (1): Ieſt tu ieden cżłowiek mądry/ cny á ſláchetny w tey to łodzi HistRzym 23.

»cny a zacny« (1): ſłyſząc o cnych á zacnych Pániech tákież Rycerzoch/ iedny być w Turcech/ drugie w Tátárzech BielKron 399.

α. W funkcji rzeczownika (13): ForCnR C3v; Chociaż ták trunek ſobie bárzo vlubili/ Wſzák tego co przyſtoi cnym nie opuśćili. PaprPan H3, C4v, L2v, Q, R, S4; A ty/ coć Bóg dał śiłę/ y ſerce po temu/ Vdérz ſye z pogáninem/ iáko ſłuſze cnému KochPieś 51; GrabowSet Y2 [2 r.].

Szereg: »cny i mężny« (3): aniś iednego ſłowa s nijm przerzékł: a takież z Sprawiedliwy^m/ Mierny^m/ Czny^m/ ij Mężny^m ForCnR C2v, A4, C2.

β. W zwrocie grzecznościowym; optime Vulg [tylko w V] (51): Nie miey mi zá złe cny mężu/ żeć ſie máło przed tobą śmiem pochwálić. HistRzym 22v, 22v; Vchoway nam cna mátko ſyná tákowego/ Aby nam rychło wznowił oycá ſwego ſpráwy PaprPan M, V2, Ee3v, Ff2v; Ná koniec to tylo vwáſz v ſiebie/ cny cżytelniku SkarJedn 149, 84, 136, 143, 151, 195 (13); KochOdpr A4; Zniwá ſwégo piérwſzy ſnop tobie ofiáruię/ Cny Myſzkowſki KochPs 2; Przypaſz do boku ſwóy miecz vzłocony/ Cny bohátyrze KochPs 67; Bacż/ Cny Chrześćiáninie/ iáko ći w powołániu do wiáry S. prácowáli SkarŻyw 26, 32, 92, 103, 131, 278; cni Kompani Rádźiśćie towárzyſzowi? MWilkHist I4; Tym wiérſzem/ cny Márſzałku/ chćiałem ſye v ćiebie Obmówić KochMarsz 155; KochMuza 26; KochPam 84; KochPieś 13, 38; BielSen 17; PaprUp A3; GrochKal 22; PRzybądź/ wſzelkiéy muzyki cny miſtrzu/ Apollo OstrEpit A2; Iuż teraz cny rycérzu wśiądź ná koń w pokoiu WyprPl C3v; WujNT Luc 1/3; WitosłLut A5; Ziy, ziy cny Krolu, długo tu ſczęśliwie. KlonKr F4, B3v, E4; Bo bez was cny narodźie gárdło ná to ſádzę CzahTr G2; GosłCast 33; SkorWinsz A3; TWoie cny miedzy wſzemi Pánow Cernych domie/ Spráwy z przodkow pochodząc ſłynęły wiádomie. PaxLiz ktv; SapEpit B3; SzarzRyt Cv, C4.

W charakterystycznych połączeniach: cny(-a) bohatyrze, chrześcijaninie (2), człowiecze, czytelniku (17), domie, krolu, matko (2), mężu (2), mistrzu, narodzie (2), pani (2), rodzicielu; rycerzu (2).

b. O pojęciach i przedmiotach (68): Aleć to práwie ſláchetny/ Ktory w ſobie ma rozum cny. BierEz I2v; RejWiz 7v, 163v; GórnDworz G8v; Póki to niebo ſtá lat nie przetoczy/ Niech cnéy oyczyzny pátrzą ná ćię oczy PudłFr 59; RejZwierc B4; NIe vnieſie ſie młodość gdyż cnotá wrodzona/ Z onym cnym wychowánim ieſt dobrze ſpoioná. MycPrz I A2v; K rzecży iuż przyſtępuię cney Koronáciey/ Wſławiam mężne Rycerſtwo ſławney Sármáciey. StryjWjaz A3, B4, C; Ciotká rodzona Pállás im bogini byłá/ Y táż wſzytkich dowćipow cnych im nárobiłá. PaprPan C2v; Aby cżáſu potrzeby iego fortele cne/ Trwáły nam ná poháńce ták ná cżáſy wiecżne. PaprPan K2, C2v, Nv, Aa3, Aa4v, Cc3; KochSz Bv; Nie trwożćie ſobą cne Krákowſkie brony/ Przybliża ſie Krol od Bogá zrządzony GrochKal 25, 26; GórnTroas 21, 32, 37; GrabowSet T3v; LatHar 362; KlonKr A2; GosłCast 13, 31, 52; Bysmy wodę z Párnáſkich gor ćiekącą pili. [...] Abyſmy rádość náſzę cnym rytmem świadcżyli. SkorWinsz A3v.

W charakterystycznych połączeniach: cny(-a, -e) dowcip, dzielność, fortel (2), powinność, przymiot, rozum (3), wychowanie (3), zasługa.

Wyrażenia: »cna cnota« (5): Kto ſie dzyerży cney cnoty/ wiáry/ á ſtałośći/ Ten záwżdy pewnie chodzi w Páńſkiey opátrznośći. RejWiz 137, 7; RejZwierc B4v [2 r.], 214.

»cny obyczaj (a. zwyczaj)« (16): OpecŻyw 5; RejWiz 156v; Acż ten prawie cny zwycżay/ s przyrodzenia máią/ Wſzetecżnym bez pochlebſtwá/ prawdą docieráią. RejZwierz 66, 81v, 130v, aa4v; iż człowiek ktory ſie pirwey dobrze wpráwił w czne obycżáie (ná kthorych moim zdániem wſzytko należy) doſkonáley potym cnot vżywie. GórnDworz Hh4v; PaprPan D2, G2, K2v, K4, O [2 r.], S, V2, X.

»cna poczciwość« (3): RejWiz 73v; Ták rádzęć w káżdey ſpráwie rozumu ſie chwytay/ A do cney poććiwośći á ſławy ſie pytay. RejZwierc B4, 116.

»cna prawda« (2): RejWiz 8v; Pátrz gdy poććiwy ſtoi przy cney prawdzye/ Ieſli w niey iny kto zły przymiot naydzye. RejZwierc 216v.

»cna sława« [szyk 6 : 1] (7): RejWiz 36v, 91v, 127; Dármo leżący co ſie s kątem zbráći/ Ten y máiętność y cną ſławę tráći. RejZwierc 221v; StryjWjaz Av; AZa nie lepiéy ſławy cnéy popráwić. Niż prózno śiedząc w ćieniu wiek ſwóy tráwić? KochFrag 39; KlonKr E2.

»cna sprawiedliwość« (4): RejWiz 69v, 76v, 174v; Wielki vmyſł áby miał/ vſzy náchylone Ku cney ſpráwiedliwośći/ ręce odwrocone Od podárkow SapEpit A4v.

»cna stałość« (1): Bo iuż tym iego cnotę Pan Bog poleruie/ A oney cney ſtałośći w nim iego probuie. RejWiz 141v.

c. Nieposzlakowany, zgodny z normami etycznymi (o uczynkach); inculpatus Cn (51): RejZwierz 54v, 69v, 84; że on będącz w Koronie cnemi poſługámi Rzecżypoſpolitey wziętym [...] cokolwiek rzecże/ káżdą rzecż ludzie chwalą GórnDworz O6v, D6, D7v; Piękne ſtáránie/ Cne záchowánie. RejZwierc 238v; Bo iego cne poſtępki thák go pokázuią/ Iże go wſzyſcy ludzye ná ſwiecie miłuią PaprPan S2v, D2, L4v, V3v; SkarŻyw 452; WysKaz 40; GosłCast 35; Nie z Hiſtoryą tylko/ y nie z nowinkámi: Ale z żywotem lepſzym z cnymi vcżynkámi. KlonWor 53.

W charakterystycznych połączeniach: cny(-a, -e) posługa (3), postępek (7), uczynek (2), zachowanie (3).

Wyrażenie: »cna sprawa« [szyk 35 : 1] (36): Ze tu Ariſtoteles był kiedyś ná ſwiecie/ Co ſwiętych cnot á cnych ſpraw tu káżdego vcżył RejWiz 186, 14, 137; RejZwierz 55; RejZwierc 120; W chudobie zacne ſtany wſzák ſie odmieniáią/ A cne ſpráwy Przodkow ſwych w ſobie poháńbiáią. MycPrz I B2v; StryjWjaz A2; PaprPan D3, E3, Fv, F3, G4v [2 r.] (26); SkarŻyw 328; GrochKal 14; VISMIR ieden z Potomkow Lechowych też rządźił: Duńcżyki morzem gromił: w ſpráwie cney nie błądźił. KlonKr wstęp A2.

Szereg: »cny a dostojny« (1): Byl też cżyſte duſſe/ tznych á dóſtoynych obycżaiow OpecŻyw 5.

3. Niewinny, czysty; innocens, integer, pius Cn (16): káżdy Rycerſki cżłowiek winien o prawdę ręką cżynić [...] á nie dopuśćić/ áby czna białagłowá niewinnie poháńbioną zoſtáłá. GórnDworz Z8, Aa5v, Bb3, Bb6; Posłuchąy [!] mię dziewko cna. Iam ćiebie cżćił áż do thego cżáſu/ cżći iuż ſámá ſiebie HistRzym 25v, 13; SkarŻyw 243; Máło dáléy król wzaiem Márgrábſtwo woiuie/ A cna Kryſtyná/ gárdłem/ cześć ſwą odkupuie KochProp 8; GórnTroas 27; ZAli do mężá twego iáko żyw wprowadźił Sromotę kto? wiem temu/ ſnaść żaden nie rádźił O iego cnéy łożnicy. GosłCast 22, 11, 71, 72, 75.

W charakterystycznych połączeniach: cny(-a) białagłowa (4), dziewica (dziewka) (2), młodzieniec (3), żona, żywot.

Szeregi: »cny, poczciwy« (1): VLixeſá zacnego/ Penelope oná/ Iednego Krolá z Grekow/ cna pocżćiwa żoná. Siedḿ lat będąc w żáłobie/ okrutney cżekáłá RejZwierz 47v.

»cny a slachetny« (1): ia ieſtem ná krolewnę nie kinął/ bo oná ieſt cna á ſláchethna á słáwętna HistRzym 13.

Synonimy: 1. dobry, sprawiedliwy, uczciwy; 2. czczon; 3. czysty, niewinny, obyczajny.

Cf CNOTLIWY, NIECNY