[zaloguj się]
[pdf]

PRZĘCKA (18) sb f

przęcka (12), przęczka (3), przączka (3); przęcka Murm, Mymer, GliczKsiąż, Mącz (3), GórnDworz (3), CiekPotr; przączka BartBydg (3); przęcka : przęczka Leop (2:3).

Fleksja
sg pl
N przęcka przęcki
G przęcki przęcek
A przęckę przęczki
I przęczką przęczkami

sg N przęcka (7). ◊ G przęcki (2). ◊ A przęckę (6). ◊ I przęczką (1). ◊ [pl N przęcki.] ◊ G przęcek (1). ◊ A przęczki (1). ◊ [I przęczkami.]

Sł stp: przącka, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.: przęczka, XVIII w.: przączka.

1. Niewielki metalowy przedmiot, służący do zapinania, sczepiania materiału; spinka, sprzączka, klamra; fibula Murm, BartBydg, Mymer, Mącz, Cn, Volck; sibia BartBydg; ansa, ansula Vulg (8): Fibula. eyn rinck am gürtel. Przęcká. Murm 156; Lingula, kopistka, spyen v przączky BartBydg 82b, 58, 143; Mymer1 31v; Funda etiam dicitur circulus ex auro sive alio metallo, quo gemmae ita nectuntur, ut aurum non nisi margines amplectantur, Przęcká álbo inſze ſpinánie. Mącz 139b, 125c; [CracArtific 1521 nr 468, 1524 nr 553, 1531 nr 710; RachDworu 1553/34; Dict 1566 C3; á niemogł rozeznáć ná oſtrogách/ ktora ná práwą álbo ná lewą nogę przyſłuſzáłá: ábowiem choć práwą trafił/ tedy niewiedźiał z ktorą ſtronę paſek álbo przęczká być miáłá HistOtton 70; InwMieszcz 1572 nr 173; Szor czyrwony poczwórny i drugi czarny z pobielanymi przenczkami i łańcuchy Cochan II 71; Gdy w tym przepás [...] Y przęcki z znáiomémi ſtrzępkámi zábłyſną [et notis fulserunt cingula bullis] VergKoch 374; Za przęczki gr 8 GębMemor 228; Volck Ttt3].

[przęczka do czego: przęczki do rzędu końskiego GębMemor 190.]

przęcka u czego (1): Woz muśi być z poklatem włoſkim ná xtałt broſzku, [...] Srebrne gałki muſzą być, ſrebrne v sley [= u szlei, tj. przy uprzęży] przęcki. CiekPotr [30].

2. Pętelka; ansa, ansula Vulg (4): Leop Ex 26/5 [2 r.] cf Wyrażenie.
Wyrażenie: »przęc(z)ka sznurkowa, z sznurek« (1:1): Przęcki z ſnurek iedwabiu modrego ná ſtronách y zwierzchu opon podziáłaż/ [...]. Pięćdzieſiąt przęcek oponá będzie miáłá z oboiey ſthrony/ thák przypráwionych/ áby przęcżká ſznurkowa ſprzęcżką ſie zeſzłá Leop Ex 26/4-5.
3. Połączenia frazeologiczne o różnych znaczeniach (6):
[Fraza: »w ostatnią przęckę przyszło« = nastąpiła groźna sytuacja: słysząc tak straszliwy bliſki upadek i zginienie, iesli inakszym a czujniejszym ſpoſobem i gotovością niżli przedtym temu zabieżano nie będzie. Boć juz w ostatnią przęczkę przyszło ListyPol I 1543/306.]
Zwrot: »nie występować za przęckę« = nie przekraczać miary (1): Statuere modum alienae petulantiae, Zákryśić komu áby nie wyſtępował zá przęckę. Mącz 228a.
Wyrażenia przyimkowe: [»bez przęcki« = dobrowolnie: [gdy przyjdzie do was djabeł jak do Lutra] iuż te ſłowá Apoſtolſkie nie maią ná ten czás mieyſcá/ ſłuchaćie dyabła y bes przęcki ŁaszczWiecz 58 (Linde).]

»po przęckę« = w sam raz, w miarę (5): Ne supra quidem calceus, Co w czás to dobrze. Po przeczkę [!]/ dworskie mowienie. Mącz 31b; A przetho ia thák rozumiem/ iż ſzáchy lepiey po przęckę vmieć/ niż być w nich wielkim miſtrzem. GórnDworz M5, B4, E8; [Po przeczkę/ to ieſt we wſzytkich rzecżách myárę chowáć LorichKosz 15 (Linde); ŁaszczWiecz Hv].

~ W połączeniu szeregowym (1): Ten tedy obycżay á poſtępek ná tym wſſytkim zaſadzon yeſt/ áby rodzicy nye zápalonem gnyewem/ áni s popędliwą furią [...] dzyeći ſwych doglądáli. Ale áby bácżnye y nye bez przyczyny máiąc wtim nieiaką diſkrecyią cobi było tak wcżás ábo wmyárę á práwye po przęckę/ á nye názbyt/ ani bárzo záſępliwye. GliczKsiąż F8v. ~

Synonimy: 3. »po przęckę«: »w czas«, »w miarę«.

DDJ