[zaloguj się]
[pdf]

PRZĘDZA (64) sb f

a jasne.

Fleksja
sg
N przędza
G przędze, przędzy
D przędzy
A przędzę
I przędzą

sg N przędza (18). ◊ G przędze (29), przędzy (1) Calep. ◊ D przędzy (1). ◊ A przędzę (14). ◊ I przędzą (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVIII w.

1. Nici z włókien roślinnych lub zwierzęcych; pensum, stamen Mącz, Cn; telum Mącz; fila Cn (25): O kląpkach nyczi powyada yſz nycz nyewye Thelko o trzech czczyennykach prządzyon kthore wſzyąli nad panſkym lozem. Thą przilozila ku prządzy, kthorą od mathky ſwoyey od Naramowſkyey y od Zelyathkowſky lnu doſtawſchi ſobye prziczinila, y dala othkacz. LibMal 1547 133v, 1547 133v; Mącz 411d; Stupeus – Zmiaſzei przędze vczinioni. Calep 1012b, 885a; á toż ná oney mierze wagi doświadcży/ ieśliby ták przędze oddać nie mogłá/ iáko iey przędźiwá dano. GostGosp 114; Motowidłá we wſzyſtkich imionách máią bydź iednákie: tákże y przędzę máią odbieráć. GostGosp 124, 56, 114, 126.

W charakterystycznych połączeniach: przędza cienka, farbowana, miąsza, subtylna.

Zwroty: »przędzę nawijać; nawita przędza« (1;1): Iugum etiam, Nawoy tkácki ná który przedzę náwiyáyą. Mącz 176d, 454a.

»przędzę odsnować« (1): Retexo, Náwitą przędzę záś odſnowáć/ kázić/ pſowáć. Mącz 454a.

»przędzę odwić« (1): Telam retorquere, Przędzę odwić. Mącz 459d.

»przędzę prząść« (1): y przędze dáć káżdemu Włodárzowi do iego wśi nić/ żeby doglądał áby táką przędzę przędły Kmiotowny GostGosp 114.

»ukręcić przędzę« (1): Páiąk z Minerwą ſzedł o zakład świętą/ Ktoby ćieńſzą nić/ y przędzę zácżętą Vkręćił ze lnu KlonFlis E3v.

Wyrażenia: [»kłąb przędze«: I za 2 klenbi przendze g. 24 RejestrBudGal 66, 50.]

»lniana przędza« (1): Sindon, Cienkiey á ſubtilney lniáney przędze prześcierádło álbo rąbek/ rańtuch Mącz 395a.

[»surowa przędza«: InwMieszcz 1581 nr 233; tedy ono nacżynie wſzyſtko do gierady będźie należáło/ do ktorey też máią być przyłącżone kroſná/ ramy/ kołowrotki/ [...] y przędzá farbowána/ wárzona y ſurowa SzczerbSpecSax 141.]

Szereg: »nić, (i) przędza« (2): Pensum aliquando pro filis, Miáſto nići/ Przędze. Mącz 288a; KlonFlis E3v.
Przen (8):
Zwroty: »przędzę nasnować« (1): Telam ordiri, Przędzę náſnowáć poſtáwić/ to yeſt/ zácząć co trudnego y długiego. Mącz 442b.

»przędzę odsnować« (1): Telam retegere, Przędzę odſnowáć/ to yeſt/ po prożnu ſie ſtáráć. Mącz 442b.

»przędzę postawić« (1): Mącz 442b cf »przędzę nasnować«.

a) Życie (wszystkie użycia odwołują się do mitu o Parkach przędących nić ludzkiego życia) (6): Iuż ſię to nie wroći/ iuż ſwym trybem przędzá Muśi iść/ aż przyrwie [!] nić vpárta iędzá. KlonŻal D; KochPam 87; PudłFr 59; Im nadłużéy tu Párki przędze przećiągáią Więcéy złégo/ obaczyſz GosłCast 52, 22, 12.
2. Włókno roślinne lub zwierzęce przeznaczone do wytwarzania nici, przędziwo; pensum BartBydg, Mącz, Cn; medullum BartBydg; tractum Cn (4): Medullum, prządza BartBydg 88, 110b; Pensum, Kądźiel/ To yeſt ták wiele przędze álbo wełny yáko ná yednę kądźiel czinią. Mącz 288a; Stárwſzy [snopy lnu i konopi] pocżoſáć ták ze zgrzebi iáko z pácżeśi/ [...]: potym zważyć wſzyſtko ná kámień/ ták miąſzą przędzę/ iáko y ćienką/ y oddáć Dworce GostGosp 114.
3. Przędzenie (3): Multitia, Piękney ćienkiey á ſubtylney nićy płótno/ Piękney przędze robotá. Mącz 236c; Każdą robotę ktora iedno bydź może/ wymiárem robić/ á wſzyſtkiemi ludźmi rázem: iáko ſą te roboty/ orániná wſzeláka/ śiew/ [...] żniwo/ koſa/ przędzá. GostGosp 160.

przędza czyja (1): Ná co [na ubiór Aarona jako kapłana] y białe głowy ochędoſtwá głow ſwoich/ y ſubtylne roboty przędze ſwoiey/ ſkłádáły: woląc tym Páná Bogá cżćić/ niſzli śmiertelne ćiáłá ſwoie zdobić. SkarŻyw 491.

4. Tkanina; filum Cn (3): Enodis textura, Niewęzłowáta przędzá. Mącz 249a; Tenue atque rarum textum, Cienka á rzadka przędzá. Mącz 346d; Tela, Przędzá/ płótno. Mącz 442b.
5. Zestawienie w funkcji nazwy botanicznej: »kania przędza«: Cuscuta epilinum Weihe, C. europea L. et. epithymum L. Murr. (Rost); kanianka, roślina pasożytnicza z rodziny kaniankowatych (Cuscutaceae) (28): KAnia przędza wije ſie po zielu y po lnie/ á ieſt ciepła w pirwſzim ſłopniu FalZioł I 28d; gdi vwarziſz Kanią przędzę z naſieniem włoſkiego kopru/ [...] w winie/ ieſt rzecż pomoczna y barzo dobra/ abowiem vrynę znamienicie pędzy FalZioł I 29a; Warzyć to ziele s kanią przędżą/ z ieleniem ięzikiem/ z dziewanną/ [...] á ten ſyropek pić FalZioł I 122b, +3b, +5c, I 17c, 28 żp, 28c (26); Kánia przędza/ Cuſcuta SienLek 231v, Xxx2.
*** Bez wystarczajacego kontekstu (1): Aegilops – Ruthenis czeret, przedża. Calep 32a.

Synonimy: 5. »kania przędza«, kanianka, kanszuch.

Cf PRZĄDZIONO, PRZĘDZIWO

DDJ