[zaloguj się]
[pdf]

RZEMIĘSŁO (394) sb n

rzemięsło (197), rzemiosło (109), rzemiesło (88); rzemięsło Miech (2), ComCrac, Diar, GroicPorz (5), RejZwierz (4), KochSat, KochZg, RejZwierc (14), CzechEp (15), KlonŻal (2), WujNT (5), SkarKaz (2), VotSzl (4), CzahTr, KlonFlis (9), KlonWor (6); rzemiosło FalZioł, LibMal (7), KromRozm I, BielKom, UstPraw (2), GrzegRóżn, KwiatKsiąż, SienLek, RejAp, BielSat (7), BielSpr (5), RejPosWstaw (2), Oczko, Calag, ReszPrz, BielRozm (4), Calep (2), GostGosp (3), GostGospSieb, GrabPospR; rzemiesło KromRozm II (2), RejFig, BibRadz (4), OrzRozm (3), Prot, HistRzym, GórnRozm (9), OrzJan; rzemięsło : rzemiosło : rzemiesło ListRzeź (–:3:9), BielŻyw (1:1:2), GliczKsiąż (36:5), RejWiz (1:–:5), BielKron (6:11:3), Mącz (34:5:1), SarnUzn (1:1), GórnDworz (31:–:1), RejPos (4:–:2), CzechRozm (1:–:1), PaprPan (–:3:2), ModrzBaz (–:15:4), SkarŻyw (2:10:18), StryjKron (1:1), Phil (3:–:1), SarnStat (1:6:14), PowodPr (–:1:1), CiekPotr (1:–:2), SkarKazSej (1:3).

Oba e oraz końcowe o jasne; -osł- (7) Mącz (5), SarnStat (2), -ósł- (1) Oczko; w G pl wahania.

Fleksja
sg pl
N rzemięsło rzemięsła
G rzemięsła rzemiósł, rzemiesł, rzemięsł, rzemiąsł
D rzemięsłu, rzemiosłowi rzemięsłóm
A rzemięsło rzemięsła
I rzemięsł(e)m rzemięsły
L rzemięsle rzemięsłåch, rzemięśléch
inne sg G a. pl A - rzemięsła

sg N rzemięsło (65). ◊ G rzemięsła (107). ◊ D rzemięsłu (5), [rzemiosłowi ]. ◊ A rzemięsło (51). ◊ I rzemięsł(e)m (28). ◊ L rzemięsle (41). ◊ pl N rzemięsła (23). ◊ G rzemiósł (22), rzemiesł (3), rzemięsł (1), rzemiąsł (1) MiechGlab; -esł GórnDworz, GórnRozm; -ósł : -esł : -ęsł GliczKsiąż (5:–:1), SarnStat (4:1); ~ -ósł (4), -osł (2), -(o)sł (16); -osł Mącz; -ósł : -osł SarnStat (4:1); -esł (1), -(e)sł (2). ◊ D rzemięsłóm (4); -óm (2), -(o)m (2). ◊ A rzemięsła (22). ◊ I rzemięsły (8). ◊ L rzemięsłåch (6), rzemięśléch (4); -åch GliczKsiąż, OrzRozm, RejPosWstaw; -éch BielKron, BielSpr, SarnStat; -åch : -éch GórnDworz (2:1); ~ -åch (5), -ach (1) GórnRozm; ~ -éch (1), -(e)ch (3). ◊ sg G a. pl A rzemięsła (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (osiem z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

1. Zajęcie wyuczone i wykonywane, będące zwykle źródłem utrzymania, zawód; artificium Miech, Mącz, Modrz, Calag, Calep, Vulg, JanStatn, Cn; ars PolAnt, Mącz, Modrz, Vulg; opificium PolAnt, Mącz, Cn; opificina Cn (389): BielŻyw 169; GliczKsiąż Hv, H3 [2 r.]; RejWiz 73; A táko cokolwiek było tráfnego á ſubtelnego miedzy rzemioſły á ſpráwámi/ ku ciáłu tylko należącemi od Kaimowych potomkow napirwey poſzło. BielKron 4v; Effectio artis, Rzemięsło/ Robotá. Mącz 115b; Ars quaestuaria, Rzemięsło nieyákie dla zisku wynálezione. Mącz 336c, 7a, 17a, 157c, 222c, 265a [2 r.]; GórnDworz Ee8v; SkarŻyw 130, 592, 596; Calep 98b; GostGosp 3v; PowodPr 82; Nie dźiw tedy że ták Wiele ſię ich do tego rzemieſłá [tj. zawodu sędziego] vbiega CiekPotr 65, 64; Káżde rzemięſło ma ſwoie zwycżáie Y ſwe przezwiſká KlonFlis F.

rzemięsło czyje [w tym: pron poss (8) – „swe” (7), G sb i pron (5)] (13): RejWiz 168v, 171v; Bo ten káżdy napiękniey/ w ſwym rzemięſle ſtoi/ Gdy to vmie rozeznáć/ co cnocie przyſtoi. RejZwierz 143v, 31v; BibRadz Eccli 38/38; Ars illi sua census erat, Naukę ſwoyę miał za czinſz álbo ſwym ſie rzemięsłem żywił/ nie miał ynſzich dochodów. Mącz 47a, 245a, 471b; bo wdy Guzmanowi/ iż to ieſt iego rzemięſło/ thákowy ſpoſob trefnowánia przyſtoi GórnDworz O8v, D6v; [św. Samson] tákże teſz y chore/ áby ie wdom ſwoy zbieráiąc opátrował/ y z onego rzemiesłá ſwego lekárſkiey náuki/ lecżył. ModrzBaz 122v; SkarŻyw 593; SkarKaz )(2.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy zajęcia (3): ars cauponaria, Handel á rzemięsło kárczmárskie. Mącz 42c, 43a; [Mówi Piotr Skarga:] po dwu y trzydzieſtu lat rzemięſłá mego káznodzieyſkiego/ zámykam wiek moy SkarKaz )(2.

Zwroty: »rzemiosłem [jakim] bawić się« = in artibus versari, exercere artem, arte vivere Modrz [szyk zmienny] (4): Bo ſámi Slácheckiego ſtanu ludźie v nas máiętnośći trwáłe á dobrze vgruntowáne máią/ á niebáwią ſię ſproſnemi rzemiosły ModrzBaz 40v; A ná kogoby ſię dowiedźiano/ że ſię w tem obłudnie obchodźi/ ábo niepobożnym rzemiosłem ſię báwi/ [...] áby słuſznymi kaźniámi był karan ModrzBaz 83, 32v, 116.

»rzemiosła (na)uczyć się, nauka« [szyk zmienny] (2:1): Rzemieſła naucż ſie ſłuſznego/ á iego naſladuy przy ſwym radniey praczuy niż przy czudzym. BielŻyw 52; Mącz 471b; Káżdego rzemioſłá vczyć ſię potrzebá SkarKazSej 662b.

[»rzemiosło robić« = artem exercere Cn: záłożył [Kain] miáſto ktore od ſiná Enochá zezwał Enochiá/ [...] gdzie też tám iego ſinowie potym rozmáite rzemioſłá robili BielKron 1551 B2.]

Wyrażenie: »rzemiesła mistrz« (1): [Jan Złotousty] Będąc w kráſomowſtwie bárzo ſławnym profeſſorem: w Athenách miał wielce ſławie ſwey zawiſnego/ zacnego drugiego/ tegoſz rzemieſłá miſtrzá Antheniuſzá pogániná SkarŻyw 86.
Szeregi: »rzemiosło a ćwiczenie« (1): Iáſnie to w káżdym rzemieſle á ćwicżeniu obacżyć możemy/ że nád dobre przykłády nic nie bywa ſkutecżnieyſzego RejPosWstaw [412].

»rzemiosła takież gospodarstwa« (1): [Potomkowie Kaina] więcey ſwiátu niż Bogu ſłużyli/ [...] rozmáite rzemioſłá tákież goſpodárſtwá wynáyduiąc. BielKron 4v.

»rzemięsło, (a, a(l)bo, i) nauka« [szyk 3:2] (5): BielŻyw 92; KromRozm II n4; Ars, Nauká/ Rzemięsło. Mącz 16d, 16d; [Jowisz rozkazał] iżby Merkurius nie ták ludziom to [wstyd i sprawiedliwość] rozdawał/ iáko im rozdáne ſą ine rzemięſłá/ ábo náuki GórnDworz Ff.

»rzemięsła abo zabawy« (1): Drugie rzemięſłá ábo zabáwy ſą Liberales, [...] Iáko ieſt żołnierſtwo/ oráctwo/ ábo goſpodárſtwo KlonFlis A2v.

Przen: Umiejętność, działanie niezwiązane ze sposobem zarabiania na życie (45): Tu też pilnie obacżay onego ſtárego Węża z tyſiącem rzemiosł/ iákowe záwády zbudował przećiwko Synowi Bożemu GrzegRóżn Ev; Tym miſternym rzemieſłem [tj. błazeństwem] wſzytcy wſkurać máią/ Ktorzy świát nie łáſkáwy przećiw ſobie znáią. Prot C4; RejPos 64, 331; Natrudnieyſze rzemięſło náucżyć ſie dobrze żyć. RejZwierc B2v; Pochlebſthwo dziwne rzemięſło. RejZwierc 50v marg, 78v, 158v, 211v, Bbbv; Podroſłą náucżáli [rodzice Eufrozynę]/ więcey duſznego rzemioſłá/ niſzli ćieleſnych tych/ y widomych y ſkázitelnych zabaw. SkarŻyw 13; GostGosp 40; Phil G4; CiekPotr 15; Wielkie to rzemioſło/ ludźie rządźić SkarKazSej 662b, 662b, 663a; Ná złodźieie przychodzą roźlicżne przygody: Gdy więc ná to rzemięſło nie máią pogody. KlonWor 42; Nierobotne łotroſtwo [tj. młodzi gaszkowie]/ tárgáiąc małżeńſtwá/ Iák rzemięſłá iákiego pátrzy wſzetecżeńſtwá. KlonWor 61.

rzemiosło czego (2): Tákże w tym ſláchetnym rzemieſle piſánia/ Nie trzebá długiey pracey w tym do rozeznánia RejWiz A8v; Onego kośćiołá y klaſztoru S. Medárdá był Opátem ábo ſtárſzym nieiáki Wárinbergus/ ktory złym rzemieſłem przeklętey cżći zábiegánia/ doſtał Biſkupſtwá Sweſyońſkiego SkarŻyw 528.

rzemięsło czyje [w tym: G sb i pron (7), pron poss (4), ai poss (2)] (13): Iednácy tho w prawdźie ludźie bywáią/ ktorzy rádźi truią y czáruią/ á ták téż ich rzemioſło w ieden rozdźiał złączę. SienLek 157v; RejPos 227, 241v, 331v [2 r.]; ABowiem przypátrz ſie iedno tey ordzie [pochlebców]/ iákich oni dziwnych ſztuk á hánſzlakow w tym ſwoim rzemięſle vżywáią. RejZwierc 50v, A6, 50v; PaprPan Cc4; A on [czart] wychodząc wyznawał: iżem cżęſto mym rzemioſłem komorkę Ekwicyuſza/ ná powietrzu záwieſzał SkarŻyw 211, 73, 74; CzechEp 65.

Zwroty: »rzemięsła nauczyć się« (1): Otoż wdy tego rzemięſłá á fortylu/ ktory tę prawdę od fáłſzu rozeznywa/ náucżyć ſie ieden może GórnDworz Ff3v.

[»rzemiosło robić« (1): Kiernoz [tj. wieprz] w ośmi mieśiącach pocżyna gámrátowáć á to rzemioſło dobrze robi aże do cżterzech lat Cresc 1571 566.]

»rzemiesło umieć« (1): Mądrość káznodzieyſka ná tym náleży/ áby rzemiesło to krorym [!] duſze łowią/ vmiał. SkarŻyw 312.

Wyrażenia: »czarnoksięskie rzemiosło« (1): Skuśił go [Anastazjusza] potym Cżárt/ domowe iemu dobre mienie/ y ono oycowſkie Cżárnokśięſkie rzemioſło/ ná pámięć przywodząc SkarŻyw 74.

»rzemiosła [jakiego] mistrz« (1): [Kacerze chcą uczyć się Pisma św.] bez Miſtrzá/ bez wodzá/ álbo więc od inſzego rzemioſłá Miſtrzow/ chcą ſię go vcżyć wykłádáć: właſnie iákoby ſię chćiał vcżyć oráć od Málárzá ReszPrz 101.

»rzemiosła professyja« (1): w ónych ſtronách Włoſkich/ dawáią iéy [wody leczniczej] od kwart pułtorá/ [...] ludźiam nikąſká w pićie nie wpráwiónych: á co rzeczém/ kiedybyſmy iey tyle dáli náſzym/ co tégo rzemióſłá profeſsią máią? Oczko 19v.

Szeregi: »rzemięsło a fortyl« (1): GórnDworz Ff3v cf »rzemięsła nauczyć się«.

»misterstwo i rzemiesło« (1): [Król rozmyśla:] Dam ia temuto ćieſli mą dziewkę: bo on przes ſwe miſterſtwo y rzemiesło może ſie z nią dobrze mieć. HistRzym 107.

»rzemięsło i (a, albo) nauka« [szyk 2:1] (3): KromRozm II n4v; Acż we wſzytkich inych [niż szachy] náukach/ y rzemięſlech/ lepiey prześć miárę GórnDworz M5; ABowiem nie máſz ná nas trudnieyſzego á záplecieńſzego rzemięſłá á trudnieyſzey náuki iedno tá/ iáko mamy żywi być. RejZwierc 158v.

a) O płodzeniu dzieci [czyje] (1): BIſkup po grzywnie kſiężey kazał kłáść od dzieći/ [...] A gdy reyeſtr cżytano/ wołano iednego/ Ktory miał dwoie dzyeći/ rzemięſłá ſwoiego RejFig Aa5v.
a. Praca ręczna, wykonywana za pomocą narzędzi, zawód, fach rzemieślnika, też: stanowisko rzemieślnika oraz prawo wykonywania tego zawodu; opus PolAnt, Modrz, JanStat, Cn; officium JanStat; labor Cn (249): Rzemięſła niemaſz v Tatarow. MiechGlab **5, 23; ComCrac 12; KromRozm I L2; BielKom E4; Rzemyęsnik ták prętko z rzemyęſlá ſie może zubożyć yáko y zápomoc. GliczKsiąż H3v; W rzemyęsle poſpolicye gdy ná rzemyęſlo ktho dáye ſyná/ poleca go dobremu á byegłemu rzemyęsnikowi. GliczKsiąż L5v, G6v, G7, G7v [2 r.], G8v, H (20); kthorego [rzemieślnika sprzeciwiającego się starszym] potym Ráyce wedle zaſługi powinni káráć/ y zá wielkoſćią wyſtępku z rzemięſłá zrzućić. GroicPorz f4v, f4v; Mężowie/ wiećieſz iż z tego rzemieſłá [tj. złotnictwa] ſą naſze máiętnośći. BibRadz Act 19/25, Ex 31/3, 5; OrzRozm Mv, P4v; W mieśćie [Nurnberg] przełożeni ſtárzy Rzecż poſpolitą ſpráwuią/ á poſpolſtwo ſie rzemięſły obchodzą żywnośći ſobie ſzukáiąc BielKron 289, 99, 197, 261, 261v [3 r.], 272, 289; Item Arma, Káżdego rzemiosłá naczinie. Mącz 16b; Artem aliquam tractare, Obieráć ſie w iákim rzemięśle. Mącz [460]d, 113c, 202d, 256d, 461c; Owa iáko w inych rzemięſłach/ ktho ſie chce vcżyć/ thák y w cnotach/ [...] miſtrzá mu potrzebá GórnDworz Ff2v; Wiele ieſt tákich rzemioſł/ ktore ludźmi ſzalą/ Zwłaſzcżá co ogniem robią/ Alchimiją palą. BielSat Cv; Przed wſzyſtkimi Rzemioſły Gárncżarze wygráli/ Bogá ſtárſzego miſtrzá w ſwym cechu wybráli. BielSat C3, Cv [3 r.]; BielSpr b4; ModrzBaz 91v; Handwerck. Rzęmiosło. Artificium. Calag [263]b; Niegdy y krolowie iákie rzemieſło w ręku mieli: dla vchodzenia proznowánia SkarŻyw 241; ná on głos [Boży] opuśćił [Piotr] wſzytko/ żonę/ śieći/ rzemieſło SkarŻyw 596, 241 [2 r.], 567, 596; CzechEp 64 [4 r.], 65 [4 r.]; BielRozm 17, 20; GórnRozm N2; GostGosp 140; WujNT Act 18/3, 19/25; SarnStat 297, 660; Więc rzemioſłá niſzcżeią/ gdy wſzyſtkie iákmiarz ćwicżenia/ bráctwá [...]/ ná opilſtwie ſą záſádzone. PowodPr 74; KlonFlis E4; KlonWor 35.

rzemięsło czego (2): machinalis scientia, Nauká, rzemięsło rozmáitych ruſtunków czinienia. Mącz 202d; [Św. Piotr] rzemieſłem rybołowienia pożywienia ſzukał. SkarŻyw 595.

rzemięsło czyje [w tym: pron poss – „sw(oj)e” (22), G pron (8)] (30): Diar 80; GliczKsiąż G5v, H3; In suo pulvere currere, Obieráć ſie ćwyczić ſie w ſwym rzemięſlie. Mącz 331b, 16d, 471c; SarnUzn B [2 r.]; BielSat Cv, C3; RejZwierc L6; Sloſárze też ſwego pilnowáli rzemioſłá/ to ieſt/ rohátyny/ ſtrzemioná/ ſtrzáły/ wędźidłá cżynili BielSpr 9, 9v; CzechRozm 235v; ModrzBaz 6v, 93v, 107v; SkarŻyw 241, 244 [2 r.]; NIe podeymuy ſię tu dźiełá miſtrzu nie vcżony/ Ktorybyś w rzemięśle ſwoim nie był doświádcżony. KlonŻal D3; BielRozm 17, 20; Snádnie mu [Prometeuszowi] było do ſpolnego Wulkanowego/ á Minerwy domu/ w ktorym oni rżemieſłá ſwe robili wkráść ſię GórnRozm N2; Phil S2 [2 r.]; á było rzemięſło ich robić namioty. WujNT Act 18 arg, 3; SarnStat 285, 914.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy rzemiosła [w tym: przymiotnik + rzemięsło (15), rzemięsło + przymiotnik (3)] (18): LibMal 1547/130v, 1550/154v, 155, 156v, 157v [2 r.]; ten [Tubalkaim] napirwey wymyſlił rzemięſło kowalſkie od żelázá/ y co ku walce należy BielKron 4v, 449; Figulina, [...] Zduński wárſtát/ też zduńskie rzemięsło. Mącz 127b; Lanigena, Rześ/ Rzeźnicze rzemięsło Mącz 183d, 139c, 222b, 303b, 433b; [Drukarz do czytelnika o omyłkach:] IZ ſie to y mądrym/ bácżnym y ćwicżonym rzemięſłá Drukárſkiego Miſtrzom przygadza CzechRozm **7; KlonŻal D3; Calep 420a; Phil S2; [Gdziebÿ ſzie ktorÿ brath Krawieczkiego rzemieſzla trafil vporny, albo niepoſlussnÿ, [...] ma iſcz na poſluſſenſtwo MetrKor 1581 129/62v].

W połączeniach szeregowych (7): Przebrákowawſzy ie [Serwius ludzi]/ obroćił niektore godnieyſze ná ſpráwy/ niektore do roley/ niektore ná rzemioſłá/ niektore ná rycerſtwo. BielKron 103, 402; KwiatKsiąż Cv; Pátrzże záſię ná rozlicżne kupie/ ná záthrudnione furmáńſtwá/ ná rozlicżne á dziwne rzemięſłá RejZwierc 70v; RejPosWstaw [413]; GrabPospR L4v; Rola/ kupiectwo y rzemięſło. Tymi rzecżámi miáſtá y wśi ſtoią. KlonFlis A4.

W przeciwstawieniu: »nauka ... rzemięsło« (7): Co lepyey rodzicom yeſt/ yeſli gdyby ſyná ná náuki do ſzkoły dáli/ cżyli gdyby w rzemyęſło. GliczKsiąż G5; Yáko thedy żywot wyecżny á żywot docżesny myedzy ſobą rozni ſą. Ták náuká ábo náucżony cżłowyek od rzemyęsniká álbo od rzemyęſlá. GliczKsiąż G8, G7, G7v [2 r.], G8, H4v.

W porównaniach (5): GliczKsiąż H; (marg) Láſká Boża ieſt iáko rzemiesło ktorym nierobiący/ nic niema. (–) Bo tá [łaska] ieſt iáko rzemioſło zyſkowne/ y bárzo pożytecżne SkarŻyw 26; CYGANY zdawná ludźie dźiwnie rozumieią; Ktorzy/ iákby rzemięſło/ trefnie kráść vmieią. KlonWor 6, 72.

Przysłowia: Rzemieśnik o ſwoim rzemieſle rad mowi. RejWiz 147 marg, Dd2; Vmie Miſtrz o ſwym Rzemięſle powiedzieć StryjKron 279.

nic mu [człowiekowi] nye zginye gdy rzemyęſlo w ręku ma GliczKsiąż G6v.

Zwroty: »na rzemięsło, w rzemięsło da(wa)ć; w rzemięsło przykazać« = oddać kogoś na naukę rzemiosła [szyk zmienny] (4:2;1): coby lepſſego było/ yeſli gdiby ſyná ocyec do ſzkoły vcżyć dał/ cżyli gdiby do rzemyęsniká w rzemyęſlo przykazał. GliczKsiąż G5v; Lepyey żeby ocyec dał rácżey ná rzemyęſlo ſyná niż ná náuki. GliczKsiąż G7v, G5, G7, G8, L5v; BielKron 288; [A ieſliżeby ſie [syn] vcżyć niechcyał/ Niechayby wżdy cżytáć piſać vmiał. Tedy go ná iákie Rzemięſło day WirzbGosp C].

»(na-, wy-)uczyć się, uczenie się, wyuczony, nauka rzemięsła« = arte erudiri Modrz [szyk zmienny] (10:3:1:1): Item zeznal yſch myſtrzewy ſwemv v kthorego ſzyą rzemyoſla vczil, vbranye zamſchowe y kabath Barchanowy vkradl LibMal 1550/157; gdy ſie wyucży [syn] rzemięſlá/ wſſędzye mieyſce będzye myal GliczKsiąż G6v; Percipere artem, Náuczić ſie rzemięſłá. Mącz 36d, 458d; BielSat C3; Powiedáią/ że ſię w Turcech ták záchowuie/ iż wſzytcy w obec ludźie/ choćia też y bogáći/ [...] bywáią wyucżeni rzemiosłá iákiego ręcżnego ModrzBaz 13; SkarŻyw A3, 74, 452; CzechEp 64; BielRozm 20; Phil S2; á nád to niektórzy [synowie] pod bárwą vczenia ſie rzemióſł od rodźiców odchodzą SarnStat 200 [idem (2)] 660, 919.

»rzemięsło robić« = artem exercere Modrz, JanStat; artis opera facere Modrz; officium gerere JanStat [szyk zmienny] (20): W miáſtách też obycżay ten vrodził ſye/ iż Bękártowye rzemyęſłá nye mogą robić GliczKsiąż B4v; [Przysięgamy] Rzemięſłá náſze ſpráwnie robić GroicPorz g, f4v; Gdy chłop loźny prziydzie do miáſta á nie vrządźi ſię álbo nierobi rzemioſłá do trzećiego dniá/ táki przes vrząd mieyſki ma być poiman UstPraw D; BielKron 449; Poſpolićie śie to zachowuie/ iż ktoryby rzemieśnik zábił pſá/ ten rzemiosłá muśi przeſtáć robić/ [...] á kto zábije cżłowieká/ ten mieyſcá ſwego nietráći ModrzBaz 6v, 46v, 91v, 107v; Pąn [!] Iezus robił z Iozephem rzemiesło iego. SkarŻyw 244 marg, 244; CzechEp 65 [2 r.]; GórnRozm B3v, N2; WujNT Act 18 arg; SarnStat 237, 920; [Udający kalekę] Obwiia ręce/ nogi/ choćia go nie bolą: Mogąc rzemięſło robić/ mogąc oráć rolą. KlonWor 50.

»rzemiosłem robić, robiący« (1:1): rzemioſło vmieć/ á rzemioſłem nie robić/ vboſtwá y głodu ieſt przycżyną. SkarŻyw 26, 26 marg.

»rzemięsła uczyć« [szyk zmienny] (2): Mamy ludźie/ ktorży wſzelákich náuk y rżemieſl vczą GórnRozm Fv; Sámá namędrſza miſtrzyni náturá/ Vcży rzemięſłá dowćipnego gburá KlonFlis E.

»rzemięsło umieć« = artem callere Modrz [szyk zmienny] (9): [Według Mahometa chrześcijanie:] żadney ſpráwy woienney niemáią/ áni rzemioſł vmieią BielKron 255; Callet hoc artificium, Vmie to rzemięsło dobrze. Mącz 32a; ModrzBaz 13; SkarŻyw 26, 98; CzechEp 64, 65, 66; KlonFlis A2.

Wyrażenia: »cech rzemięsła« (1): to więcey ſzkodźić może/ gdy by ſię kto zá tákiego vdawał/ iż do cechu rzemięſłá ktorego należy/ y znák ná ſobie rzemięſłá ktorego nośi: á rzemięſłá onego nieumie/ áni go robi. CzechEp 65.

»[jakiego] rzemięsła mistrz« (2): CzechRozm **7; Wiele widzę obiecuieſz miſtrzu Stámieckiego [= kamieniarskiego] Rzemięſłá/ coś teraz przyſzedł z kráiu Niemieckiego. KlonŻal D3.

»rzemięsło ręczne« = ars manuaria Modrz [szyk 4:4] (8): Rzemyęſlá te ręcżne nigdy długo trwáć á ſnámi myęſzkáć nye mogą. [...] Náuka záſię y po ſámey ſmyerći trwa GliczKsiąż H3v; Artes vulgares quae vulgo mechanicae dicuntur, Ręczne rzemięsłá. Mącz 511c, 191a; Ale náſzym dworzánom/ nietylko ręcżne rzemiosłá/ ále y wolne náuki vmieć/ zda ſię być rzecż bárzo chłopſka. ModrzBaz 13, 13; SkarŻyw 507; A wſzákże iednák iż miedzy rzemięſły ręcżnymi/ ſą iedne gnuśne/ [...] Przetoż náſzych wiekow ſzláchćicowi Polſkiemu/ zákazáne ſą. KlonFlis A2v, A2.

»rzemieśnik [jakiego] rzemięsła« = artifex artis Vulg (3): [Mówi Bóg:] Tákim gwałtem vpádnie Bábilon miáſto ono wielkie/ [...] á żadny rzemięſnik iákiegożkolwiek rzemioſłá nie będzie w tobie [Babilonie] iuż nigdy nálezion RejAp 153v; tám też [przy stacjonującym wojsku] ſą rzemieśnicy wſzelkiego rzemioſłá BielSpr 53v; WujNT Apoc 18/22.

»[jakiego] rzemiosła towarzysz« = człowiek parający się rzemiosłem, przedstawiciel cechu (6): Powyada yſch s Thomkyem ze mroczy rodem Barwyerſkyego rzemyoſla thowarziſchem ſuknya y ſchablyą wkoſzczyenye, kathowi Marczinovi yuſch dawno vkradli przed 10 lyath LibMal 1547/130v; [Maciej z Giczyna zeznał:] Iſch wądruyącz Zmatiſſem czireyczikyem garnczarſkiego rzemyoſla thowarziſchem kthori thu tha ſzyedzi, spruſz do czech, the kradzyezi ſnym poczinal LibMal 1550/157v, 1550/154v, 155, 156v, 157v.

»warstatne rzemięsło« (1): Manuarius, Ręczny. Ut artificium manuarium alias Mechanicum, Warſtatne rzemięſło. Mącz 209b.

Szeregi: »gospodarstwo i rzemiosło« (1): Ty Chamie orz rolą/ y inſzym Goſpodárſtwom/ y Rzemioſłom przyſtoyne potrzeby odpráwuy StryjKron 6.

»rzemiosło a kupiectwo« (1): Wállis Nagolth tá kráiná ma miáſtá/ zamki/ klaſztory/ y Grábſtwá/ żywnośći dobre z rzemioſł á z kupiectwá. BielKron 287v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»(albo) nauka, (a, i, a(l)bo, takież) rzemięsło« = studia aut literarum aut artificiorum JanStat [szyk 21:2] (23): Gdy ſynow kilká ieſt v oycá/ tedy ieden z nich może iść ná náukę álbo na rzemioſło UstPraw F2v; OrzRozm A2v; BielKron 9, 288; Ad artem et praecepta revocare, Doſwiádczić á skoſztowáć nauki á rzemiesłá ſwego. Mącz 16d, 202d, 303b, 432c, 453b; GórnDworz Z; niech go wpráwią [rodzice syna] w tákowe náuki ábo rzemiosłá [ad eas artes]/ do ktorychby ie przyrodzenie ćiągnęło: áby tákich náuk ábo rzemiosł pirwſze zápráwowánie poznáwáć y miłowáć pocżynał ModrzBaz 11v, 13; [Merkuriusz] ſpytał Iowiſzá/ iákimby ſpoſobem wſtyd y ſpráwiedliwość ludźiom rozdáć miał/ ieſli ták iáko náuki/ ábo rżemieſłá GórnRozm N2v, Fv, N3; OrzJan 63; A ták vſtáwiamy: iż tylko ieden ſyn ze wśi od oycá ma odéydź ná ſłużbę/ á zwłaſczá ná náukę ſzkolną/ álbo ná rzemieſło SarnStat 200, 659, 660 [2 r.], 919; KlonFlis A2. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r., w przeciwstawieniu 7 r.]

»rzemięsło albo robota« [szyk 1:1] (2): FalZioł V 51; A ieſliby ony dobrá były z iego [zmarłego] oyczyzny/ [...] álbo robotą iego właſną álbo Rzemięſłem nábyte: tedy ná przyiaćiele przypadáią. GroicPorz ggv.

»rzemięsło i służba« = artificium vel (aut) servitium JanStat [szyk 3:3] (6): A gdy będzie który [chłop] miał odéydź/ ma dozwolenié wźiąć y liſt świádeczny od Pánów mieyſc/ iáko ieſt wypuſczony/ áby ſzedł ná rzemieſło y ná ſłużbę. SarnStat 200; CHłopi tułáiący ſie/ którzy do trzećiégo dniá po przyſzćiu ſwym do miaſt y miáſteczek w ſłużbę y w rzemieſło ſie nie oddádzą/ chcemy y vſtáwiámy/ áby przez vrząd mieyſki byli imáni y zátrzymáni SarnStat 520, 520, 521, 660, 919.

»warstat i rzemiosło« = officina et ars Modrz (2): Mącz 127b; niektorzy wárſtáty y rzemiosłá ſwe opuśćiwſzy/ draby zoſtawáią dla leniſtwá ModrzBaz 107v.

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu wieloczłonowym: »i insze rzemięsło« (1): To tylko wiem/ iż gdyby ták ći/ o ktorych ſię rzekło/ iáko y inſzy/ w żywoćie y w náuce cále y prawdźiwie chriſtá páná (cżego nie tuſzę) náśládowáli: [...] tedyby im kowalſtwo/ ćieśielſtwo/ tákże y żadne inſze vcżćiwe rzemięſło/ nic nie ſzkodźiło. CzechEp 65.

W przen (1):
Wyrażenie: »rzemiosł mistrz« (1): bo vcżciwe vboſtwo po wſzitkim ſwięcie nalepiey miaſta rządzi á ſprawuie, ggyż [!] ono ieſt wſzitkich rzemioſł miſtrz BielŻyw 93.
Przen (3): RejZwierc 194v; Tám [złodziej] łupi zamki pługi/ y wozowe kołá: A tu tego rzemięſłá naprzednieyſza ſzkołá. KlonWor 34.

rzemięsło czyje (1): [do świata:] A kiedy iuż cżás przydzie mego záwołánia [tj. śmierci]/ Daſz mi kwit poććiwego ná wſzem záchowánia. Bych beſpiecżnie wędrował do rzemięſłá ſwego/ A tám okazał ſztuki wárſtátu ſwoiego RejZwierc 271v.

α. Cech, stowarzyszenie rzemieślników wykonujących dany zawód (14): Bo tho ieſt rzecż wiadoma, yſz my [rzeźnicy] sługam naſſim więcei wierzicz muśime, niſz ynſſe Rzemioſła. ListRzeź w. 13; Bo żaden cżeladnik niema bycz od rzemieſła odrzuczon ListRzeź w. 32, w. 29, 30, 31; [Vchwaliaią gdÿbij ktorzÿ zbracziei począł sobie robicz, rzemioſlowi doſicz vczÿnil ÿ Miſtrzowſkie przeprawił tedy do roku ÿ ſzeſcziu niedziel ma ſię ozenicz MetrKor 1578 117/444].

rzemięsło czyje (3): Na ktori porządek y postanowienie naſſego Rzemioſła, [...] siednoczilichmi śie y na tho zwolili. ListRzeź w. 49, w. 6 [2 r.].

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy rzemiosła [zawsze rzemięsło + przymiotnik] (4): My iako Rzemieſło Rzeźnicze w Sliąsku, [...] siednoczilichmi śie y na tho [tj. na karanie złych rzemieślników] zwolili. ListRzeź w. 50, w. 2, 24, 54.

Wyrażenia: »czeladnik rzemiesła« (1): ListRzeź w. 24 cf »towarzysz rzemiesła«.

»starszy rzemiosła« = mistrz (2): Bo ieſli w mieśćiech káżde rzemiosło ma ſwoię ſtárſze/ dáleko więcey małżeńſtwam mieć przyſtoi ModrzBaz 32v; [Wezwano] Láwników/ y ſtárſzych rzemióſł miaſt onych/ [...] áby tym lepiéy obyczay/ formę y cénę rzemieſłnikóm rzeczy/ któré máią bydź czynioné/ poſtánowić mogli SarnStat 270.

»towarzysz rzemiesła« (1): Thak yſz koſzdi thowarziſſz albo czeladnik Rzemieſła Rzezniczego, ktory od ynąd prziwandruie, ma śie przodkiem listem Cechowim wiwieścz. ListRzeź w. 24.

b. O sztuce rycerskiej (43): CI [Gnojeńscy] záwżdy Rycerſkiego/ ſtanu vżywáli/ Y zacni w tym rzemięſle/ ludzye z nich bywáli. RejZwierz 63, 92; GórnDworz D6v; [Nastała] inna Náuká w Rzemioſlech chytrſza/ ſzkodliwſza/ ogromnieyſza/ okrutnieyſza/ niż pierwſze máchiny/ to ieſt/ Spráwá Puſzkárſka BielSpr 62; PaprPan D2v, Z4, Aa3; GórnRozm Mv; VotSzl C2v; Pod rzemięſłem ná te[n] cżás zámykam y żołnierſtwo/ gdyż y [lege: ji] Láćinnicy [a]rtem militarem zową. KlonFlis A4.

W przeciwstawieniu: »nauka ... rzemięsło« (3): zgołá ia przyimuię zá dekret/ [...] że nie náuká/ ále rycerſkie rzemięſło ma przodek GórnDworz G7v, G7v, G8.

Zwroty: »parać się, bawić się, pętać się rzemięsłem« [szyk zmienny] (2:1:1): Kmieca to rzecz na on czas patrzać roley była/ A Slachta ſie rycerſkim rzemięſłem bawiła. KochSat A2v; kto ſie ryczerſkiem rzemięſłem pęta/ potrzebá áby thák wiele rozumem robił/ iáko y ciáłem. GórnDworz G7v; Iákoż mnie ſie bárzo podoba páchołek młodi/ zwłaſzcżá ten/ co ſie para rycerſkim rzemięſłem GórnDworz K4, Kk6v.

»robić rzemiosło« (1): Nie folgował [nauczyciel] zacnośći ták miłego płodu. Skąd ſławę y pożytek ma s ciebie to páńſtwo/ [...]. A robiąc s twych młodych lat ieſzcże tho rzemioſło/ Ktore cie po wſzem ſwiecie ták dawno roznioſło/ [...] PaprPan A4.

»umieć rzemięsło« (1): przywiodłbych y ktemu śiłá przykłádow/ iáko oni wieldzy Hetmáni ſtárzy/ mało mieli ná tym/ iż vmieli Ricerſkie rzemięſło doſkonále/ ále chcieli być ktemu y vcżonemi GórnDworz G3v.

Wyrażenia: »professyja rzemięsła« (1): A ták Dworzánin náſz mimo głowne ſwoie záwołánie/ á profeſſią ryczerſkiego rzemięſłá/ ieſli ſie w cżym cżuć godnym będzie/ niechayże tego vmie vżyć GórnDworz N3v.

»rycerskie rzemięsło« [szyk 24:6] (30): KochSat A2v; A Rycérſkié Rzemięſło którym Polſká ſtałá/ [...] Stániáło między ludźmi KochZg A3v; Gdy ſie Dworzánin moy zacnie/ y ták ſzcżęſliwie iáko ſie powiedziáło vrodzi/ zakon/ á záwołánie iego/ ábo (iáko dziś mowią) profeſſia/ niechczę áby byłá ina/ iedno Ricerſkie rzemięſło GórnDworz D5; A ták ten moj Dworzánin im ćwicżeńſzy będzie w thym rzemięſle Ricerſkim/ thym będzie więtſzey cżći/ á chwały godzien. GórnDworz D5v; [Błądzą ci] ktorzy powiedáią/ iż náuká wádzi/ do Ricerſkiego rzemięſłá. GórnDworz G4; [Pan Kryski powiedział:] iż głowne záwołánie Dworzáninowe być ma/ Rycerſkie rzemięſło GórnDworz I6, C7, E3, G3v, G7 [4 r.], G7v [2 r.] (21); Rzymiánie gdyby byli Miáſtá Rżymu nie záłożyli/ [...] y nie kocháli ſię ták bárżo/ iáko ſię kocháli w rycerſkiem rżemieśle/ nigdyby byli do tákiey władzey nie prżyśli. GórnRozm L4v, H2v; SkarKaz 421a; Ale chcemyli mieć ludzie pochopnieyſze do ſłużby Rzeczypoſp: y obrony oyczyzny/ w rzemięśle Rycerſkim VotSzl Cv, C3, E4v; CzahTr F4.

Szereg: »nauka z rzemięsłem« (1): dla tegoż chcę/ áby te obiedwie rzecży poſpołu ſpięte/ náuká z Rycerſkiem rzemięſłem/ [...] náidowały ſie w mym dworzáninie. GórnDworz G8.
2. Wytwór, dzieło, rzecz zrobiona, efekt pracy rzemieślnika lub artysty (5): GliczKsiąż H2; S tey náuki Alchimiey iednák wiele rzemioſł inſzych powſtáło ſwiátu potrzebnych/ iáko ieſt śkło/ ktore z ogniá niezagáſzonego á s popiołu ſpráwuią. BielKron 26v.

W połączeniu szeregowym (1): W Portugáliey kupiectwa bogate [...] we Fráncyey mordi wprawdźie poki ſie Bog nie zmiłuie/ ále przed tym od złotá/ od ſrebrá/ od háwtow/ od drukow/ y wymyślnych rzemioſł/ wſzyſtko świetno/ wſzyſtko koſztownie GostGospSieb +4.

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu wieloczłonowym: »i inne rzemięsła« (1): Stoi ták w piſmye/ że gdy ſie yął ſwyát pſowáć/ [...] wthen cżás dopiro ſie rozmáite rzecży według poſtępku ſwyátá ſámego wynarzáły. Ták walki y bronye ku walce/ yáko y inſſe rzemięſlá dla roſkoſſnego życya. GliczKsiąż H2.

Przen: O ludziach pojmowanych jako dzieło Boga [czyje] (1): nigdzież znacżnieyſze y ozdobnieyſze rzemięſło iego [tj. Boga] nie ieſt/ iáko ná świętych y wybránych SkarŻyw A3.

Synonimy: 1.a. praca, robota; α. bractwo, cech; 2. dzieło, robota.

ECB