[zaloguj się]
[pdf]

RZEŹNIK (52) sb m

e jasne.

Fleksja
sg pl
N rzeźnik rzeźnicy
G rzeźnika rzeźnik(o)w
D rzeźnikowi
A rzeźnika rzeźniki
I rzeźniki(e)m rzeźniki
L rzeźnikach

sg N rzeźnik (22). ◊ G rzeźnika (9). ◊ D rzeźnikowi (5). ◊ A rzeźnika (2). ◊ I rzeźniki(e)m (2). ◊ pl N rzeźnicy (7). ◊ G rzeźnik(o)w (2). ◊ A rzeźniki (2). ◊ [I rzeźniki.] ◊ L rzeźnikach [w tym: skrót. rzeźn. (1)] (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.; ponadto s.v. rzeżymieszek.

1. Rzemieślnik zajmujący się ubojem zwierząt i sprzedażą mięsa; lanius Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; carnarius Mącz, Calep, Cn; lanio BartBydg, Cn; macellarius, Mącz, Cn; macellator BartBydg; porcinarius Mącz; bucaeda, bucida Cn (50): A przyſzedſzy [Ezop] do rzeźnikow/ Nákupił świnich ięzykow. BierEz O4v; Murm 185; Lanius. Fleiſcher. Rżeznik. Mymer1 14; BartBydg 79 [2 r.]; ſpal v thego Rzeznyka na Nocz y Noczlyek tha kradzyeza yeſth mv oddal LibMal 1548/139v, 1543/69v, 1545/105, 1548/139v; Rzeźnicy áby wrzedliwego álbo ſkłotego/ y ktorymkolwiek innym obyczáiem niezdrowego bydłá niebili/ y nieprzedawáli/ pod winą wedle poſpolitey vchwały vłożoną. GroicPorz f4v; Naydzyeſz cżáſem Rzeźniká dáleko niż páná/ Ná wſzem vrodziwſzego/ choć łupi Báráná. RejWiz 98v, 16; BielKron 366v; Porcinarius, Rzeźnik/ álbo przekupień świniego mięſá/ kupiec który wieprzmi kupczi. Mącz 312d, 39a, 183d, 202c; RejZwierc 6; Znáiomy cżłowiek ieſt/ zá zdrowia ná słuſzbie poſpolitey zábáwiony/ Sewerus imieniem/ á rzeznik rzemiesłem SkarŻyw 567; Calep 166b, 581a; [LustrMalb II 56; W Máydeburgu miedzy Rzeźniki ten obycżay y porządek ieſt że Ráycom ná vrząd ſwoy przyſięgáią/ rzemięſłá ſwego ták pilnie doględáć/ áby żaden z Cechu ich żadnego bydlęćiá wrzedliwego/ álbo iákokolwiek niezdrowego ná iátki niebił. SzczerbIus 128, 129; Rzeźnik ktory ma owce/ woły/ y inſzy dobytek/ ktoryby ná iátki bił/ to do dźiedźictwá należy. SzczerbSpecSax 142 (Linde)]. [Cf 2.]

W połączeniu z imieniem (i nazwiskiem) (15): Item wdolſku woycziechovi Schipulyewy Rzeznykowy Vrſulą zoną v wyodl LibMal 1545/104v; Item wkobilynye Iacuſkovi rzeznykovi ſukny dwye vkradl bądacz v nyego wgoſpodzye LibMal 1545/109, 1543/76v, 1545/99v, 1547/131v, 1548/139v [2 r.], 1551/159v (15).

W połączeniach szeregowych z nazwami innych zawodów (7): Nád tho [burmistrzowie] Piekárzow/ Rzeźnikow/ y Kárczmarzow máią doględáć GroicPorz b4; tám też ſą rzemieśnicy wſzelkiego rzemioſłá/ Kráwcy/ Piekárze/ Rzeźnicy/ Kuchárze/ Sloſarze/ Kowale/ Płátnerze/ y inni rzemieśnicy BielSpr 53v, 2v; [żaków wolnych czynimy od obciążeń] chcąc tego/ iżeby [...] żadnégo cłá áni podatku álbo dźieśięćiny [od nich] nie brano: áni im Rzeźnicy/ Piekárze/ młynárze/ ćiężko niech nie czynią/ álbo kłopotu nie zadáią SarnStat 202, 285, 285 żp; A gdzieſz ſię podziáły [pieniądze]? (–) Przeiádły ſię, przepiły, ná ſtroye wydáły: Rzeźnik, piekarz, ogrodnik, ſzynkarz, ptaſznik, rybitw: Aptekárze, bárwierze, inſzy rzemięſłnicy, V ktorych ſię potrzeby długo ná borg bráły, Rozebráli. CiekPotr 32.

W porównaniach (2): Owſſem dla ymienia twojego [Panie] rozmáytemi ſmierćiami giniemy/ á tak ważne zginienie náſſe nie ynáczey iáko gdy owce rzeznik rzeże dla pożytku ſwego [Ps 43/23]. RejPs 66v; A o thę ſwiętą duſzę wſzyſcy nic niedbamy/ Iáko Rzeźnik owiecżkę práwie ią chowamy. RejWiz 121v.

[Wyrażenie: »rzeźnik jateczny«: Rzeźnicy jateczni czynszu i łoju tak wiele jako i przerzeczoni rajce dają, to uczyni ... fl. 13/6/0 LustrRus II 169, 135, 166.]
Przen (2):
a) Śmierć (1): O nieſzcżęſni nędznicy/ co iedno pátrzymy/ W zyemię iáko bydlętá/ á nic nie pomniemy/ Onych wiecżnych roſkoſzy/ á rzeźnik nád námi/ Stoi záwżdy s koźikiem/ iáko nád kozámi. RejWiz 193v.
b) Szatan (1):

W połączeniu szeregowym (1): ktory [Pan] położył zá nie [za owieczki swoje, tj. wiernych] duſzycżkę ſwoię/ á wykupił ie y wydárł ie od onego ſrogiego rzeźniká/ opráwce á wilká ſwiátá tego: á iżby ich ſthrzegli ći wierni páſtherze RejPos 122v.

a. Człowiek dokonujący rytualnego uboju i sprzedaży zwierząt; cultrarius, popa, victimarius Mącz (3): Cultrarius alias victimarius, Rzeźnik v żydow który na ofiáry bydło rzezał. Mącz 71b, 493c.
Wyrażenie: »ofiarowny rzeźnik« (1): Popa, Który bydlętá y ine zwierzętá ku ofiárowániu przedáwał/ ofiárowny rzeznik. Mącz 312b.
2. Kat, oprawca (1): Carnifex, tortor, kath, homicida vel macellator carnium, rzeznyk BartBydg 23.
3. Wyrażenie: »rzeźnik mieszkow« = złodziej odcinający od paska sakiewki z pieniędzmi (1): Sector zonarius, wypróżnimieſzek/ vrzinacz/ rzeźnik mieſzkow. Mącz [513]a.

Synonimy: 2. butel, ceklarz, małodobry, kat, oprawca, siepacz, szargant, szargarz, szerga; 3. mieszkorzaz, rzeżymieszek, urznimieszek, wyprożnimieszek.

MN