Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZYMKNIONY

Następne hasło: PRZYMNAŻAĆ SIĘ »

PRZYMNAŻAĆ (42) vb impf

w inf -mnå- (3) SkarŻyw, ArtKanc (2), -mna- Mącz (2); drugie a jasne; w pozostałych formach pierwsze a pochylone.

Fleksja

indicativus
inf	przymnåżać
praes
	sg	pl
1	przymnåżåm
3	przymnåżå	przymnåżają

praet
	sg
3	m	przymnåżåł
3	f	przymnåżała

imperativus
	sg
2	przymnåżåj

conditionalis
	sg		pl
3	m	by przymnåżåł	m pers
3	n		subst	by przymnåżały

inf przymnåżać (6). ◊ praes 1 sg przymnåżåm (6). ◊ 3 sg przymnåżå (10). ◊ 3 pl przymnåżają (1). ◊ praet 3 sg m przymnåżåł (6). f przymnåżała (1). ◊ imp 2 sg przymnåżåj (5). ◊ con 3 sg m by przymnåżåł (2). ◊ 3 pl subst by przymnåżały (1). ◊ part praes act przymnåżając (4).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w. s.v. przymnożyć.

Znaczenia

Powodować zwiększenie, powiększenie (42)
- a. O ilości lub wartości materialnej (12)
  - α. W konstrukcji oznaczającej zwielokrotnienie (1)
- b. O abstraktach (23)
  - α. O cnotach i zaletach duchowych (7)
  - β. O uczuciach i doznaniach (5)
- c. O terytorium (1)
- d. O czasie trwania (1)
- e. O zdrowiu (1)

Powodować zwiększenie, powiększenie; augere Mącz, Calep, Vulg, Cn; accrescere, propagare Mącz; adaugere, afferre a. dare incrementum, auctare, augmentare, exaugere Cn (42): Accresco, Przyraſtam/ Przymnażam. Mącz 68c, 20b; Augeo – Mnozę, przicziniąm, przimnaząm. Calep 114b, 883b; [Augeo Ich Mehre Przymnazam ArtNom O2; UrsinGramm 239].

a. O ilości lub wartości materialnej [w tym: kogo, czego (10)] (12): ale pokarm ten zawſze przymnaża takowey wilgoti w ktorey żywot zależy, y dawa doſtatek materiey ku trawieniu ogniowi przyrodzonemu. GlabGad Lv; Copio, Et Copior, Castrense verbum, Woyská przymnażam/ álbo vmocniam. Mącz 64c, 143d; WujJudConf 206; nié/ żeby [dieta była] ták ſkąpa/ ále áby rzeczy do iedzeniá były ná wybór/ do ſtráwienia łatwié/ á coby krwie dobréy przymnażáły Oczko 24; Sześć niedźiel w ten czás [w czasie potopu] lał déſcz nie przeſtáiąc/ A źiemiá nowé źrzódłá pobudzáiąc/ Rzék [= wody w rzekach] przymnażáłá KochPieś 31; Wzbudźił [Bóg Ojciec] k potrzebney pomocy/ wodze ſwe wierne w te to cżáſy/ rácżże ich Pánie przymnażáć/ á ſwoie ſpráwy w nas konáć. ArtKanc K12v, M15v; WujNT [405].

przymnażać do czego (2): A Pan przymnażał ná káżdy dzień tych kthorzyby mieli być zbáwieni do zboru. Leop Act 2/47; WujNT Act 2/47.

W charakterystycznych połączeniach: przymnażać kościoła [= wiernych], krwi, liczby ceremonij, rodzaju [= potomstwa], rzek [= wody w rzekach], wilgoty, wojska.

α. W konstrukcji oznaczającej zwielokrotnienie [co do czego] (1): Co ieſli grzeſzą ći/ [...] ktorzi fáłſzywie winę ſwoię ná drugiego wkłádáią/ grzech do grzechu przymnażáiąc [peccatum peccato accumulantes]? ModrzBaz 64v.

b. O abstraktach [czego] (23): Augere suspicionem, Przimnáżáć podeyźrzenia. Mącz 406d, [325]d.

przymnażać komu, czemu (6): muſiał by mieć [król]/ y ſzcżęſcie/ y Bogá obrońcą ſiebie/ kthoryby mu przymnażał wſzytkich fortun ták cżáſu woiny/ iáko też cżáſu pokoiá. GórnDworz Hh6v; SEmowit oycá w cnocie by namniey nie wydał/ [...] Bo ſie w ſpráwach Rycerſkich ták biegłym pokazał/ Męſtwá y dobrey ſławy Polakom przymnażał. PaprPan Dd3; Deſcenſów głowie/ gorąco przymnaża. Oczko [41]v; SkarŻyw 100; Rácżże nam [Panie] wiáry przymnażáć/ wſzákeś to racżył obiecáć. ArtKanc L9; SkarKaz 160a.

W połączeniu z określeniem krotności (1): Niechżeć ſię tá wiárá moiá podoba/ á przymnażay mi iey tyle ſto kroć. Byś mi rzekł/ że ten kámień ieſt chlebem/ iabych záraz wierzył. SkarKaz 160a.

W przeciwstawieniach: »przymnażać ... umniejszać, uśmierzać, [opuszczać]« (2): [zakon dany przez Mojżesza] Gniewu Bożego/ pomſty y ſmierći wietzney nieuśmierza/ ále więcey przymnaża. KrowObr 43v; gdyż gorąca [woda] bárzo ſzkodźi/ á deſcenſow nietylko nie vmnieyſza/ ále tem bárźiéy przymnaża Oczko 16; [opuſzcżáćby trzebá grzechy; nieprzymnáżáć pomſty Bożey. HerbOdpow Vv6v].

W charakterystycznych połączeniach: przymnażać descensow (2), dobra, dobrej sławy, fortun, niepobożności, podejrzenia, pomsty, śmierci wiecznej, wiary (2).

Zwrot: »przymnażać więcej, barziej« [szyk zmienny] (2:1): KrowObr 43v; Oczko 16; A świeckich rzeczy y proznomownośći ſtrzeż ſię ábowiem przymnażáią więcey niepobożnośći [multum enim proficiunt ad impietatem] WujNT 2.Tim 2/16.

α. O cnotach i zaletach duchowych (7): KrowObr 62v; Rácż dáć [Duchu Święty] ſmyſłom dar świátłośći/ Przymnażay w ſercách miłośći LatHar 36, 187; [A dom zasię jest też sumnienie każdego, w którym ociec czeladny skarbu hojnego Mieszkając przymnaża DramStp I 627].

przymnażać komu (3): á Pan Bog rozum Woyćiechowi otwarzáiąc/ y bacżenia záraz z náuką przymnażáć mu pocżął. SkarŻyw 352. Cf Zwrot.

przymnażać w kim (1): A tych ktoreś iuż teraz powołał [Panie] [...] w wierze, w słowie, w pracách ſam vmacniay/ dárow hoynych w nich przymnażay ArtKanc K17.

W charakterystycznych połączeniach: przymnażać baczenia z nauką, bogactwa dusznego, cnot i darow boskich, męstwa, miłości, skarbow duchownych; przymnażać stokroć.

Zwrot: »więcej przymnażać [sobie]« (2): [św. Antonin] Prętko ſię w zakonne żyćie y cnoty doſkonáłe w práwił: [!] [...] im dáley tym więcey ſobie ſkárbow duchownych przymnażał. SkarŻyw 411, 235.

β. O uczuciach i doznaniach (5): Cięſzkiego żalu ſkutek nieſzcżęſliwy/ Bolu przymnaża/ ledwie iż cżłek żywy WisznTr 24.

przymnażać komu (2): á dla ſamego gniewu niewiaſta niepoſiedzi na iednym mieſtczu/ ale iey wſzytko niewcżas, á tak z mieſtcza na mieſtcze biega/ á w tym cięſzkoſci ſobie przymnaża. FalZioł V 17b; Rość Iároyśiu namilſzy/ w lećiech ſię pomnażay/ A vćiechy z lat młodych Rodźicom przymnażay. SkorWinsz A3v.

W charakterystycznych połączeniach: przymnażać boleści, bolu, ciężkości, strachu, uciechy, wesela.

Zwrot: »(jeszcze) więcej przymnażać« (2): Wzruſſyłeś wſſytkę ziemię ták yż ſie temu wielkiem dziwem wſſytek lud dziwował/ á nápoion był tákiem winem ktore ſnadz więcey ſtráchu niż weſela przymnaża. RejPs 88; GórnDworz S2v.

c. O terytorium (1):

Zwrot: »[czym] granic przymnażać« (1): ktory [Trojden, jaćwieskie książę] znáki w rodzoney Rycerſkiey dzielnośći z ſiebie pokázował/ gdy z Ruſią z Polaki/ z Mazury/ y Krzyżakámi Pruſkimi vſtáwicznie woyny wiodł/ częſtymi zwyćięſtwy gránic Litewſkich przymnażáiąc. StryjKron 360.

d. O czasie trwania (1): [chory w wodzie] piérwéy ráno niech godźin półtory śiedźi/ w wieczór tákże/ názáiutrz trochę więcéy/ trzećiégo dniá więcéy/ przymnażáiąc co dźień po troſze Oczko 27v.

e. O zdrowiu (1): [list pana Gałczyńskiego do Marszałka Koronnego] Krol IMPan nasz na Zęby chor, ale iakis pod czas słaby bywa [...] Exercitiam czyni na Pokoiu przęcię coteż nie wadzi zdrowia IKM. Ktemu niebarzo frasowliwy iakobył Krol niebosczyk, natura mitis, clemens cotez zdrowia zwykło przymnażac, y dlugiego zywota. ActReg 156.

Synonimy: przyczyniać, przydawać, przysparzać.

Formacje współrdzenne cf MNOŻYĆ.

Cf PRZYMNAŻAJĄCY, PRZYMNAŻANIE, PRZYMNAŻANY