Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: (PRZYSŁOWIĆ)

Następne hasło: PRZYSŁOWIENIE »

PRZYSŁOWIE (30) sb n

o jasne; -é z tekstów nieoznaczających é (Cn e pochylone).

Fleksja

	sg
N	przysłowie
G	przysłowiå
A	przysłowie
I	przysłowi(e)m, przysłowim
L	przysłowiu

sg N przysłowie (21). ◊ G przysłowiå (1). ◊ A przysłowie (5). ◊ I przysłowi(e)m (2), [przysłowim]. ◊ L przysłowiu (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. Utarte powiedzenie o charakterze filozoficznym lub moralnym funkcjonujące w jakiejś społeczności, sentencja (26)
- a. Powszechnie znany szyderczy przykład (1)
- b. Tytuł księgi Starego Testamentu (1)
2. Wypowiedź (3)
- a. Przepowiednia, proroctwo (1)
- b. [Powiedzenie, jednostka słownikowa]
3. Zła opinia, złe zdanie o kimś; plotka (1)
4. [Alegoria, podobieństwo]

1. Utarte powiedzenie o charakterze filozoficznym lub moralnym funkcjonujące w jakiejś społeczności, sentencja; proverbium Vulg, Calag, Cn; verbum Vulg, Cn; abagio Calep, Cn; vocabulum BartBydg; adagio, adagium, dictum, parabola, sermo Cn [w tym z przytoczeniem tekstu przysłowia: bezpośrednio (13), wprowadzone spójnikiem: iż (5)] (26): BartBydg 173; BielŻywGlab nlb 8; Skąd przyſlowie v nas/ Iż kto ſye ná ludźye dawa/ połowicę tráći KromRozm III N4v; Przyſlowie ieſt: Młodzieniec ktory idzie wedle ſwey drogi/ chodz ſie więc ſtára/ nie odſtąpi iey. Leop Prov 22/6; Sprichwort. Przypowieść. Przysłowie. Proverbium. Calag 460a; Calep 2b, 21b; Abowiem w tym przyſłowie ono ieſt prawdźiwe: iż inſzy ieſt ktory śieie/ á inſzy ktory żnie. WujNT Ioann 4/37.

przysłowie o kim (i o czym (żywotne)) (2): Pomniż o onem przyſlowiu. Obogatem o wielbladzie RejKup l8v; BielSpr 51.

Frazy: »stąd (a. skąd) urosło, przyszło, wyszło przysłowie« = unde exivit proverbium Vulg [szyk zmienny] (3:1:1): A obiecał był [...] Dawid y poſtánowił zápłátę onemu/ kthoby [...] pobił ſlepe y chrome/ ktorzy nienawidzieli Dawidá. Sthądże vroſlo przyſlowie [Idcirco dicitur in proverbio]/ Slepi y chromi nie wnidą do kośćiołá. Leop 2.Reg 5/8 [przekład tego samego tekstu BielKron], Num 21/27, 1.Reg 19/24; [Dawid wziąwszy zamek wypędził Jebuzy] Stąd potym przyſłowie przyſzło/ ſlepi á chromi nie wnidą do domu krolewſkiego. BielKron 69v; [Neron] Rzym łamał á paląc ſobie budował ſkąd było vrosło przysłowie/ Roma Domus fiet, veios migrate Quirites. StryjKron 51 marg.

»[od kogo] przysłowie jest wzięto« = kto stał się powodem powstania przysłowia (1): Ten [Nemrot] był mocnym Myſliwcem przed pánem/ á od nie^go to ieſt przyſłowie wźięto [Idcirco dicitur]/ iáko Nemrot mocny Myſliwiec przed pánem. BibRadz Gen 40/9.

Zwrot: »przyść w przysłowie« (1): Więc też przyſzło w przyſłowie Toloſáńſkie złoto KlonWor 10.

Wyrażenia: »pospolite przysłowie« (3): Oto káżdy ktory mowi poſpolite przyſlowie [qui dicit vulgo proverbium]/ ná ćię ie będzie przytacżał/ mowiąc: Iáka mátká táka y dziewká iey. Leop Ez 16/44; RejPos 312; o ktorey v nich [u Turków o bogini Fortunie] poſpolite przyſłowie bywa/ Yazylan, gelur Bassyna, to ieſt/ co mu bogini forthuná ná głowie nápiſze przy porodzeniu/ te^go ſie żaden nie vchroni. BielSpr 51.

»stare przysłowie« (4): RejJóz I4; Bowim to ſtare przyſlowie Iż ſowa zedrze na ſowie. RejKup e2v, k7v; Mądrze trzebá poczynáć wſzem w ſwey właſney ſpráwie/ Máiąc káżdy ná pieczy to ſtare przyſłowie. Przypadkom ſie przypátrzyć potrżebá więc záwżdy MycPrz I B.

Wyrażenie przyimkowe: »wedle przysłowia« (1): A to ſą zbory czártowſkye/ ktory yáko z pirwu yednąc począł/ gdźye może dźiwnymi obyczáymi ludźye zwodźi. A wedle przyſlowya náſſego polſkyego/ podle koſćyołá kárczmę buduye. KromRozm III A6v.

a. Powszechnie znany szyderczy przykład (1):

Zwroty: [»być dan w przysłowie«: Et eris perditus in proverbium ac fabulam cunctis populis. a bedzieſz dan na powieſzcz. y wprzyſlowye wſzemv ludv TomZbrudzBrul Deut 28/37.]

»stać się [komu] przysłowiem« (1): Teraz ſie im w pioſnkę obroćił á ſtałem ſie im przyſlowiem [factus sum eis in proverbium]. Leop Iob 30/9.

[Szereg: »powieść i przysłowie«: TomZbrudzBrul Deut 28/37 cf »być dan w przysłowie«.]

b. Tytuł księgi Starego Testamentu (1):

Szereg: »Przypowieści albo Przysłowie« (1): Nápiſał Sálomon [...] kſięgi/ miedzy inemi troie mądrości. Pirwſze Prouerbiorum/ to ieſt/ przypowieśći álbo przyſłowie/ po Zydowſku Myſzle BielKron 78v.

2. Wypowiedź [w tym: czyje (2)] (3): Krolowa ná to odpowiedziáłá/ Bydło im wroćić możemy/ ále ſłozy y płácz ich kto im wroćić y nágrodzić może? Záprawdę ſwięte á pámięći godne Krolowey Bogoboyney przyſłowie. StryjKron 477.

przysłowie o czym (1): iáko zwykł máwiáć y piſáć on S. náſz Kárdynał HOSIVS [...]: [tu cytat] (marg) Kárdynałá Hozyuſzá/ o roznośći ſekt przyſłowie. (–) ReszPrz 99.

a. Przepowiednia, proroctwo (1): A gdy widzyał [Balaam] Amálechá/ wzyąwſzy przyſłowie [assumens parabolam Vulg Num 24/20] rzekł: Pocżątek narodow ieſtći Amálech/ iegoż oſtátki ſkázone [!] będą. BielKron 43.

b. [Powiedzenie, jednostka słownikowa: Salve, Ave/ dwie ſą ſłowie/ A poſpolite przyſłowie. MorawRozm C2v.]

3. Zła opinia, złe zdanie o kimś; plotka (1): Iuż táki [złodziej] mieyſcá nie ma w orſzaku cnotliwym: Wſzędy go doieżdżáią przyſłowiem dotkliwym [tj. mówią o nim źle]. KlonWor 37; [Wiemy też i to, że ociec jego [księcia pruskiego] beł proscriptus ab imperio et subiectus banno imperiali [...]. Otóż takowego pana mieć z takim przysłowim nie barzoby nas czciło. PismaPolit 442; bo ſie obawiał [biskup Karnkowski] przyſłowiá iákiego od ludźi (bez cżego nie było) że ſie to Krol [Henryk Walezy] w im kochał y on też w Krolu bárzo. BielKron 1597 711 (Linde)].

[Wyrażenie: »złe przysłowie«: [niepijący] Vydźie zwády przy kártach y złégo przyſłowia. Albertus D.]

4. [Alegoria, podobieństwo:

Wyrażenie przyimkowe: »pod przysłowiem«: á teć rzecży [o dwóch synach Abrahama zrodzonych z żony i z niewolnicy] pod przyſlowiem powiedziano [quae sunt per allegoriam dicta] [tj. symbolizują Stary i Nowy Testament]. Leop Gal 4/24 (Linde).]

Synonimy: 1., 2., 4. przypowieść, 1. powieść, przyrownanie, sentencyja; 4. alegoryja, podobieństwo.