Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZYZWOITOŚĆ

Następne hasło: PRZYZWOLAĆ »

PRZYZWOITY (59) ai

przywoity (30), przyzwoity (29); przywoity GlabGad, KłosAlg, KromRozm I (3), KromRozm II (2), KromRozm III (3), GliczKsiąż, KwiatKsiąż (4), KuczbKat (5), CzechRozm (4), NiemObr, SarnStat; przyzwoity MurzNT, Mącz (4), OrzQuin, LeovPrzep, BiałKat, BiałKaz, BudNT (2), ModrzBaz (3), Oczko, SkarŻyw (1), KlonŻal, GórnRozm, LatHar (7), WujNT (2), KlonWor; przywoity : przyzwoity GórnDworz (4:1).

o jasne.

comp przyzwoitszy (4).

Fleksja

sg
m	N	przyzwoity	f	N	przyzwoitå, przyzwoitszå	n	N	przyzwoito, przyzwoit(e)
	G	przyzwoit(e)go		G	przyzwoitéj		G	przyzwoit(e)go
	A			A	przyzwoitą		A	przyzwoit(e)
	I			I	przyzwoitszą		I
	L			L			L	przyzwoitym

pl
N	subst	przyzwoit(e)
A	subst	przyzwoit(e)
I	f	przyzwoitymi
I	n	przyzwoitymi

sg m N przyzwoity (3). ◊ G przyzwoit(e)go (1). ◊ f N przyzwoitå, przyzwoitszå (29). ◊ G przyzwoitéj (3); -éj (1), -(e)j (2). ◊ A przyzwoitą (2). ◊ I przyzwoitszą (1). ◊ n N przyzwoito (6) [może av], przyzwoit(e) (2); ~ (attrib) -(e) (1); ~ (praed) -o (6) KromRozm I (2), KwiatKsiąż, GórnDworz, BiałKaz, ModrzBaz; -(e) (1) KuczbKat. ◊ G przyzwoit(e)go (2). ◊ A przyzwoit(e) (1). ◊ L przyzwoitym (2). ◊ pl N subst przyzwoit(e) (4). ◊ A subst przyzwoit(e) (1). ◊ I f przyzwoitymi (1). n przyzwoitymi (1).

Sł stp notuje w: Indeksy do Sł stp (verba absentia), Cn notuje, Linde XVIII w.

Znaczenia

1. Właściwy komuś, charakterystyczny, typowy, charakteryzujący kogoś lub coś (25)
2. Odpowiedni, należyty; wskazany; przysługujący, należący się komuś (24)
- a. Będący w czyjejś mocy (6)
3. Odnoszący się, dotyczący kogoś lub czegoś, związany z kimś lub czymś (8)
4. Zgodny z czymś (2)

1. Właściwy komuś, charakterystyczny, typowy, charakteryzujący kogoś lub coś; proprius Modrz, Cn; communis, peculiaris Modrz [w tym: komu, czemu (24)] (25): GlabGad O5; A przywoita człowyekowi zá pirworodnym grzechem nyeumyeyętnoſć/ nyeopátrznoſć/ błąd/ y omyłká KromRozm II a4v; KwiatKsiąż H4; Expendere oportet quid quisque habeat sui, Co komu yeſt przizwoyitego álbo co zá przirodzenia kto yeſt. Mącz 436a, 106b; niech ſye Litwá z háńby przyrodzónéy y kożdemu Kśięſtwu przyzwoitéy/ vćiecze co rychléy/ gdy ią Polſká wzywa do Króleſtwá Polſkiégo ſwobody OrzQuin Qv; przyrodzenie ſámo/ [...] náucżyło Mamki ſpiewáć/ áby ſpiewániem dziećinny płácż tuliły/ bo wnet dziecię vſpokoi ſie/ y zápomni ſobie przywoitego płácżu GórnDworz H3, S; A tego zwycżáiu modlić śie w Duchu/ ktory ieſt przywoity Chrześcijánom/ ludźie niewierni miec y vżywáć niemogą KuczbKat 370; BiałKaz C3v; CzechRozm 162v; ták też zazdrość/ przyzwoitſza bywa tym/ ktorzi ſą bárzo wyſokiego ſercá/ á sławy prágnącego. ModrzBaz 65v; SkarŻyw 580.

przyzwoity w czym [= czemu] (1): widźiáłá mi ſye rzecz potrzebna/ [...] nieco o Pánu Bogu w Tróycy iedynym przytoczyć/ y o wzmiánkách álbo wſpominániu Bożym w piśmie świętym przyzwoitym y częſtym BiałKat a2v.

cum inf w funkcji podmiotu (7): Cf W funkcji orzecznika; Fraza.

W funkcji orzecznika (8):

~ N sg f [w tym: cum inf (4)] (7): Kácerzomći przywoita koſćyoł tárgáć/ odłączáć/ náſládowce ſobye yednáć KromRozm I O4v; Mącz 510c; Bo cierpieć y vmrżeć/ tylko cżłowiecżey náturze przywoita KuczbKat 40; ktory [archimandryta Kimbar] ſię mial za iednego Filozofá/ iáko to głupim przyzwoita. BudNT przedm b7, przedm c2; Oczko 8; NiemObr 152; [BronApokr 65].

N sg n [cum inf] (1): przeto śię łácno do onego mierźionego Tyráńſtwá zmykáią/ ktoremu przyzwoito ieſt/ wſzytko wedle vpodobánia ſwego cżynić ModrzBaz [16]. ~

Przysłowie: ktorym [tłumaczom] ſię iednák nie dziwuię/ że ſię ná kilku mieyſcách ſpotknęli/ gdyż przyzwoita ludziom omylać ſię BudNT przedm c2.

Fraza: »rzecz jest przyzwoita« [w tym: cum inf (2)] = commune est Modrz (3): ModrzBaz 131v; Szkándowáć poſmycżnym Niemcom/ ieſt rzecż przyzwoita KlonŻal D3v; O Pánie Boże/ ktoremu przyzwoita rzecż ieſt záwżdy/ miłośierdźie pokázowáć/ [...] prośimy ćię pokornie zá duſzą ſługi twego N. LatHar 658.

Szereg: »przyzwoity, (abo) pospolity« [szyk 1:1] (2): Hoc illud his usu venire solet, ut quicquid dixerint negent, Przizwoyta/ poſpolita to tym nie nowiná ym to/ rzekſzy co záś przeć. Mącz 510c; Bo co ieſt rzecż poſpolita ábo przyzwoita [Quod enim commune est] wſzytkiey Kśiężey/ to tylko niektorym właſną być niemoże. ModrzBaz 131v.

2. Odpowiedni, należyty; wskazany; przysługujący, należący się komuś; accommodatus, consentaneus, dignus, iustus, legitimus Cn [w tym: komu, czemu (19)] (24): Bog przemyſli y ſtworzy cżłowyeká/ ocyec go będzye myał/ á náucżycyel da mu rozum y ćwicżenye cżłowiecżeńſtwu przywoite GliczKsiąż N8; Abowiem wolnym vmysłom [...] przywoitſza ieſt Hiſtoryey znaiomość/ y ćwicżenie W mądrych obycżaiach. KwiatKsiąż H3, G2, I3v; Mącz 485b; LeovPrzep b2v; Abowiem lećiwemu cżłowiekowi [...] gráć ná lutni [...] bárzo nie przyſtoi: [...] á miłość ſtáremu/ iáko przywoita zna to káżdy. GórnDworz K2, Ii3; Gdźie bárzo śie tego ſtrzedz potrzebá ábyſmy komu inſzemu tey cżći niewyrządzáli/ ktora ieſt Pánu Bogu przywoita KuczbKat 365, 100; CzechRozm 228; W człowieczym ćiele poki wilgotnosći máią ſwą prżyzwoitą miárę/ ſwoy porżądek/ poty zdrowie człowiecze kwitnie GórnRozm M3v; WujNT 16 marg, Yyyyy; SarnStat 111; Bo z przyrodzenia dźiatki śiodmego ſię rodzą Mieśiącá żywe [...]. Dźiewiąty y dźieśiąty xiężyc przyzwoity Połogom KlonWor 63.

cum inf w funkcji podmiotu (1): MurzNT 53v cf »przyzwoita była abo się godziło«.

Wyrażenie: »rzecz przywoitsza« (1): GórnDworz G3v cf »właśniejszy, przywoitszy«.

Szeregi: »przyzwoita była abo się godziło« (1): że téſz iedni mowią pax huic domui/ a drudzy pax vobis/ miaſto zwyczáinégo pozdráwiania/ iako by to iem ſamem a niewſzyſtkiem mowic przyzwoitá była/ abo śię godziło. MurzNT 43v.

»właśniejszy, przywoitszy« (1): ále żadna rzecż właſnieyſza/ żadna przywoitſza cżłowiekowi nie ieſth/ iáko vmienie GórnDworz G3v.

a. Będący w czyjejś mocy (6): A iż y modłá zá ine/ zwłaſſcza poſpolita/ wyęcey kápłanowi niż komu inemu przywoita yeſt/ z ſtárego zakonu ſye okázuye KromRozm III K5v; vżyczył im [apostołom] theż mocy grzechy ludźyom odpuſſczáć/ ktora bogu ſámemu przywoita yeſt. KromRozm III M4, M3v; Bo ácżkolwiek [odpusty] áni grzechu nie zgładzáią/ áni męki wiecżney nie oddaláią (ábowiem tá oboiá rzecż Sákrámentom świętym/ zwłaſzcżá chrztowi y pokućie ieſt przyzwoita [...]) wſzákoż iednák [...] LatHar 285.

Fraza: »jest rzecz przyzwoita [cum inf]« (2): Y owſzem/ iż tá rzecż ſámemu P. IEzuſowi ieſt przyzwoita/ [...] iść y przyſtęp mieć przez ſámego śiebie do Oycá LatHar 329, 153.

3. Odnoszący się, dotyczący kogoś lub czegoś, związany z kimś lub czymś [komu, czemu] (8): Za tym pięćioro ma mieſtcze/ kthora licżba czałemu ſwiatu ieſt prziwoita Bowiem on ze cżtyrzech żiwiołow ieſt ſłożon/ á piątha cżęſć iego ieſt okrąg niebieski KłosAlg A2v; Yaćiem zá to myał/ iżeby ſámemu ſynowi Bożemu przywoito było ono/ co o nim ſwyadſſył S. Yan krzćićyel. Widźyałem duchá z ſtępuyącego yáko gołębicę z nyebá KromRozm I B2v; KuczbKat 25; tedy rzecż tá [tj. padanie na twarz przed kimś] byłá ćieleſna/ á ſwiátu przywoita: gdźie káżdy prośić może drugiego o co chce/ bes vſzcżerbku chwáły Bożey CzechRozm 192v, 234v; LatHar 121.

Szereg: »własny i przyzwoity« (2): DObrodźieyſtwá Boſkie dwoiákie ſą: iedne wſzyſtkim poſpolite: drugie káżdemu z nas właſne y przyzwoite. LatHar 558, 180.

4. Zgodny z czymś [czemu] (2): Stáło ſye około yego [kacerza Aetiusa] przez biſkupy to/ co yeſt przywoito koſćyelnym vſtáwom/ y vpominánye od nas náſládowáło/ áby áni czytano nyezbednych liſtow yego. KromRozm I N2v; A gdźyeby oná [tj. kacerska] náuká boſka/ álbo ſlowu bożemu przywoita byłá/ trwáłá by byłá nád wolą wſſelkyego ſtworzenya KromRozm II pv.

Cf NIEPRZYWOITY, NIEPRZYZWOITY, [PRZYZWOISTY]

LWil