[zaloguj się]
[pdf]

SAŁATA (54) sb f

sałata (52), szałata (2); szałata BielŻyw; sałata : szałata FalZioł (12:1).

Pierwsze i końcowe a jasne (w tym w pierwszym 1 r. błędne znakowanie); -łå- (35), -ła- (2) Murm, RejWiz.

Fleksja
sg pl
N sałåta
G sałåty
A sałåtę sałåty
I sałåtą
L sałåcie sałåciéch

sg N sałåta (30). ◊ G sałåty (5). ◊ A sałåtę (13). ◊ I sałåtą (3). ◊ L sałåcie (1). ◊ pl A sałåty (2). ◊ [L sałåciéch.]

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. bot. Lactuca sp. L. (Rost); rodzaj roślin jednorocznych lub dwuletnich z rodziny astrowatych (Asteraceae); występuje ok.100 gatunków uprawianych jako roślina jadalna lub lecznicza (o lekko gorzkawym smaku); lactuca Murm, Mącz, Calep, Cn; astylis, eunuchion, meconis Cn (37): Murm 114; Lactuca. Sałata. FalZioł I 73c, +3d, V 47; Gdy iednego cżaſu Ariſtipus ſzedł mimo Diogeneſa á on płokał ſzałatę, y nałaiał Ariſtipowi Diogenes rzekąc, gdyby ſie ty naucżył tey to potrawy ieſć, nigdyby okrutnikowi nie ſłużił BielŻyw 57; Forum holitorium, Tárg gdzie zyołá/ Sáłaty Rzodkwie/ marchwie [...] przedáyą Mącz 135a; Lactuca, a lactis copia dicta est quod abundantiam lactis exuberet, To yeſt ziele które my ſáłatą zowiemy. Mącz 182b, 115c, 487d; Też rzeczne Ráki tłuczone/ day z winem miáłko pić/ przepuśći lekko żywot, á ktemu karmia dobra ieſt Sáłatá wárzona. SienLek 39; MIerné á częſté iedzenié ſáłaty kreẃ dobrą mnoży SienLek 144v; Albo z wodą Sáłaty nátłucz/ á ięczmiennéy mąki przymieſzay/ przykłádayże to ná wſzelákie wywinienie álbo ſtłuczenié SienLek 150, 48, 80, 87, 107, 110 [2 r.] (11); Pierwey ći tu tych Włochow nigdy niebywáło/ Fráncá/ Piżmo/ Sáłatá / ſnimi to náſtáło. BielSat B3v [idem BielRozm ]; PudłFr 78; BielRozm 12; Calep 577a; Dworká ma tego doyźrzeć z pilnośćią/ áby ogrodnych rzecży nie omieſzkiwáłá śiać/ gdy cżás cżemu przychodźi. Iáko cebulę/ ogorki/ páſternak/ márchew/ pietruſzkę/ rozſádę/ ćwikłę: ſáłatá też nie wádźi GostGosp 122, 72, 167; kiedy go [Barańczucha Tatarzyna] potym po kilku lat ieden z znáiomych tráfiwſzy ſie do Rzymu pytał/ iáko ſie ma: powiedźiał. Nie dobrze/ trawę iéſz kak báran: dáiąc znáć że mu ſie ſáłatá Włoſka [tj. sałata, którą musiał jeść we Włoszech] niepodobáłá. KochAp 9; KlonFlis C.

W porównaniach (2): Abowiem vcżynnośći á zálecánie ieſt to do przyiáźni iáko ſáłatá do wieprzowey piecżeniey. RejZwierc 90; Acżći Włoſzek ſerwetkę ma y kurádenty/ Ale by woł Sáłatą poſra ſobie pięty. RejZwierc 243v.

Zestawienia: »sałata domowa« = Lactuca sativa L. (Rost); sałata siewna: [Cf 2.].

»sałata kędzierzawa« = Lactuca sativa var. crispa L. (Rost) (1): Sáłatá kędźierzáwa/ Lactuca ſeſsilis, ſiue criſpa SienLek 230v.

[»polna sałata« = Lactuca serriola Torner; sałata kompasowa, roślina dwuletnia, lecznicza i trująca: I będą ieść mięſo iego [baranka] oney nocy/ ogniem pieczoné/ y przáſné chleby z polną ſálatą (marg) z gorzkośćiámi. (–) [cum lactucis agrestibus] WujBib Ex 12/8.]

»sałata prosta« = Lactuca sativa L. (Rost); sałata siewna (1): Locygá álbo láktuká po ſtároświecku/ dźiś Sáłatá proſta. SienLek 216v.

Szeregi: »laktuka albo sałata« [szyk 2:1] (3): Wezmi/ ſlaz/ rumien/ wierzbowe liſcie/ laktukę/ albo ſałatę/ vwarz w wodzie FalZioł V 75v; Cyemnym oczom ſłuży mleko z ſałaty/ álbo łáktuki z mlekiem niewieśćim ná poły/ ná oczy ie puſzczáć SienLek 65, 90v. [Cf 2.]

»łocyga albo sałata« (1): A gdyby ſye komu Wątrobá zápaliłá/ ma źiela chłodzące iádáć/ iáko łocygę álbo ſáłathę/ podrożnik/ tylko z ſámym octem SienLek 89.

2. bot. Zestawienie: »sałata leśnia« = Mycelis muralis (L.) Dum.; sałatnik leśny, bylina trująca z rodziny astrowatych (Asteraceae) (1): SAłatha albo laktuka ieſth dwoiaka, Iedna ieſt domowa á druga leſnia FalZioł I 73d.
Szereg: »sałata albo laktuka« (1): FalZioł I 73d cf Wyrażenie.
3. Potrawa (zwykle pikantna) zrobiona z różnych ziół i warzyw; acetarium Murm, Calep, Cn; insalatum BartBydg (16): Murm 186; BartBydg 75; Salatha vcżyniona s Piotruſzki/ z włoſkiego kopru/ z wodną rzeżuchą/ z boragiem/ z laktuką/ á tak ſtych zioł z ocztem á z oliwą ſałatę prziprawić oſoliwſzy trocha/ abowiem tha ſzałata ieſt dobra w gorączych niemoczach/ ſercze poſila. FalZioł I 98b, I 90a, d [3 r.]; Rapunculus, vel rapuncium, Pączki álbo ſoſzyki/ które ſie naprzód puſzczayą po ziemi którich w ſáłacie vżywáyą. Mącz 345d, 38b, 314a; (nagł) O chmielu. (–) CO to zá ſáłatá rána Rózynkámi poſypána? Chmiél/ ieſli dobrze ſmákuię KochFr 11; Calep 16a; [acetaria ogrodne chvasty i⟨d est⟩ olera vel Salatha, Shalsha ReuchlinBartBydg a3v; tedy inſzé ieſt źiele/ któré zową we Włoſzéch Pimpinella, którégo pożywáią w ſáłaćiéch z octem á z oleiem. UrzędowHerb 248a].

sałata czego [= z czego] (1): A kto by ſie bez niego [łuku, tj. pora] niemogł obeydz/ thedy taki po iedzeniu iego ma ieſć lactukhę albo wyſokhiego mlecżu ſałatę FalZioł I 101d.

Przen (1): Ale gdy co rozumem á boiáźnią Bożą/ Nadobnie potrzęſione przed kogo położą/ A ſáłátá z miernośći vcżynioná ktemu/ Tá potráwá ſmákuie nadobnie káżdemu. RejWiz 48v.
4. [n-pr Imię psa: Nieprzepomnięć dálſzey ſztuki/ Bywáiąć też ze pſy ſuki/ Ktora pilna ſwego gnatá/ Day iey przezwiſko Sáłatá. BielawMyśl C (Linde).]

Synonimy: 1. laktuka, łocyga; 2. laktuka.

MN