[zaloguj się]

132. Rodzaje użyć przenośnych i ich klasyfikacja.

a. Nowe znaczenie.

Przenośnie zleksykalizowane traktujemy jako nowe znaczenie lub podgrupę i nie sygnalizujemy w żaden sposób przenośności tkwiącej u ich podłoża, np.: s.v. GŁOWA:

5. Zwierzchnik, przełożony ...
s.v. BARAN:
2. teol. Symboliczna nazwa Chrystusa Odkupiciela.

b. Przenośnie objaśniane.

Przenośnie utarte (niezleksykalizowane), dające się objaśnić synonimicznie lub zakresowo, umieszczamy pod poszczególnymi znaczeniami, poprzedzając je skrótem Przen, po czym po dwukropku następuje objaśnienie dużą literą, np. s.v. CELNIK:

Przen: Grzesznik, zły człowiek
s.v. KAPŁAN:
Przen: O Chrystusie.

c. Metonimie.

Metonimie uważamy za przenośnie objaśniane. Wprowadzamy je w następujący sposób, np. s.v. GŁOWA w znacz. 1.:

Przen: metonimicznie: Człowiek jako całość
w znacz. 2. (‘głowa jako ośrodek myśli i uczuć’):
Przen: metonimicznie: Człowiek jako podmiot myślący.
Sądzimy, że ten przykład może być wzorem dla metonimicznych użyć wyrazów oznaczających części ciała.

d. Niedające się objaśnić (W przen).

Przenośnie nieutarte, rzadkie, które zwykle nie dają się jednoznacznie objaśnić, umieszczamy pod odpowiednim znaczeniem bez objaśnień, poprzedzając je skrótem W przen, np. „dach serca”, s.v. DACH (ale nie s.v. SERCE). W układzie artykułu rubryka ta poprzedza rubrykę Przen. Materiał cytujemy w niej obficie, aby zilustrować każdą odmiankę przenośności.

aa. Odróżnianie przenośni od nowego znaczenia.

Niekiedy jest rzeczą niezmiernie trudną oddzielić materiał wykazujący jeszcze cechy przenośności od powstałego na tej bazie nowego znaczenia. Jednym z kryteriów może być istnienie w kontekście innych wyrazów, również użytych przenośnie, ale nawiązujących do dziedzin użycia znaczenia konkretnego. Tak np. s.v. FUNDAMENT użycia oznaczające w gruncie rzeczy prawie to samo, co wyodrębnione w dalszym ciągu hasła znaczenie:

Podstawa, ostoja, zasada, istota, teza ...,
ale uwikłane w konteksty z wyrazami „budować”, „osadzać na”, „kopać” itp., zostały potraktowane jako W przen od znaczenia konkretnego.

e. Uwaga w objaśnieniu.

Wyjątkowo w wypadkach, gdy wydzielenie przenośnego użycia jest trudne lub niemożliwe do przeprowadzenia, informację o przenośnym jego charakterze umieszczamy przy objaśnieniu znaczenia z uwagą typu:

czasem przenośnie
– lub:
często z odcieniem przenośnym
itp. (dotyczy to także symboli). Por. hasło GARDŁO.

f. Alegorie.

Poszczególne składniki alegorii traktujemy zależnie od ich każdorazowego indywidualnego charakteru, ponieważ użycia wyrazów w alegoriach mogą wykazywać wszystkie stadia, od konkretności do utartości. Np. w zdaniu „Pasterz pasie owce na łące pańskiej” – „pasterz” i „owce” mogą być przenośniami objaśnionymi lub nawet nowymi znaczeniami; „paść” i „łąka” będą zapewne należały do rubryki W przen; „na” i „pański” są użyciami nieprzenośnymi.

g. Przenośnie biblijne.

Przenośnie typu d. (W przen) pochodzenia niewątpliwie biblijnego sygnalizujemy dodatkowo w nawiasie skrótem (bibl.).
Jeżeli prócz nich są w danym znaczeniu też zwykłe użycia W przen, bibl. jest podgrupą a).

aa. Traktowanie przypowieści biblijnych i ich rozwinięć.

Właściwy tekst przypowieści biblijnych w zasadzie traktujemy jako użycia dosłowne. Wyjaśnienia, aluzje itp. umieszczamy w rubryce W przen, jeżeli choć jeden wyraz kontekstu sprzeciwia się odczytaniu zdania jako opisu sytuacji naturalnej. Materiał taki opatrujemy odpowiednią uwagą, którą umieszczamy w nawiasie po nagłówku, jeżeli dotyczyć ma całości użyć W przen; jeżeli są oprócz tego różne inne użycia, tworzymy tak objaśnioną podrubrykę a), np. s.v. KORZEŃ:

W przen (x): ...
a) W nawiązaniu do przypowieści o siewcy (x): ...
Nawiązania do różnych przypowieści są kolejnymi różnymi podgrupami.