[zaloguj się]
[pdf]

GRYŹĆ (124) vb impf

Fleksja
inf gryźć
indicativus
praes
sg pl
1 gryzę
2 gryziesz
3 gryzie gryzą
praet
sg pl
3 m gryzł m pers
f gryzła m an
n gryzło subst gryzły
fut
sg pl
2 m będziesz gryzł m pers
3 m będzie gryzł m pers będą gryźć, będą gryzli
n będzie gryźć, gryźć będzie, będzie gryzło subst
imperativus
sg pl
2 gryźcie
3 niech, niechaj gryzie
conditionalis
sg
3 m by gryzł
f by gryzła

inf gryźć (18). ◊ praes 1 sg gryzę (3). ◊ 2 sg gryziesz (1). ◊ 3 sg gryzie (58). ◊ 3 pl gryzą (14). ◊ praet 3 sg m gryzł (1). f gryzła (3). n gryzło (2). ◊ 3 pl m pers i m an gryźli (1) BielKron, gryzli (1) Leop. subst gryzły (2). ◊ fut 2 sg m będziesz gryzł (1). ◊ 3 sg m będzie gryzł (1). n będzie gryźć (1), gryźć będzie (1), będzie gryzło (1) PowodPr; będzie gryźć : gryźć będzie BielŻyw (1 : 1). ◊ 3 pl m pers będą gryźć (2), będą gryzli (1) RejAp (2 : 1). ◊ imp 3 sg niech, niechaj gryzie (2). ◊ 2 pl gryźcie (1). ◊ con 3 sg m by gryzł (2). f by gryzła (1). ◊ part praes act gryząc (6) [w tym zapis: gryżąc (1)].

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Ciąć, rozrywać, miażdżyć coś zębami lub szczękami (w przypadku robaków i owadów); jeść; rodere Mącz, Calep, Cn; frangere dentibus, frendere Cn (47): Leop Iob 30/3; Praerodo, Pirwey grizę/ naprzód głodzę vprzedzam kogo do gryzienia. Mącz 357c; Calep 926b.

gryźć co (16): Wolęć ia ná wśi żołądź gryść/ Niżli záwżdy w tym ſtráchu być BierEz M3v, N3, Rv; Miedzy inſzemi Layny pſie ieſt nalepſze ktory koſci gryzie FalZioł I 144a, I 113c, 117d, IV 31c; GlabGad C7; RejFig Bb6; RejZwierz 82v; RejPos B; Coż bogacż naprzod ma iż myſzy worki Gryzą mu/ á on przedſię ſuſzy wtorki. RejZwierc 226v, 104v, 107v. Cf Fraza, »gryźć paznokcie«.

W charakterystycznych połączeniach: gryźć chrzan, gałązkę, głąb, jajka, korzeń, kości, siano, worki, ziarno, żelazo (2), żołądź; gryźć chciwiej, długo, surowo; gryzie koń, mysz (3).

Fraza: »jakoby drwa gryzł« = prostacko, niedowcipnie (1): áby vważył czo może być trefnie/ á czo iákoby drwá gryzł: y co łatwie ku rzecży przypádnie/ á co ſie nieda pociągnąć/ áni náchylić GórnDworz P8v.
Zwroty: »gryźć paznokcie« (1): Myſli nád ſzáchy/ á gryzie páznogcie. KochSz C3.

»gryźć zębami« [szyk zmienny] (2): Pożywienia tám ſzukáłá [mysz]: A iednoż piłę nálázłá/ Ktorą ſwymi zęby gryzłá BierEz Rv; Mącz 357b.

W przen (1): Kręććie/ gryźćie heretycy/ ten dobrze mocną ręką wbity goźdź/ nie ruſzyćie go z mieyſcá/ y zęby połamiećie. SkarKaz 158a.
Przen (1):
Zwrot: »gryźć ziemię« = nie żyć (1): Mordere humum, Gryść ziemię. Mącz 232a.
a. O robakach i owadach: psuć, toczyć [co] (15): Teredo, Prochnowy robak/ álbo drzewny mół który drzewo grizie á ták prochnieye. Mącz 449d, 27b.

W charakterystycznych połączeniach: gryźć drzewo (3), skarb (5), ziele.

Frazy: [bibl. Matth 6/20] »mol gryzie« (5): RejRozpr B4v; ktorego ſkárbu áni mol áni rdzá żadna nie gryzie/ áni mu záſzkodzić może. RejPos 146v; RejZwierc 122v, 133, 168v.

»robak, czyrw gryzie« (4 : 1): [jabłko] Zwirzchu piękne cżyrwone/ á we wnątrz ſprochniáłe/ Bo ie tám robak gryzye chociay ſie zda cáłe. RejWiz 53; SienLek 2v; RejAp 51v; RejPos 204v; á źdrzeiemy iáko iábłká ſłodkie ná drzewie/ áno iedny głodzą oſy/ drugie cżyrẃ gryzie RejZwierc 115.

W przen (3):
Fraza: »robak, czyrw gryzie« (2 : 1): á oto nieſláchetni robacy/ grzech á cżárt vſtáwicżnie gryzą látoroſli twoie RejPos 204v, 205; Tákże też nam przychodzi/ y oſy nas y cżyrwie rozmáići gryzą/ y niewiemy kiedy ſie vrwawſzy roſtrąćić mamy/ á wżdy to v nas ná máłey piecży. RejZwierc 115.
b. Przyciskać zębami, obracać coś w zębach [co] (10): RejWiz 42; weźmi w chuſtę łáyno człowieczé świeżé/ przywiąż do wędźidłá niech to koń gryźie SienLek 169, 169; Będą ięzyki ſwoie grysć. RejAp 136 marg, 136, Dd2; PaxLiz D3.
Zwroty: »gryźć wargi« [szyk zmienny] (2): Ktora ma te obycżaie [...] Wargi gryzie, okiem ſtrzyże GlabGad P8; BielRozm 10.

»gryźć wędzidła« = mandere frena, mordere frenum Cn (1): Vzrzał Oſieł Koń ſkacże/ á wędzidłá gryzye RejZwierz 120.

2. Ranić, uszkadzać boleśnie czyjeś ciało zębami lub szczękami (w przypadku robaków i owadów); mordere Mącz [kogo, co] (13): to ieſt wrzedzienicza iakoby mrowka barzo iadowita/ ktora chodzi z mieſtcza na mieſtcze/ cżaſem gryzącz ciało, á cżaſem nierani iedno biega [...] iakoby pokrzywami parzył FalZioł III 33a; MurzHist P; Y rozgniewał ſie Pan Bog ná Azotſkie ludzi/ przeto ná nie dopuśćił plagę/ wielki bol wnętrzny gdy ie myſzy gryzły áż było widáć wnętrznośći BielKron 63, 142; że ſye iem pod ięzykiem [...] robáctwo/ kthóré óni pieſkámi [...] zowią/ záląga: [...] á ſnaść y iézyk gryżąc ſzczekáią Oczko 23v.

W charakterystycznych połączeniach: gryźć ciało, język, żywot.

W przen (8):
Szeregi: »gryźć a drapać« (1): kthora [nauka] nie thylko ciáłá ále y duſze nędznych ludzi záwżdy gryść á drapáć muśi. RejAp 63v.

»gryźć, (a) niszczyć« (2): Gdyż wiedzyał then ſwięty Pan/ iż on ſrogi wąż y s pomocniki ſwoimi záwżdy miał gryść/ niſzcżyć/ á zácieráć ſwięte ſtopy iego RejPos 318, 25v.

»gryźć a prześladować« [szyk 2 : 1] (3): Acż do cżáſu dopuśći temu wężowi przeſládowáć á gryść ſtopy ich RejPos 26v, 26 [2 r.].

»gryźć a zaci(e)rać« (2): ten nieſláchetny ſmok [...]/ kthory záwżdy miał gryść á záćiráć tą żołtoſcią á tą chytroſcią ſwoią ſwięte poſtępki iego RejAp 100; RejPos 26. [Ponadto przy innym szeregu 1 r.].

3. Działać szkodliwie na powierzchnię czegoś wskutek posiadanych właściwości chemicznych i fizycznych (13):
a. Uszkadzać, niszczyć; trawić (11): Ty drugie rzecży nie ſą tak grizącze. Ale wżdy iednak grizą/ ale ie muſi pierwey ſpalić FalZioł V 100v.

gryźć co (9): A wſzak że cżęſte á zbytnie iedzenie ćwikły gryzie żołądek y ielita. FalZioł I 20a; naſienie [...] gryzie ciało tak barzo iże ſkorę przeiada do żiwego dla ſwey zbytniey gorączoſci FalZioł I 146c, I 102a, 130a, II 4c, 5a, IV 38c, V 9, 16.

W charakterystycznych połączeniach: gryźć ciało, dzieciątko, żołądek.

[Fraza: [bibl. Matth 6/20] »rdza gryzie« (4) cf znacz.1. a. »mol gryzie« RejPos 146, RejZwierc 122v, 133, 168v.]
Szeregi: »drzeć i gryźć« (1): Lub polny kazi ciało/ ábowiem ie drze y gryzie FalZioł I 102a.

»gryźć a jeść« (1): wyſzuſza niecżyſtoſci zagniłe z ran y s kroſt ſmrodliwych ktore pſuią ciało zdrowe gryzącz ie á iedzącz. FalZioł I 130a.

W przen [co] (1):
Szereg: »gryźć, psować a niszczyć« (1): Abowiem miáſto napráwy tą złą á tą záráżoną ſłonoſcią ſwą/ gryzą/ pſuią/ á niſzcżą ſumnienia ſtráſzliwe ludzkie RejPos 338v.
b. Drażnić skórę, szorować [co] (2):
Szeregi: »drapać a gryźć« (1): ktory [wór] s przyrodzenia drapie á gryzie ciáłá ludzkie RejAp 63v.

»nie gryźć i nie szorować« (1): nie gryzie mu iuż hárnáſz grzbietu/ y iuż go nie ták cżęſto ſzoruie. RejZwierc 176v.

4. Powodować ból psychiczny; dokuczać, trapić, dręczyć; fodicare, mordere Mącz (51): Fráſunk/ kłopot/ niemocy/ á ſumnienie gorſze/ To ieſzcże bárzyey gryzye/ to ma żądło ſporſze. RejWiz 53.

gryźć kogo, co (35): BielŻyw 43; BierRozm 7; RejJóz A8; SeklKat V4v, Xv; Bo tam ieſt piekło/ gdźie kogo takié roſpaczy gryzą. MurzHist H4v, D3v; LubPs P6v; Azaſz nas iedná nędzá gryzye ná tym świecie. RejWiz 72; BibRadz II 90c marg; BielKron 140; Tabifica perturbatio, Fráſowánie które człowieká griźie. Mącz 437d, 232a; Prot Bv; SarnUzn B4; RejPos 196; KuczbKat 280; RejZwierc 77, 153, 223v; SkarJedn 229, 366; PudłFr 20; GórnRozm A3; Czy ćię gryźie żałoſna iáka krzywdá ćicha? ZawJeft 20; ActReg 183; Wſtawał kłopot z fráſunkiem/ ná nas nędzne/ Pánie/ Ktory cżłowieká dręcży/ á gryść nie przeſtawa GrabowSet K3v; OrzJan 35; CiekPotr 19; GosłCast 12; PaxLiz C4v. Cf gryźć kogo z czego; co komu; »mol gryzie«, »gryźć sumnienie«.

gryźć kogo z czego (1): A prżetom ſie nawroćił bacżącż nędzę ſwoię/ gdy mnie gryźie z grzechow ſamnienie moie. WróbŻołt 31/4.

gryźć co komu (3): Mącz 132c; Boś wemnie niepotrzebné troſki vpokoił/ Któré mi ſerce gryzły KochFr 76; GrabowSet N2v.

W charakterystycznych połączeniach: gryźć człowieka (2); gryźć mocno, pomału; gryzie frasunek, grzech (2), krzywda, miłość, nędza, rozpacz, zapalczywość, zazdrość.

Przysłowie: Ták y ty pánie mądrze gol Boć káżdego gryzie ſwoy mol RejRozpr E4; Quisque patimur suos manes, Káżdy ma ſwego molá co go gryźie. Mącz 207d.
Frazy: »[kogo] gryzie mol« [szyk zmienny] (4): Dawid zacny Prorok y Krol/ Gdy go gryzł on ſerdecżny mol/ Tę iego młodość wſpomina RejPos A2; Ale kogo gryźie mól zákryty/ Nie idźie mu w ſmák obiad obfity KochPieś 3. Cf Przysłowie.

»sumnienie gryzie; gryźć sumnienie« [w tym: o co (3) ] [szyk zmienny] (20; 2): Kto niewinnego potępia ſam ſiebie rani, bo dla tego ſumnienie iego będzie gryſć zawżdy. BielŻyw 77, 43; BierRozm 7; WróbŻołt 41/4; SeklWyzn c4v; RejJóz A8; albo ieſli ktory grzech/ ma oſſoblywy ktory by grizł ſąmnięnie iego SeklKat Xv, V4v; MurzHist D3v; RejWiz 87; BibRadz II 90c marg; Piſzą drudzy iż go záwżdy ſumnienie gryzło o niewinną kreẃ Kryſtuſowę/ przeto był ſobie cięſzką pokutę vſtáwił BielKron 140; Prot Bv; RejPos 196; RejZwierc 77, 223, 223v; Sumnienie mi: gryźie/ moy grzech niewſtydliwy GrabowSet N2v; OrzJan 35 [2 r.]; PowodPr 48; Mocno gryźie ſumnienié/ á wſtyd kole w oczy. GosłCast 59.

Zwrot: »serce gryźć« = animum fodicare Mącz [szyk zmienny] (3): Mącz 132c; KochFr 76; bo kto ták żyie iż ma zránione ſumnienie/ za ktorem boiaźń gryść ſerce iego muśi/ ten nie w Wolnośći ieſt GórnRozm A3.
Szereg: »gryźć a frasować« (1): Stoi też záſię nád tobą nędzne ſumnienie twoie gryząc cie á fráſuiąc cie RejPos 196v.
a. Dokuczać; celowo dogryzać (4): Ach przyiaćielći/ niechcąc griźie nie powoli. GosłCast 29.

gryźć kogo, co (3): Skaźcá y ſzpiég/ gryźie mię ćiężko/ gryźie/ boli GosłCast 61. Cf Zwrot.

Zwrot: »[komu] głowę gryźć« (1): A przeto lepyeyći ſnadź vbogą myeć/ s kthorąby w ſtátecżnosći myeſzkał/ niż bogátą ktoraćby głowę gryzłá. GliczKsiąż Qv.

Synonimy: 1. głodać, jeść; 2. kęsać, szczypać; 4. ciężyć, cisnąć, dodziewać, dogrzewać, dojąć, dojechać, dojeżdżać, dojmować, dokuczać, dokurczyć, dokurzyć, dolec, dolegać, dołomić, donaglać, dopiekać, dotykać, dożegać, dręczyć, gnębić, męczyć, pobudzać, popuszczać, przypiekać, przypierać, trapić, trestać, uciskać.

Formacje współrdzenne: dogryźć, ogryźć, podgryźć, pogryźć, przegryźć, przygryźć, przygryźć się, rozgryźć, ugryźć, wygryźć, zagryźć, zgryźć; odgryzać, ogryzać, podgryzać, przegryzać, przygryzać, przygryzać się, rozgryzać, wygryzać; przegryznąć, przygryznąć, rozgryznąć, zagryznąć; ogryzować, przegryzować, ugryzować; przegryzawać, rozgryzawać.

Cf GRYZĄCY, GRYZIENIE, GRYZION

ZCh