[zaloguj się]
[pdf]

JEDNACZ (228) sb m

e jasne, a pochylone.

Fleksja
sg pl
N jednåcz jednåcze
G jednåcza jednåcz(o)w
D jednåczowi jednåczóm
A jednåcza jednåcze
I jednåczem jednåczami, jednåczmi
L jednåczu jednåczach

sg N jednåcz (56). ◊ G jednåcza (11). ◊ D jednåczowi (1). ◊ A jednåcza (41). ◊ I jednåczem (39); -em (1), -(e)m (38). ◊ L jednåczu (6). ◊ pl N jednåcze (19). ◊ G jednåcz(o)w (12). ◊ D jednåczóm (5); -óm (2), -(o)m (3). ◊ A jednåcze (23). ◊ I jednåczami (10), jednåczmi (4); -ami SarnStat; -mi ZapWar (3); -ami: -mi KrowObr (5 : 1). ◊ L jednåczach (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

1. praw. Rozjemca, arbiter, sędzia polubowny; arbiter Mymer, BartBydg, Mącz, Calag, Calep, Cn; conciliator, disceptator, pacificator, reconciliator, sequester Mącz, Cn; pactor Mącz; concinnator Calep; compromissarius iudex, iudex ex compromisso sumptus, pacator Cn (81): przerzeczony Chleviensczy obvinili przerzeczoną Annę Russieczką przeth przerzeczonymy Iednaczmi wyssey opisanymi ZapWar 1550 nr 2655, 1505 tw 2013, 1522 nr 2286, 1548 nr 2669, 1550 nr 2655 [2 r.], nr 2666 (9); Arbiter. Korrichter. Iednacz. Mymer1 12; BartBydg 13; HistAl D2; OrzQuin B4 marg; Káźimierz [...] z Belą krolem Węgierſkim oblicżnie ſie ziechawſzy w Spiſzu v ſtárey wśi/ przymierze wiecżne wźiął przez iednacże Arcybiſkupá Strygońſkiego á biſkupá Agierſkiego BielKron 356v, 203, 210v [3 r.], 370v; Damnatus per arbitrum, Nálezion yeſt winien przes yednacze/ álbo ty ná które ſie ſam zdał/ ſámi go przekazáli. Mącz 77c; Sequester item, Yednacz który bierze miedzy ſtronámi yednánie/ też ten ktory wyrozumiawſzy dobrze rzecz ſądowną powodney ſtroney/ bierze yą ná ſię á przed prokuratorem przedkłáda y náucza yáko yą ſpráwowáć á czego ſie dzierżeć ma. Handlownik miedzy ſtroną á miedzy prokuratorem może być zwan. Mącz 384c, 62d [2 r.], 120c, 227a, 285b, 482c; HistRzym 70; ModrzBaz 64v; SkarŻyw 299; ZapKościer 1580/13v,15v, 1582/35, 36v; Kieiſtut iáko Vliſſes/ chytry iednacz. StryjKron 457 marg; à ták ſię dokonáłá vgodá Polakow z Litwą przez Kieiſtutá iednaczá StryjKron 457; Calep 232a.

jednacz czego (1): ktorego targu chćiał dowieſć ſzeſćią świádkow/ Z ktorych pierwſzy Piotr á drugi Iákub Kmotr tego Kondratá y iednacz tey rzeczy UstPraw C4v.

jednacz między kim a kim (1): Iágiełło [...] poſłał do Witułtá brátá/ áby był iednacżem miedzy im á oycem ſwoim Keyſtutem. BielKron 380.

W przeciwstawieniu: »nieprzyjaciel ... jednacz« (1): Tám Kieiſtut Xiążę Zmodźkie vczyniwſzy ſię z nieprzyiaćielá iednacżem/ zá gleitem Ludwikowym przyiáchał do woyſká Polſkiego StryjKron 457.

W porównaniu (1): KromRozm III N4 cf JEDNOCENIE.

W formule sądowej (4): Iakom szya ya vyednal szyakvbem brathem sthrycznem przesz yadnacze pawla pasnego Clymvntha yesyerzenskyego o wszythky krzywdy ZapWar 1505 nr 1997, 1505 nr 2012, 1513 nr 2084, (?) nr 2117.

Frazy: »jednacze ujednali« (1): A Czo ssie tycze Imienya russaiączego y lezączgo czy panovie Iednacze vyssey pisany vyednali y wssythko Imienie napoly dzielicz maią ZapWar 1550 nr 2655.

»jednacze rozjęli« (1): A w tym iednacże miedzy imi rozięli to do dwudzieſtu lat/ podawſzy w ſekwieſtr dzierżáwę. BielKron 363v.

Zwroty: »mieć [kogo] jako jednacza« (1): Król máiąc przy ſobie Arcybiſkupá Gnieznienſkiégo iáko iednaczá [Rex assidens arbitranti JanStat 225], ták z nim około Dzieśięćin poſtánowił. SarnStat 183.

»obrać (sobie) jednacze, za jednacze wybrać« = arbitrium sumere Mącz [szyk zmienny] (5 : 1): Composita, Compromitto, Przirzec/ prziyąć ná ſię/ to yeſt obrawſzy ſobie yednacze álbo ſędźie/ zdáć ſie ná nie/ przirzec/ prziyąć ná ſię zákład/ y zápiſáć ſie/ wſzysko [!] to trzimáć co ći yednacze naydą á miedzy ſtronámi poſtánowią. Mącz 227a, 151c, 176c, 227a, 432b; Wolffá Sauſchem Komendorá w Oſtrorode/ y mężnégo Ianá Sayſſen zá tákowe iednacze [...] miánuiemy y wybieramy [prohuiusmodi compositoribus ... nominandos et eligendos JanStat 848] SarnStat 1072.

»(swoję rzecz) (po)dać, danie jednaczom w ręce« [szyk zmienny] (2 : 1): Compromissum, Zdánie ſie ná yednacze/ Dánie yednaczóm w ręce Mącz 227a, 227a [2 r.].

»przyjąć za jednacza« (1): Terent. Me capere arbitrum, Ná mię ſie zdáli/ prziyęli mię zá yednacza. Mącz 34c.

»jednacza wysadzić [= ustanowić]« (1): Dare cognitorem. Procuratorá dáć z práwá álbo yednaczá wyſádźić. Mącz 251a.

»(z)dać się, zdanie się na jednacza« [szyk zmienny] (3 : 1): Arbitrum adhibere, Ná yednaczá ſie zdáć/ álbo yednaczá ſobie obráć Mącz 151c, 227a, 432b; dáli ſiená náſz wyrok [...] y ná nas iáko iednaczá/ pochwalićielá y definitorá/ álbo przyiaćielſkiégo zgodźićielá [compromiserunt tanquam in arbitrum compromissariarum, arbitratorem et laudatorem, definitorem seu amicabilem compositorem JanStat 226] SarnStat 184.

Wyrażenia: »nalazek [= wyrok] jednaczow« (1):Panye myly myklasschv czarnomsky ya sznalaskv ych mylosczy panow yednaczow yako vynny v.m. syą vpokarzam ZapWar [1544] nr 2609.

»sentencyja jednaczow« (1): APpellowáć żaden niemoże [...] od Sentencyey Iednaczow/ ktore ſobie ſtrony s ſpolnego zezwolenia biorą. GroicPorz cc2v.

Szeregi: »arbiter albo jednacz« (1): Tenże Irzyk Krol Czeſki arbitrem álbo iednacżem brał ſobie záwżdy Kázimirzá StryjKron 627.

»dzielca abo jednacz« (1): á toby zapiſem między ſobą ábo dźiélcámi/ ábo iednaczámi/ y zakłádem vmocnili SarnStat 1165.

»pośrzednik, (albo, i) jednacz« = mediator et compositor JanStat [szyk 3 : 2] (5): Calag 353b; My bacząc/ iż przyiaćielſcy iednacze/ álbo pośrzednicy zwykli bydź krewni/ obiáſniamy SarnStat 578, 578, 688 [2 r.].

»jednacz, (i) rozjemca« (2): ZapWar 1548 nr 2669; Arbiter ‒ Iednacz, roziemcana ktoregoſzie ſtronij ſpuſzczacą. Calep 87a.

»sędzia, (albo, i) jednacz« [szyk 5 : 1] (6): Sędziowie álbo iednacże powiedzieli/ yż mamy roſkazánie od Ceſárzá y Krolá/ tákież Papieżá/ ábyſmy inákſzego dekretu álbo wyroku niecżynili BielKron 218v; Mącz 14a, 90a, 227a; SkarKaz 4b; SkarKazSej 674a.

»jednacz, umowca, (postanowiciel)« (2): Mącz 272b; iednacze vmówce mogą bydź w świádectwie krewni/ bo tákie rzeczy powinowáći ſpráwuią. SarnStat 1159.

»uznawacz, jednacz« (1): Cognitor, Vznáwácz/ yednacz/ Też ten który rzeczy cziyey ná ſądźie bróni y prziſtrzega Mącz 251a.

Iron (1):

jednacz między kim (1): Otoż tu maſz Bellum ciuile othoż maſz pewnie Turká álbo Ferdynándá w Polſzcze miedzy námi iednaczá OrzList i.

2. Orędownik, pośrednik do Boga (o Chrystusie, Matce Boskiej i świętych); propitiator Mącz (146): OpecŻyw 53v; Ieſli pánná Márya ieſt iednatzem/ tedy tho nieprawdá co Páweł ſwięty nápiſał. KrowObr 165; Nie Swięći ſą naſzymi iednatzámi. KrowObr 210v marg, 51, 195v, 209 marg, 210 (19); [krol Lejdan kajał się] proſząc páná Kryſtuſá iáko iednacżá/ áby go zyednał z Bogiem oycem BielKron 215; Propitiator, Iednacz/ Przepráwiciel. Mącz 326d; RejPos 8, 108v, 341v; Abowiem dla zbáwienia świáthá Chryſtus raz ſtał ſye zbáwienną ofiárą/ y káżdégo winnégo iednacżem powſzechnym BiałKat 296; ArtKanc A15; SkarKaz Oooo2b [2 r.].

jednacz czego (2): Kryſtus Syn Boży/ ieſt Iednatz y przytzyńcá odkupienia/ á ſwięći vmárli iednánia. KrowObr 208, 208.

jednacz do kogo (12): I ktho ieſt iednatzem do Bogá zá grzeſznymi/ iedno Marya? KrowObr 164, 158v, 168, 185, 208 [2 r.], 209 (12).

jednacz u kogo (2): KrowObr 164; Kriſtuſá vkazáli być ołtarz y w ſpomożenie y zdrowie náſze/ ktory zá złośći ludzkie żywot ofiárował z okwitym krwie wylaniem / ſam ieden v bogá iednacżem będąc BielKron 200v.

jednacz miedzy kim a (a. i) (miedzy) kim (15): ieden ieſt Bog/ y ieden teſz iednatz/ miedzy Bogiem/ á miedzy ludzmi KrowObr 155, Bv, 51, 51v, 158v, 165 (12); báranekBoży [...] iednacż miedzy Bogiem á cżłowiekiem/ wſzytki ciemnośći ktore pod niebem zeymie BielKron 19; ArtKanc L5; WujNT 693.

jednacz z kim (1): iż mamy pewnego lekárzá á pewnego iednacżá ſobie z Bogiem Oycem ſwoim/ Páná náſzego Iezuſá Kriſtuſá. RejPos 327.

jednacz za kim (1): KrowObr 164 cf jednacz do kogo.

W połączeniach szeregowych (39): proſze ſobie na wſpomożenie pana Ieſu Chriſta orędovnika/ prziczincze/ y iednacza niego/ aby ſię racził prziczinić zamną grzeſnym do Boga oyca niebieſkiego SeklKat X; przeſto nie mnie/ ále Syná niego ſámego/ zbáwićielem/ odkupićielem/ iednaczem/ przytzyńcą/ y zrzodłem/ wſzego dobrá zowćie y tzyńćie KrowObr 154v; Vkaſz gdzie Kryſtus Syn Boży/ mátkę ſwoię roſkazał krześćijáńſkim ludziom názywáć zbáwićielką/ żywotem/ nádzieią/ vbłagánim/ wodzem/ tartzą/ drogą/ rzetznitzką/ iednatzem/ niebá y ziemie Rzędzićielká? KrowObr 165v; O iedynym Iednacżu/ Poſrzedniku y przycżyncy cżłowieku Pánu Iezu Kryſtuſie Synu Bożym. KrowObr 208, 46v, 50, 147 [2 r.], 150, 164v (26); BielKron 246; iż iuż s thego Páná nam národzonego mamy pewnego iednacżá/ przycżyńcżę á pewnego obrońcę/ ieſliby kto s krewkośći ſwey vpadł w ten to grzech RejPos 305v, 252v; WujJud 232v; y onego [Chrystusa] iáko Iednacżá/ Pośrzedniká/ Przycżyńcę/ Páſterzá y Páná/ cżáſu ſwey potrzeby wzywáć CzechRozm 201, 195, 204; ieſt [Chrystus] náſzą drogą do Bogá oycá: ieſt przycżyńcą/ iednacżem/ pośrzednikiem y vbłágánim zá grzechy náſze CzechEp 252, 80; WujNT 693, Xxxxx4v; SkarKaz 4b.

Szeregi: »pośrzednik i jednacz« (2): ludzie wzywáią Bogá Oycá przes iednego tylko Pośrzednika y iednatzá Páná Iezu Kryſtá Syná Bożego KrowObr 102v; ArtKanc D4v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 11 r.].

»jednacz, (i, a) przyczyńca« (54): MurzHist L2v; Naprzod tzáſzu Adwentu Pánnę Máryą Iednatzem Przytzyńtzą do Bogá tzynićie KrowObr 168; Swięte ludzi vmárłe Iednatzámi y przytzyńcámi do Bogá tzyniſz. KrowObr 213, 160v, 164 marg, 185 [2 r.], 208 [6 r.], 208v [2 r.] (48); RejAp 9; cożkolwiek záwołamy ku Bogu Oycu w imię tego iednacżá á przycżyńce náſzego/ wſzytko nam będzye dano y odpuſzcżono. RejPos 181v; RejZwierc 196; CzechEp 329. [Ponadto w połączeniach szeregowych 20 r.].

»rzecznik (a. rzeczniczka), (i) jednacz« [szyk 3 : 1] (4): ſámego Kryſthuſá/ iedynym rzetznikiem/ y iednatzem mieć niechćieli/ ále ná iego mieyſce Pánnę Máryą Mátkę iego rzetznitzką y iednatzem vtzynili KrowObr 41 v ‒ 42; 164 marg, Tt4. [Ponadto w połączeniach szeregowych 12 r.].

3. Ten, który porządkuje, układa, tworzy (1): Compositor verbale, Skłádácz/ yednacz/ vkłádácz. Mącz 310b.

Synonimy: 1. arbiter, definitor, dzielca, handlownik, medyjator, oberman, odpowiednik, pochwaliciel, postanowiciel, pośrzednik, rozjemca, sędzia, umowca, zgodziciel; 2. obrońca, opiekun, orędownik, patron, pośrzednik, przyczyńca, rzecznik, sprawca, zastępca; 3. składacz, układacz.

LW