Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: POSTAWNIK

Następne hasło: [POSTAWOWAĆ] »

POSTAWNY (12) ai

o oraz a jasne.

Fleksja

sg
m	N	postawny	f	N	postawnå	n	N	postawn(e)
	G			G	postawn(e)j		G
	A	postawny		A	postawną		A
	I	postawnym		I	postawną		I
	V	postawny		V			V

pl
N	m pers	postawni
N	subst	postawn(e)
G		postawnych
D		postawnym
A	subst	postawn(e)

sg m N postawny (1). ◊ [A postawny. ◊ I postawnym.] ◊ V postawny (1). ◊ f N postawnå (1). ◊ G postawn(e)j (2). ◊ A postawną (1). ◊ I postawną (2). ◊ [n N postawn(e).] ◊ pl N [m pers postawni.] subst postawn(e) (1). ◊ [G postawnych.] ◊ D postawnym (1). ◊ A subst postawn(e) (2).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde także XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. [Dorodny, rosły]
2. Wyróżniający się, zwracający na siebie uwagę swoim zachowaniem (7)
- a. Pretensjonalny, nienaturalny (2)
- b. Przesadnie strojny, lubiący przepych (3)
3. Pozorny, fałszywy, obłudny, udany (4)
- a. [W funkcji rzeczownika: Obłudnik, kłamca]
4. Pyszny (w nawiązaniu do imienia postaci literackiej: Postawa ‘pycha’ cf 1.POSTAWA zn. II.2.) (1)
5. [bot. Zestawienie: »postawne ziele« = Malabaila aurea (Sibth. et Sm.) Boiss., malabajla złota, bylina z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae), lecznicza, występuje na terenie Grecji]

1. [Dorodny, rosły:

W połączeniach szeregowych: A záśię też konie ku ſtádu máią być obieráne ſzerokiego ćiáłá/ poſtáwne y we wſzytkich cżłonkach ſtroyne á doſtátecżne. Cresc 1571 515 (Linde); KOń cudny ten ieſt ktory ma wzroſt poſtawny wielki a długi/ ták iż każdy cżłonek ma proporcya Cresc 1571 524 (Linde).]

2. Wyróżniający się, zwracający na siebie uwagę swoim zachowaniem (7): gdi był [Diogenes] miedzy inemi więźńmi przywiedzion do Philipá Mácedonſkiego krolá/ ſtał z weſołą poſtáwą [...]. Krol vpátrzywſzy onę poſtáwną iego oſobę y poważną iego myſl kazał gi przywieść bliżey do ſiebie RejZwierc 135.

Szereg: »postawny, okazały« (1): Bądź poſtáwny ſwiátu okazáły/ Boś w vrodzye dobrze doſkonáły BielKom F4.

a. Pretensjonalny, nienaturalny (2): Pan iáko groźi poſtáwnym białym głowom. RejPos 306 marg.

[Wyrażenie: »postawne kroki«: CiceroKosz 68 marg; Przeto że ſie wynióſły córki Siońſkié/ á chodźiły wyćiągnąwſzy ſzyie/ y pomrugáiąc oczymá chodźiły/ y pląſáły/ chodźiły nogámi ſwémi/ y poſtáwnym krokiem [composito gradu] poſtępowáły (marg) y nogámi ſwémi brząkáły. H. to ieſt, trzewikámi ze zwoneczki. (–) WujBib Is 3/16 (Linde).]

Szereg: »subtylny i ([a]) postawny« (1): [...] ſtrzegąć ſie ſubtylney y poſtáwney wymowy CzechRozm 59; [Więc ſię też wyſtrzegáć mamy/ ábyſmy chodząc/ názbyt leniwych/ iákoby to ſubtilnych á poſtáwnych krokoch [!] nie vżywáli CiceroKosz 68 (Linde)].

b. Przesadnie strojny, lubiący przepych (3): Nátka [złotnik] Woſku w pierśćionki/ Puryſu w Láncuſzki/ Wczás to ná ty poſtáwne náſze pánie duſzki. BielSat Cv [idem] BielRozm 16.

W połączeniu szeregowym (1): Ale czemu ią [swoją żonę] zowieſz ſwoiem złem? (-) Zła bowiem, Swiegotliwa, będliwa [!], poſtáwna, roſproſzna. CiekPotr 6.

3. Pozorny, fałszywy, obłudny, udany (4): Gdyż tu iáſność wielką ſłowá BOżego widzę: ktorą trudno ćieniem poſtáwney/ rozumu ludzkiego mądrośći/ zaſłonić. CzechRozm 251v, 51; ále podobno to cżynił tym vmyſłem mniemáiąc/ ábj nas ſwoią poſtáwną ochotą vſtráſzyć miał NiemObr 23; [WujPosN 1584 II 109 (Linde)].

[Wprzeciwstawieniu: »prawdziwy ... postawny«: Bowiem tám nie tákie cżućie iákiego chce po nas Apoſtoł/ ále zmyślne á potworne/ nie prawdźiwe cżekánie przyśćia ná świát Páńſkiego w żywot Pánny [...] ále poſtáwne. GrzegŻarnPos 1597 4v (Linde).]

Szereg: »postawny, słowny« (1): Poſtáwne, ſłowne ſłużby, może bydź, że iáko [...] śnieg od wiátru [...] podniesiony [...] w niewczásie iákim trudnym Rzeczypoſpolitey Iákoby źimie potrwa; ále záś ná wioſnę Roſtáie. CiekPotr 51.

a. [W funkcji rzeczownika: Obłudnik, kłamca:

W przeciwstawieniu: »postawny ... szczyry«: niewinne winni/ prawdziwe fałſzyrze/ poſtáwni ſzcżyre zábijali. GrzegŻarnPos 1582 700 (Linde).]

4. Pyszny (w nawiązaniu do imienia postaci literackiej: Postawa ‘pycha’ cf 1.POSTAWA zn. II.2.) (1): Nie mnimáć ſie lepſzym nád drugyego Gdyſmy poſzli od oycá iednego/ A ták rádzę ty poſtáwny pánie/ Lepyeyći ſie tobye potym sſtánie/ Miáſto Buty wezḿ s cnotą pokorę BielKom F4v.

5. [bot. Zestawienie: »postawne ziele« = Malabaila aurea (Sibth. et Sm.) Boiss., malabajla złota, bylina z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae), lecznicza, występuje na terenie Grecji: Poſtáwne źiele/ Seſeli peloponeſiacu^m. Wolauffkraut. SienHerb L2#, E2#.]

Synonimy: 1. okazały; 2. dziwny, wymyślny; 3. czyniony, fałszywy, farbowany, kłamliwy, niewierny, obłudny, omylny, przewrotny, wymyślony, zdradliwy, a. fałesznik, hipokryta, obłudnik, obojętka, omylnik, pokrytca; 4. bujny, chełpliwy, chłubny, nadęty, pyszny, wyniosły.

ALKa