Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: BEZMIERNOŚĆ

Następne hasło: 2. BEZMIERNY »

1. BEZMIERNY (25) ai

bez- (22), bes- (1), beſz- (2).

Oba e jasne.

Fleksja

sg
m	N	bezmierny	f	N	bezmiernå, -å, -(a)	n	N	bezmiern(e)
	G			G	bezmiern(e)j		G	bezmiern(e)go
	A			A	bezmierną		A	bezmierné
	I			I	bezmierną		I	bezmiernym
	L			L			L	bezmiernym

pl
N	subst	bezmiern(e)
G		bezmiernych
A	subst	bezmiern(e)
I	f	bezmiern(e)mi

sg m N bezmierny (3). ◊ f N bezmiernå (3); -å (2), -(a) (1). ◊ G bezmiern(e)j (2). ◊ A bezmierną (2). ◊ I bezmierną (1). ◊ n N bezmiern(e) (5). ◊ G bezmiern(e)go (2). ◊ A bezmierné (1). ◊ I bezmiernym (1). ◊ L bezmiernym (1). ◊ pl [N subst bezmiern(e).] ◊G bezmiernych (2). ◊ A subst bezmiern(e) (1). ◊ I f bezmiern(e)mi (1).

Sł stp notuje, Cn s.v. niezmierny, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

a. Z zabarwieniem dodatnim lub obojętnym: nie dający się zmierzyć, objąć, ogarnąć; niezmierzony, nieogarniony, wielki, ogromny, niezwykły (8)
b. Z zabarwieniem ujemnym: nadmierny, zbytni, niepohamowany, niepowściągliwy, nieumiarkowany (17)

a. Z zabarwieniem dodatnim lub obojętnym: nie dający się zmierzyć, objąć, ogarnąć; niezmierzony, nieogarniony, wielki, ogromny, niezwykły (8): Krol gdy vſłyſzał tę powieść/ Bezmierną miał z tego rádość BierEz F4; [syn boży jest jednakiej wszechmocności z bogiem] ktory od uyekow s ſwey beſzmyerney dobroczy umyſzlyl ſtąpycz naſzwyath aby czlouyeka odkupyl PatKaz II 30, 54v; Vorago, idem quod baratrum/ Przepáść/ przezgruncie/ bezdenność/ bezmierna głębokość. Mącz 507d; SkarŻyw 363; LatHar 396, 596.

Szereg: »nieogarniony, bezmierny«: Gdy bog/ oglądáyże boſtwo iego nieogarnioné bezmierné OpecŻyw 131v.

b. Z zabarwieniem ujemnym: nadmierny, zbytni, niepohamowany, niepowściągliwy, nieumiarkowany; immanis, solutus Mącz; immodicus Calep (17): Ziela Paraliżowego wodka ieſth dobra na wſzythki niemoczy [...] Szije cięſzkie obraczanie/ nog cżęſthe vpadanie, kurcżenie, ſpanie bezmierne/ [...] Ty wſzytki rzecżi ta wodka barzo dobrze naprawia y lecży FalZioł II 9c; Acżkolwiek wino ieſt przyrodzone picie cżłowieku y pomaga barzo ku zagrzaniu żołądka y ku ſtrawieniu pokarmu w nim, wſzaſzakoż [!] bezmierne iego pożywanie wadzi mozgowi GlabGad G8; BierRozm 12; Cżego wyęcey przeględáć máyą rodzicowye w wychowányu dzyatek ſwych/ yedno áby ich nye w delicyyách áni w bezmiernym pyeſſcżeniu nye chowáli. GliczKsiąż E4v; Cura et angor animi, Bezmierne myślenie. Mącz 9d, 28c, 47d, 400c; Ale ia w. m. powiem/ co to w tym ieſt: wzięliſmy ſobie owa ſwowolnie my męſzcżyzni/ iáko zwirzchność nád białemigłowámi/ thák też y tę bezmierną ſwobodę GórnDworz Z7v, X; Dobrze iuż nie ſzáleię/ ia furtá ſtrapióna: Iednák mię ten bezmierny niepokoy dokóna. KochPieś 28; Bezmiernych ſtráchów ten zyſk częſto mamy/ Iż ládá czemu prędko wiárę damy. ZawJeft 9; Calep 508b; GrabowSet Q4v; Ieſli zdrowie znácżnie ſobie pſuie/ bezmiernym nabożeńſtwem/ ábo nieoſtrożnym ćiáłá ſwoiego martwieniem. LatHar 135; [Swiadkámi tego ſą rożne przezwiſká/ ktorymi ſámi ſię chrzćićie [...]/ ſkárgi/ klątwy/ hȩretikowania iedney Sekty przez drugą bezmierne. JungaRozwiąz 240].

Szeregi: »bezmierny a zapamiętliwy«: Gdy cżęſtokroć ſie to przydawa/ że bezmyerne á zápámyętliwe karánye wyęcey gorſſy y káźi niż pomaga. GliczKsiąż G.

»zbytni a bezmierny«: Co ieſli ten okrutnośćią y pychą grzeſzy/ ktory zbytniego á bezmiernego pánowánia nád ludźmi ſwemi vżywa ModrzBaz 47v.

Synonimy: a. nieogarniony; b. okrutny, srogi, zbytni.

Cf NIEZMIERNY, PRZEZMIERNY