[zaloguj się]
[pdf]

BRAT (2979) sb m

brat (2976), bratr (3); brat : bratr BielKron (527 : 1), OrzQuin (14 : 1), PaprUp (22 : 1).

a jasne.

Fleksja
sg pl du
N brat
G brata bratów bratu
D bratu brat(o)m
A brata braty, bratów bratu
I bratem braty
L bracie braciech, brat(a)ch
V bracie

sg N brat (745). ◊ G brata (454). ◊ D bratu (293). ◊ A brata (505). ◊ I bratem (256); -em (20), -ęm (2), -(e)m (234); -ęm MurzNT; -em : -ęm ZapKościer (8 : 1). ◊ L bracie (43). ◊ V bracie (524). ◊ pl G bratów (45); -ów (4) MurzNT, KochFrag, SarnStat (2), -ow (2) OpecŻyw, MurzHist, -(o)w (39). ◊ D brat(o)m (21). ◊ A braty (34), bratów (13); -y LibLeg, BielŻyw, Leop (5), Prot, HistRzym, RejPos, BielSat, KwiatOpis, BudBib, BudNT, SkarŻyw, ZapKościer (2), BielRozm, SkarKaz (5), SkarKazSej (2); -ów MiechGlab (3), SarnStat; -y :-ów BielKron (7 : 1), StryjKron (1 : 7), WujNT (1 : 1); -ów (1), -(o)w (12). ◊ I braty (37). ◊ L braciech (3) WierKróc, BielSjem, SarnStat, brat(a)ch (1) RejJóz. ◊ du G (cum nm) bratu (1) TarDuch B7v. ◊ A (cum nm) bratu (4) OpecŻyw 121v, TarDuch B2, BielKron 259v, SkarŻyw 473.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Syn tych samych rodziców albo jednego z nich; człowiek związany pokrewieństwem bliższym lub dalszym, członek tego samego rodu, krewny w drugim czy trzecim pokoleniu; frater Mącz, Cn (1932): LibLeg 3/33v, 7/9v, 10/58v [4 r.], 11/12, 93v (22); thadym zagrodzil gdzie gradzal moy ocziecz y brath ZapWar 1525 nr 2157, 1503 nr 1913, 1506 nr 2031, 1507 nr 1989, 1516 nr 2123, 1521 nr 2183 (30); OpecŻyw 39, 47, 52, 67 [2 r.], 67v, 121v, 143v, 158v; PatKaz I 2; kaym zabyl brata abla PatKaz II 73; HistJóz A2v [2 r.], C2v [2 r.], C3v [2 r.], C4 [3 r.], C4v [2 r.] (18); Iezu ienżes dwu brathu Symona y Andrzeia z łodzi wyzwane Naſladować ſie kazał. TarDuch B2, A3v, A6, B7v, D3v [3 r.]; BielŻyw 21, 23, 24, 50 [2 r.], 105, 116; BielŻywGlab nlb 12 [2 r.]; March2 D3 [2 r.]; MiechGlab 10, 12, 13, 16, 40 (12); March3 V7v; WróbŻołt 49/20; WróbŻołtGlab A3; LibMal 1543/69v, 70v [2 r.], 72v, 75 [2 r.], 1545/98v [3 r.] (33); Czym pomoc chudemu brátu Abo oney ſieſtrzenicy Co tám mieſzka na vlicy RejRozpr C, C3; RejJóz A7v, N2v [2 r.], N4v, N5 [2 r.], N5v [2 r.] (19); SeklKat I2 [2 r.]; HistAl E, 18, L8v, N [2 r.]; [w jednym domu] brát z brátem/ żoná z mężem ſye nyezgadza. KromRozm I Gv, Gv; MurzNT 46 [2 r.], Mar 1/16, 19, 6/3, 12/19 [3 r.], Luc 3/1, Ioann 6/8; Komedia Iuſtiná y Konſtánciey/ brátá s ſioſtrą BielKom kt, G; GliczKsiąż C6, E2; LubPs N2, Y3; GroicPorz y4v, (ee5), ff2v [2 r.], gg, 112v (15); KrowObr 140v, 141 [2 r.], 162v, 237v [2 r.]; RejWiz 37, 159v, 160; Leop Gen 27 arg, 36 arg, 36/6, Lev 25/14, 25 (53); OrzList e2; brát nierozdzyelny zá brátá woyną ſłużyć może UstPraw D3, A3 [2 r.], B4, B4v [2 r.], D3 [3 r.], D3v [4 r.], G2; RejZwierz bb3, 22v [2 r.], 46, 53v, 71v; Głos krwie brátá twoiego [fratris tui] woła ku mnie z źiemie. BibRadz Gen 4/10, 4/2, 8 [2 r.], 9 [2 r.], 11, I 3 marg [2 r.] (88); OrzRozm M3v; Ná oſtátek iemu Kroł [!] przyłącżył Grábię Szcżepuckiego/ Woiewodzinego brátá BielKron 306v, 3 [5 r.], 8v, 11, 12v, 13 (413); Avunculus maior, Stárey mátki brát. Babczin brát Mącz 22a, 22a, 98a [2 r.], 136a, 189d, 204a (30); LeovPrzep Ev, I2v; GórnDworz Q7, Rv, Y7v, Y8, Mm4; Rzekłá iemu Sioſtrá. Bráćie moy miły/ słyſz rády mey HistRzym 31, 6v, 31 [2 r.], 32, 32v [3 r.], 33 [2 r.] (32); RejPos 20v, 26v [3 r.], 56v [2 r.], 71v, 80v (41); BiałKat 13v; KwiatOpis A3v, B3v; GrzegŚm 61; RejZwierc [283] [2 r.], 55v [2 r.], 78 [2 r.], 90, 124 (19); BielSpr 41v, 56v; KochMon 21; WujJud 229; BudBib c3v [2 r.], Gen 12/5, 25/18, 26, 29/10 [3 r.], 12 (55); iż był Bog onego potężnego obrońcę/ Iego M. Paná bratá Waſzey K:M: z tego żywotá wziąć racżył BudBibKaw A3, A2, A2v [2 r.], A3v; MycPrz I C4v; WierKróc Bv; BiałKaz ktv [2 r.], C2v [2 r.], C3, C3v [4 r.], D2, D2v [2 r.], D3v [2 r.]; BudNT Matth 4/21 [2 r.], 10/2 [2 r.], 22/24 [2 r.], 25, Mar 3/35 (12); StryjWjaz A3v, A4v [3 r.], B2v [2 r.], B3; CzechRozm 93 [2 r.], 110v [2 r.], 111 [2 r.], 138, 150 (24); PaprPan E3v, M3v, N3, N4v, T (13); o Kaimie ktory brátá zábił [...] Bog táki wyrok vcżynił [Caimo fratricida] ModrzBaz 79v, 84v, 100, 100v, 104v, 107; KochOdpr C2, Dv; KochPs 49 [2 r.], 72, 75; wdrodze nálazł miłego brátá ták dawno niewidánego SkarŻyw 490, 46 [2 r.], 242, 252, 263 [10 r.], 271 (72); ZapKościer 14, 23v, 26v, 28v, 33v (49); StryjKron A3v, 11, 81, 115 [2 r.], 129 (68); ieſli brát/ á ieſt niedźwiadkiem/ hydrą/ kocżkodanem: tedy niewiem áby brát tákiego/ tákim też nie muśiał być. Eodem enim patre nati fratres, naturam patris referunt CzechEp 96, 31, 41, 96 [2 r.], 261, [393]; NiemObr 8 [2 r.], 11, 131; KochFr 65; KlonŻal C2; KochMuza 26; by [...] Sioſtrá brátu trzećią cżęść dobr ſwych wydzieliłá. BielSjem 21; Oćiec z ſynem/ brát z brátem/ cżęſto zá łeb chodzą BielRozm 4, 4, 7; Brát on mężoboycá/ prośbą pierwey/ á potym y groźbą vźywał brátá/ żeby ſię z niem poiednał GórnRozm Dv, C3v, C4v [7 r.], Dv [9 r.], F2, Iv [2 r.] (25); PaprUp B3 [2 r.], C4 [2 r.], Dv, E4, Fv (12); Na to wḿ pomni zem ci ia wḿ nie synowieć, ale brat ActReg 163, 47, 56, 57, 65, 70 (12); Amitini ‒ Dziatki odbrata ſzioſtry. Calep 61b, 119a, 458b, 594a, [643]a, 860b; GostGospSieb +4v; GrochKal 21; Phil I; KochCz A4; GrabowSet A2, A2v [2 r.], A3 [2 r.]; Komu táyné ſą bratów Thebáńſkich niezgody? KochFrag 41; nam był rádźien/ y pomocen [...] przez wſzytek wiek ſwóy/ iáko brát prawdźiwy KochFrag 48, 48, 49 [2 r.]; OrzJan 61, 63, 74, 77, 93; na ktorey przyczynę raczyłeś brátá iey Lázárzá [...] świátu przywroćić LatHar 463, ++5, 203, 585; KołakCath A4v, B2, B2v, C4; KołakSzczęśl C3; A wydać brát brátá na śmierć [tradet autem frater fratrem in mortem] WujNT Matth 10/21, przedm 35, Matth 4/18, 21, 10/2 [2 r.], 21 (55); WysKaz 29, 43; Brát oddzielony miánowićie, á nieoddzielony ſpólnie, pozywány bydz ma. SarnStat 591, 9, 168, 237, 378, 532 [2 r.] (41); KlonKr wstęp A2, A3 [2 r.], A4 [3 r.], s. A3 [2 r.], C3v, C4v; SkarKaz przedm 3, s. 6b [2 r.], 315b, 385b; CiekPotr 57, 552a; Gdy z was ieden drugiemu będźie wiernym brátem. Zaden was nie przemoże CzahTr E2; SkarKazSej 680b; SkorWinsz A3; Dźielił ſię Kukułcży ſyn [...] Z ſynámi cnego łożá: I był brátem nowym KlonWor 63, 29 [2 r.]; PudłDydo A2v, B3v, B4v; SzarzRytJSzarz nlb 2 [3 r.], nlb 2 v [3 r.].

brat komu (3): LibLeg 10/127v; Pomni iżeś mi brátem/ á ia ieſtem śioſtrá twa HistRzym 31; StryjKron 497.

W połączeniu z przymiotnikiem dzierżawczym odimiennym (100): Izaſz to nie ćieſlá/ ſyn Máryiey/ bráth Iakobow [frater Iacobi] y Iozephow/ y Iudy/ y Symonow? Leop Mar 6/3, Gen 22 arg, 1.Par 11/20, 26, 38, Esth 2/15, Mar 5/37, Act 12/2; Ty ośmioro dźieći vrodźilá Melchá Náchorowi brátu Abráhámowemu [fratri Abraham]. BibRadz Gen 22/23; oto Rebeká corká Bátuelá ſyná Melchy żony Náchorá brátá Abráhámowego [fratris Abraham] wychodźiłá BibRadz Gen 24/15, I 13 marg, 1.Reg 26/6, 2.Reg 13/32, 23/24, I 208v marg (11); LAdzisław pierwſzy/ wnuk krolá Polſkieſkiego [!] Mieſzká/ brát Giezin/ wſtąpił ná ſtholec krolewſki BielKron 301, 13, 23v [2 r.], 56v, 64v, 69, 71 (33); KwiatKsiąż Gv; Mącz 8c, 153d, 155c, 163d; RejPos 274; BudBib 1.Reg 26/6, 2.Reg 13/32, 23/18, 23/24, 1.Par 27/7, 11/38; BudNT Act 12/2, Iudae 1; SkarJedn 79; KochOdpr D3; SkarŻyw 242, 489 [2 r.]; StryjKron 315, 447, 467, 477, 497, 502, 512, 567, 592; CzechEp 134; KochCz Bv; Izali ten nie ieſt ćieślá/ ſyn Máriey brát Iákobow y loſephow’ (marg) Iozego. G. (–) [frater Iacobi et Ioseph] WujNT Mar 6/3 [przekład tego samego tekstu Leop], s. 133, Mar 3/17, 5/37, s. 148, 227 (12); Piérwſzy był Woyćiech Miſtrz Moſtów/ brát Hánkonów/ z Mienſelnic SarnStat 372, 371, 594; Lech pierwſzy Brát Cżechow. KlonKr wstęp A2 marg, A4; K temn záraz mátkę/ y Iuliuſowego/ Brátá/ ktorego noſzę/ do grobu iednego. Odiázdem ſwym wprowádziſz PudłDydo B4. Cf »brat młodszy«, »starszy brat«, »stryczny brat«.

W porównaniach (16): Takom ſobie był w tym ludźie polubił iako w bracie naſzym [quasi proximum, et quasi fratrem nostrum] WróbŻołt 34/14; RejKup f2v; LubPs I3; RejFig Bb7; Mącz 168c; OrzQuin Q4; Nie ták iáko więc owo drugi/ co ſobie pocżyna s pánem iáko z brátem GórnDworz K7; [Pan pilne staranie] cżyni o tobie/ nie inácżey iedno iáko o właſnym brácie ſwoim RejPos 166v; MycPrz I C2; StryjWjaz C; nie pocżytayćie go/ [...] zá nieprzyiaćielá/ ále nápominayćie iáko brátá. [bibl. 2.Thess 3/15] CzechEp 30; KochCz A2v [2 r.]; Dzielim ſyę wyſługą z świętymi iáko z bráty. SkarKaz 637a marg, 489a; [Wiara katolicka] każe wſzytkim wiernym być iáko brátom v iednego oycá/ y w domu iednym SkarKazSej 683b. Cf »brat rodzony«, »własny brat«.

Przysłowie (4): Iuż áni brát áni ſwát ni rodzona ciotká/ Wſzytko tbo áby wydrzeć drapye iáko kotká. RejWiz 94; nie folgowáli brátu áni ſwátu áni żadnemu BielKron 343v; Niemáſz Syná/ niemáſz Brátá/ niemáſz żadnégo w Polſzce pewnégo nam Swátá OrzQuin Y3v; bo iuż tám nie będzyeſz miał ni brátá ni ſwátá RejZwierc 17v [ogółem 4r.].
Wyrażenia: »brat bliski« = brat cioteczny albo stryjeczny, bliski krewny (2): Potym mu [Mikołajowi Rejowi] był dał Páweł Byſtram bráth iego bliſki bezpłodnym będąc dwie wśi w Lubelſkiey ziemi RejZwierc Aaa, Aaa.

»brat bliźnięcy, bliźni« (3): Bo ya znam że nye wybáwi brát brátá bliźnyego [Vulg Ps 48/8] LubPs N2 [Brat rodzonego nie odkupi brata KochPs 72]; IAkob ſyn Izáákow młodſzy brát bliźnięcy Ezaego SkarŻyw 346, 526.

»brat cioteczny, ciotczony; ciotczany brat« (6 : 2):amitinus, est amitae meae filius, cyotczany brat BartBydg 251; consobrinus, [...] est filius sororis matris meae vvy [!] vel cyothczany brath BartBydg 251b; brát iego ćiotcżony Przemyſław Poznáńfkie Kfiążę zſthąpił mu z Rudſkiey źiemie [Henrykowi Probusowi] BielKron 364v, 72v, 97v, 345; ZapKościer 23; sam [Bolesław Chrabry] ćiągnął przećiw Xiążęćiu Czeſkiemu Boleſławowi Brátu ćiotecznemu StryjKron 165.

»fałszywy brat«: Pfeudadelphus, Latine falfus frater, Fáłſzywy brát. Mącz 328c.

»brat od inszej matki« = frater ex diversa matre, eodem patre Cn: Boleflaw Krifpus/ Brąd [!] iego od inſzei Matki bel Panem dobrem PaprUp B3.

»brat jednej matki a inszego ojca« = frater natus eadem matre, diverso patre; frater uterinus Cn: Uterinus [... ] ut uterinus frater, Brát yedney mátki á ynſzego oycá. Mącz 509d.

»brat od jednej matki narodzony«: Ieſliby ćie też brát twoy od iedney mátki národzony/ ábo ſyn twoy [...] táiemnie podwodźił ku chwale Bogow cudzych BibRadz Deut 13/6.

»krzesny brat«: commatrinus, krzesny brat BartBydg 253b.

»brat z macochy« = frater ex diversa matre, eodem patre Cn: [Aleksander Macedoński] brátá z mácochy Karaná dał ściąć BielKron 123v.

»brat młodszy; młodszy brat« (33 : 23): nye vzrzycye oblitza mego iefli brátá ſwego młodfzego nye przywyedzyecye zfobą HistJóz C4, C2v [2 r.], C3v, C4, D3, D3v; MiechGlab 43, 68; Item Owyeſz kthori na trzech stayadlach zaſzyall Brathu mlodſchemu Michalovi odkazall LibMal 1517/132; RejJóz A4v, A7, M6v, Nv [2 r.], N8v [3 r.], O6; My w tákowey rzeczy ſkázuiem nieſłucháć młodſzego brátá UstPraw G2v, G2v; BielKron 17, 17v, 18, 98v, 117 (17); Domicianus był fynem Veſpaſianuſowym/ á Tituſow młodſzy brat KwiatKsiąż Gv; HistRzym 101v, 131v; od młodſzego brátá Pan ofiárę wdzięcżniey przyiął RejPos 56v; RejZwierc 125v; kube k [!] ſrebrny/ włoſz do wierzchu woru (bráta ich) młodſzego [iunioris] BudBib Gen 44/2; SkarŻyw 346; ZapKościer 3v; StryjKron 76, 360 [3 r.]; PaprUp B3; potym przyſzedſzy Mikołay młodſzy brát Wálków/ odnawia záſię tę fpráwę. SarnStat 594, 592, 594, 1266; CiekPotr B2v. Cf »brat bliźnięcy«.

»brat nabliższy; nabliższy brat« (1 : 1): Aż y ten/ któregom ia ták był vmiłował/ Zem/ iáko nabliżſzégo brátá/ go ſzácował. [...] Ten w rádźie nieprzyiaćioł moich iáwnie śiadał. KochPs 61; Ná ich mieyſce podáłyć [fata] iák oycá miłego/ Stryiow onych to twoich brátá nabliżſzego. KołakCath C2.

»brat Pański, Pana naszego, Pana Krystusow, Pana Krystusa; Pana Krystusa brat« = krewny Chrystusa (11 : 1): ſwięty Iákub Apoſtoł Bráth Páná Kryſtuſow KrowObr 194v; Leop Gal 1/19 [przekład tego samego tekstu WujNT]; Iákubá Páná Kryſtuſá brátá przełożonym w Ieruzálem poſtánowili BielKron 139v; Iákub mnieyſzy brát Páná Kryſtuſá BielKron 145; gdzie [w piśmie] ſię Apoſtoł Iákub mnieyſzy/ zowie brátem Páná náſzego SkarŻyw 242; Nie przeto tedy zowie ſię w piśmie Iákub mnieyſzy brátem Páńſkim/ iſz był ſynem Iożephowym [!]: ále iſz mátká iego Márya Kleophy byłá śioſtrą ácż nierodzoną mátki Chryſtuſowey SkarŻyw 242; NiemObr 55; inſzego z Apoſtołow żadnegom nie widział; iedno Iákubá brátá Páńſkiego [fratrem Domini]. WujNT Gal 1/19, 511, 784, 832, Zzzzz.

»pi(e)rworodny brat« (4): vprzedzáiącz Iakob Ezau pirworodnego brátá ſwego/ [...] przynioſł pokarm oycu ſwemu y odzierżał błogoſłáwieńſtwo przed pirworodnym brátem ſwoim. [bibl. Gen 27/19] RejPos 56v; SarnStat 593. Cf »starszy brat«.

»brat przyrodny, przyrodzony; przyrodny brat« = couterinus BartBydg (11 : 1): [Jezus] plakál rzewno ſwégo rycerza/ ij oyttza milégo/ ij brata przyrodzonégo [Jana Chrzciciela]. OpecŻyw 48v; couterinus, ex eodem utero cum alio progenitus, przyrodny brath vel syostra BartBydg 36b; Po zábitym Bretyſłáwie wybran ná kſięſtwo Borzywoy wtory brát przyrodzony Bretiſłáwow BielKron 324v, 299v; Przećiwko themu pan Bieniaſz podlieſki brath ich przyrodny odstępuie [...] spadku ZapKościer 13v, 12v, 13 [2 r.], 14v, 16, 74 [2 r.].

»brat rodzony, rodny; rodzony, rodny brat« = frater germanus Mącz, Cn; germanus Mącz; germanus Cn (95 : 12): rodzoni brath swiadecztwo ſluſzne vczinil LibLeg 11/93v; kthory vol yemv dosthal syą po braczye yego rodzonem ZapWar 1514 nr 2153, 1505 nr 1999, 1513 nr 2063, 1528 nr 2421, 1536 nr 2560, nr 2561, 1539 nr 2594 (14); WTen cżas/ rozniemogl ſie [...] Lazárz z Betanié/ brat rodzony Marié Magdaleny ij Márty [bibl. Ioann 11/2] OpecŻyw 66v; HistJóz D3; MiechGlab 32, 42, 47; BierRozm 13; LibMal 1546/123v; RejJóz P2v; Iáko z brátem rodzonym z nimim ſie zbráćić chcyał LubPs I3; RejZwierz 19v, 83v; Ian też Herbort Podkomorzy Przemyſki/ brát rodny Biſkupá tego OrzRozm S; winien ią [bezdzietną wdowę] poiąć nieboſzcżykow brát rodzony BielKron 465, 141v, 157, 187, 209v, 218v (18); Frater Germanus, Non Germanus frater. Rodzony brát. Mącz 136a; Perinde te amo atque meum germanum, Niemniey cie miłuyę yáko brátá rodzonego. Mącz 168c, 144c, 167a, 179d; którégo ty rodnym Brátem ſwym być zowiefz OrzQuin Aa5v, B4v, R3; Prot C2; GórnDworz Y7v; RejPos 3v, 168; RejZwierc 55v; CzechRozm 151v [3 r.]; ſwoie rowne y krewne/ á cżáſem y bráty rodzone [germanos fratres Modrz] zábijáią. ModrzBaz 64, 127v; SkarJedn 257; Brát rodzonego nie odkupi brátá [Vulg Ps 48/8] KochPs 72 [Bo ja znam że nie wybawi brat brata bliźniego LubPs N2]; SkarŻyw 164, 168, 192, 236, 408, 489, 519; ZapKościer 57v, 62; [Witold] Bráty rodzone y Stryieczne/ iednych pobił/ drugich z ich oyczyſtych vdziałow [...] złupił StryjKron 355, 180, 190, 270, 315 [2 r.], 497 (12); KochFr 73; WerGośc 237; WerKaz 296; ktobi zabil Oica/ Matke/ Pana/ abo i bratra rodzonego PaprUp I4, B2, C4, F3; ActReg 158; KochFrag 43; w Conſtituciách nowych [...] Ianá Olbráchtá przodká y brátá rodzonego náſzégo namilſzégo ieft to opátrzono SarnStat 945, 848, 978 [2 r.], 992, 993 [3 r.], 1067; Ale żeś chłoſtę podiął. v Nogatu/ Nie zwierzay áni rodzonemu brátu. KlonFlis H4v; PudłDydo A2v; SzarzRytJSzarz nlb 2. Cf »stryczny brat«.

»siedm bratow śpiących«: Pod tym też Theodozyuſem ſiedḿ brátow fpiących ocućiło álbo ożyło BielKron 160.

»starszy brat; brat starszy« (25 : 18): MiechGlab 43; BierRozm 25; RejJóz A4v, A7v, O4; UstPraw B4, G2v [2 r.]; RejFig Bb4v; RejZwierz 69; Zrodźili ſię też ſynowie Semowi oycu wſzech ſynow Heber/ y brátu ſtárſzemu Iáphetowemu. BibRadz Gen 10/21; żąday mu [Adoniaszowi] rádniey kroleſtwá/ boć ſtárſzy brát nád mię [bibl. 3.Reg 2/22] BielKron 76 [przekład tego samego tekstu BudBib], 58v, 91, 174v, 259, 301v (11); OrzQuin B4v; pomázał go [Samuel Dawida] wnet ná krolá/ opuśćiwſzy ony ſtárſze y pirworodne bráty iego. [bibl. 1.Reg 16/13] RejPos 56v, 280v; Prośże mu y kroleſtwá/ ponieważ on ſtárſzy brát moy niżeli ia BudBib 3.Reg 2/22; Aaron ſtárſzy brát Moyżeſzow. SkarŻyw 489 marg, 346 [2 r.]; ZapKościer 46v; StryjKron 395; ſtárſzy brát Izmáel/ [...] prześládował Izááká CzechEp 41; ActReg 163; WujNT 217; áby brát ſtárſzy álbo piérworodny nie mógł dóbr bráćiéy ſwéy [...] przedáwáć SarnStat 593, 592, 593, 594, 694, 797; KlonKr wstęp A2, s. A3; KlonWor 29.

»brat stryjeczny, stryczny; stryjeczny, stryczny, stryjny brat« = patruelis BartBydg (22 : 6): ZapWar 1505 nr 1998 [3 r.]; patruelis est patrui mei filius vel [...] filius fratris mei patris, stryyny brath BartBydg 251; IVlianus [...] Apoſtátá [...] ſtrycżny brát Konſtáncyuſow/ á rodzony Gálluſá Nepocyaná BielKron 157, 24, 71, 130, 156v, 220v (10); [Królestwo węgierskie] miáło też potym Ludwiká/ twego ſtryiecżnego brátá [patruelem fratrem]. ModrzBaz 127v; ktory kup i Testament ieſcze za zywotha swego poddala Anna Glowczewska Brathu swemu Stryiecznemu. ZapKościer 22, 21v [3 r.], 22v, 58v [2 r.]; StryjKron 225, 355, 497, 612; Dálſzy póymuie, á blizſzy bierze: blizſzy śieſtrzeniec, blizſzy do bránia ſpadku, niż brát ſtryieczny SarnStat 601, 1159. Cf »brat rodzony«.

»własny brat; brat własny« (4 : 2): BielKron 253v; wſzyſtkiégo ná poły z nim [Rusinem] mam/ nie iáko z Sąśiádem/ ále iáko z ſwym właſnym brátem OrzQuin Q4; RejPos 166v, 168; SkarŻyw 483; od brátá wygnaná właſnego/ S kroleſtwá/ támem zaraz [...] Pozbyłá y oycżyzny PudłDydo B3v. Cf »brat rodzony«, W porównaniach.

»brat wujeczny; wujeczny brat« (2 : 1): avuncularis frater, wvyeczny brath BartBydg 251; BielKron 15; bieżeli do Klemenſa Papieżá/ brátá wuiecżnego Domicille SkarŻyw 435.

Szeregi: »powinna krew i brat« : Maſz tám powinną kreẃ y brátá twego SkarKaz 551b.

»brat i powinny«: wſpomnićie iedno [...] ná oycá miłego/ [...] ná bráty y powinne: á pokwápićie fię do nich SkarKaz 551a.

»brat albo przyjaciel bliższy«: kiedy ktory Zyd vmárł bez potomſtwá/ thedy brát álbo przyiaciel blizſzy powinien plemię álbo naſienie iego wſkrześić [bibl. Deut 25/5] BielKron 118.

W przen (10): OpecŻyw 6v, 147v; W káżdey robocie/ Bądź brátem cnocie. RejZwierc 239; Przyrodzone ieft męſtwo temu Pretwicowi/ Ociec iego on ſławny brát był Hektorowi. PaprPan H4v.

brat komu (4): PIſze Actor iż Delphin ieſth podobny ku cżłowiekowi, y powiada go być bratem cżłowiekowi FalZioł IV 33c; CzechEp [408]; ReszPrz 66; LatHar 254. Cf Wyrażenia.

Wyrażenia: »czartom brat«: Ktory [Aleksander VI papież] iakim był wſzetecżnikiem [...] y cżártom brátem, wiele mowić nie trzeba CzechEp [408].

»dyjabłow, dyjabłu brat« (2): [Ksantus] Do Ezopá hárdzie mowił: O to ty milcż Dyabłow bráćie/ Cżyń rząd w piekielney komnáćie. BierEz D4; ieden drugiego kácerzem przeklętym y Dyabłu bratem zowie. ReszPrz 66.

»łotrom brat«: [Żydzi obrażali się] názywáiąc/ tego [Chrystusa] iáwnogrzeſznikow przyiaćielem/ á iáko náſzy Polacy mowią/ łotrom brátem/ cżyniąc. LatHar 254.

»mniejszy brat«: także y teraz/ Izráel wedle ćiáłá mnieyſzego brátá/ mowiąc ták słowy krotkimi to ieft/ Chriſtyány z pogánow prześláduie. CzechEp 41.

Przen (33):
a) O Chrystusie jako o bracie wszystkich ludzi (16):
Zwroty: »bratem stać się«: To wſſyſtko nam pan Yezus Kryſtus [...] człowyeczeńſtwo ná ſye przyyąwſſy/ á brátem ſye náſſym ſtawſſy/ ſpráwił. KromRozm III B2.
Wyrażenia: »brat ludzki«: Bog sſtał ſię człowiekiem/ iáko ieden brát ludzki SkarKaz 487b.

»brat nasz« (8): abocyem glos brata naſſego Ieſuſa wola do cyebye ſkrziza [bibl. Gen 4/10] BierRaj 23 [przekład tego samego tekstu LatHar 271]; Bog á Oćiec Paná náſzego Iezuſá Kryſtuſá/ ktory ſię zſtał y Oycem náſzym przez tego brátá náſzego BibRadz I 7; gdzie iuż ieſt brát náſz ſtárſzy: [...] tám y my bráćia podleyſzy [...] będziemy CzechRozm 65; Brátem ſię náſzym názywa Christus CzechEp 338 marg, 338; LatHar 271; ktory [Chrystus] ieſt brátem náſzym/ krwią náſzą SkarKaz 245a, 551b. Cf »brat i Bog«.

Szeregi: »brat i Bog«: gdźie brát náſz y Bog náſz kroluie. SkarKaz 551b.

»oblubieniec i brat«: Wnidźćie do weſela y kroleſtwá wam od Chryſtuſá oblubieńcá y brátá zgotowánego. SkarKaz 552a.

»Pan i brat; brat a Pan« (2 : 1): ſłyſzyſz że brát twoy á Pan twoy [...] wzięt ieft do niebá. RejAp 100v; [abychmy byli rządzeni] duchem thákim iákim był rządzon Kryſtus Pan y brát náſz miły. GrzegŚm 65; CzechRozm 204v.

»brat i ucześnik natury naszej«: iż nam ſię sſtał podobnym/ iáko ieden z nas brát y vcześnik nátury náſzey. SkarKaz 487b.

b) O człowieku jako o bracie Chrystusa (17): [Modlitwę] offiaruie tobie [...] dziécię twé pán naſz Iezus kryſtus/ za grzéchy bratow ſwych OpecŻyw 143v; Tać śię obietnica na wybrané ſciąga ktoré ſobie Chriſtus miaſto namileiſzych bratow obrał MurzHist O2v; król rzecze ięm [...] Ilé żeście vczynili iednęmu ſtych bratów moich namniéiſzych/ mnieśćie vczynili. MurzNT Matth 25/40; Thy świádectwá y roznice chćiałem przywieść tobie vbogi cżłowiecże/ á wierny bráćie y wierna śioſtro Kryſtuſowa GrzegŚm 16; Kto ieft brátem/ śioſtrą/ y mátką Chriſtuſową. WujNT s. 133, Matth 12/50, Mar 3/35.
Zwroty: »brać, przyjąć, wziąć za brata, braty« (3): P. Kryſtus Syn B. mowi. [...] bierzęćie ſobie N. zá brátá ſwego KrowObr 46v; [dobrotliwy Pan] prziymuie cie zá właſnego brátá ſwoiégo RejPos 168; Ieſli tedy Syn was wybáwi/ ieſli was zá bráty weźmie: prawdźiwie wolni będźiećie SkarKaz 489a.
Szeregi: »syn (Boży), (a, i) brat (Pana Chrysta, Chrystusa, Chrystusow)« (6): ktorys tak vmilowal czlowieka zes go przezwał ſynem ſwoiem bratem ſwoiem a prawie przebranem ſtworzeniem ſwoiem RejPs 220v; pan Kryſtus ſam dozwala nam tego/ ábyſmy ſie ſyny Bożemi licżyli á bráty yego GliczKsiąż D3v; Puſſcżam to mimo ſie/ że nas cżyni [...] krolewicámi/ á co więcżſſa y ſyny Bożemi/ bráty/ ſioſtrámi/ mátkámi/ Páná Chryſtuſowemi Leop *A3v; á iżby [dziecię chrzczone] ſie y modlitwy ſwoie ofiarowáło [...] Pánu Bogu/ záwżdy świątobliwie żyiąć iáko Syn Boży/ á brát y cżłonek Páná Chriſtá KarnNap Cv; [od chrztu ludzie chrześcijańscy] pocżynáią być ſynmi Bożymi/ bráty Páná Chriſtuſowymi/ á kroleſtwá niebieſkiego dziedzicy. KarnNap C2v; [Pokuta] znowu ćię ſynem y brátem Páná Chriſtuſowym vcżyni. KarnNap C3v.

»brat i społdziedzic«: weźmiem wſzytko czego czekamy/ [...] y kroleſtwo [...] ktorym ſię [Chrystus] z námi bráty ſwemi y ſpołdźiedźicmi dźielić będźie. SkarKaz 210a.

2. Współplemieniec, rodak; współwyznawca; towarzysz, przyjaciel, sprzymierzeniec; frater Modrz, PolAnt, Vulg (923): z żaluycie ſie iego botz ieft cżlowiek/ waſz brat/ z waſſégo pokoleniá OpecŻyw 129v; HistJóz B4v; MiechGlab 52; RejRozpr Cv, C4; ábyſcye ſye odłączáli od każdego brátá chodzącego nyerządnye [bibl. 2.Thess 3/6] KromRozm II g3v [przekład tego samego tekstu WujJud ktv, CzechEp 30]; BielKom D2; Sſtałem ſye iák cudzozyemyec miedzy bráty ſwemi LubPs P6v; RejWiz 187v; Leop *B2, 2.Reg 15/20, 4.Esdr 12/11, Is 19/2, Rom 16/23 (12); Kto kogo nágáni w ſláchectwie/ [...] dwá [slachcice] máią przyſiądz/ że ieſt nam brát z oycá/ á cztery z wtorego álbo z trzeciego pokolenia/ iż ieſt Sláchćic. UstPraw A4v; RejFig Bb; RejZwierz 43, 84v; Przez to słowo Brátá rozumiemy ty ktorzy ſą przyłączeni w przymierze Páńſkie BibRadz I 113v marg, I 3 marg, Deut 23/19, 20, 4.Esdr 12/11, Rom 14/21, 2.Thess 3/15; Sąśiádá zábić á Tátárzyná [...] nie iednákowa rzecz ieft: [...] bo owo brát/ á owo nieprzyiaćiel Koronny. OrzRozm L; pies drugi ktory ná łáńcuchu był/ zerwał ſie mocą z łańcuchá á rátował pſá brátá ſwego. BielKron 114, 395v; GrzegRóżn B3; Czechy téż Brátry ſwé w oczách ſwych mamy OrzQuin R4v, A4, T2, T4 marg; Prot Cv; RejAp 10; RejPos 334v [2 r.]; Stroi ſie by ná woynę/ w ſąſiedzctwie ná bráty. BielSat C4v [idem BielRozm 23], D3v, Ev; KwiatOpis B3; GrzegŚm 12; RejZwierc A2v, 61, 158, 190v; BielSpr c; WujJud ktv, 131; RejPosWstaw [1433]; BudBib Eccli 29/32 [34]; HistHel D; Opowiem imię twoie brátom moim/ wpośrzod zboru chwalić będę ćię. BudNT Hebr 2/12, d3, Rom 16/26, 1.Cor 1/1, 5/12, Eph 6/23 (8); KarnNap G2v; ModrzBaz 127; Więcey ſobie pożytek wſzytkiego domu Bożego ważyć mam/ á niżeli iednego brátá wolą. SkarJedn 188, 12, 189; SkarŻyw 173, 292; CzechEp 30, 40, 96 [2 r.]; Apoſtołowie Páńſcy [...] w domv v ktoregokolwiek brátá z wiernych/ ſchadzki y nabożeńſtwo odpráwowál[i]. NiemObr 22; BielSjem 23; (did) Báran Práwy mowi. (‒) STárzy ludzie/ gdy żony ſwe ſtroili w ſzáty/ Strzegli ſie ze wſzyſtkich ſtron koſztu y vtráty. [...] Mym brátem ſzubkę podſzył/ nie dbáli o liſy BielRozm 29 [idem BielSat D3v], 23, 34; RybGęśli C3v; Brátem też piſmo zowie człowieká tegoż narodu. WujNT Xxxxx3v, 187, Rom 14/13, 15, 15/21, 16/23 (33); GrabPospR K4 [2 r.]; PowodPr 71; SkarKaz 83b, 636a [2 r.]; niechayby [...] káżdy homicida ſzláchćicá brátá ſwego [...] był powinien dáć pro poena publica [...] pewną ſummę pieniędzy VotSzl D3; CzahTr G3v; KlonFlis H.
Zwroty: »być brat(em)« [w tym: komu (4), kogo (1)] (5): pan Thoder bil brath panv naſchemv LibLeg 11/61; Byłem brátem Smokom/ á towárzyſſem Struſom [Frate fui draconum et socius struthionum] Leop Iob 30/29; BudBib Iob 30/29; [bogaty] niech ſię ſzcżodrobliwośćią vkázuie być vbogiego brátem [fratrem Modrz] ModrzBaz 68v; Dźiedźicowi ſzcżodremu każdy chce być brátem. KlonWor 55.

»mieć, przyjąć za brata« (1 : 1): jakobych go ja mogł za brata mieć, ktory mogąc nie tylko mię sam nie ratuje, ale i drugie przy sobie zabawi, aby mię iny nie ratował? Diar 77; ieſliby ſię potym [wszeteczny Koryntczyk] vpámiętał y vkáiał/ żeby go záś gotowi byli przyiąć zá brátá CzechEp 29.

Wyrażenia: »brat bławatny«: WierKróc A4v cf »brat szary«.

»brat (nie)błądzący, obłądzony; błądzący brat« (4 : 1): tákći brátá błudzącego ſzukáią. CzechEp 95; A zaż ten/ co ſię o błądzącego brátá ſtára/ onego piekielną hydrą názywa CzechEp 96; ſłychałże to kiedy ktory żywiący/ áby brát nie błądzący/ przećiw błądzącey bráćiey/ ták ſie miał záchowáć CzechEp 95; ázaż też brát [...] ná wygnánie brátá obłądzonego fołdruie? CzechEp 96, 96

»(namilejszy) bracie w Bogu (Panu Krystusie); moj namilejszy w Panie Chrystusie bracie« (3 : 1): LubPs A3; Do Bogomyslnego cżytelnika. Moy namileyſzy w panie Chriſtuśie braćie KwiatKsiąż Q3v; Vpominamćię Bráćie w Bogu SkarJedn 186; SkarŻyw 82. Cf »krześcijański człowiek a brat«.

»fałszywy brat«: náſz fałſzywy brát odprzyśiągſzy ſię prawdy [...] iuż mnie z inſzymi potwarza CzechEp 56.

»krześcijański brat; brat krześcijański barzo miły« [w tym V (1)] (5 : 1): Oſtátecżna namowá ku Krześćiáńſkiemu brátu. LubPs ggv, A5v; Do wſzelkiego brátá krześćijáńskiego Przedmowá. Marćiná Krowickiego. KrowObr Cv; RejAp AA2, AA5; Ty Chrześćijáńſki bráćie/ [...] pomożże mi Páná Bogá prośić WujNT przedm 27. Cf »brat i przyjaciel«.

»moj (miły, namilszy, poczćiwy, wierny) (a) krześcijański bracie (jedyny)« [szyk zmienny] (37): moy miły wierny á krześćijáńſki brácie/ ſłuſznieby cie tho ruſzyć miáło LubPs A4v, A5v [2 r.], A6, ggv; O moy Krześćijáńſki bráćie iedyny/ coſz rozumieſz [...] z iáką wolą ſie maſz ku niemu [Pismu św.] mieć? Leop *A3v; A ták moy miły káżdy Krześćiáńſki Brácie [...] nic ſie nie lękay RejAp BB6v, 3; Weſtchniſz też ty nędzniku vbogi á Krześćiáńſki brácie moy miły RejPos 205, 140, 148, 173, 179v, 186 (16); Strzeſzże ſie ty tedy moy miły á krześćiáńſki brácie/ wſzelákiego złego [...] rozumienia około tey ſwiętey ſpráwy wiecżerzey Páná Kryſtſuowey [!] RejPosWiecz2 96; A tu iuż maſz moy miły pocżćiwy á Krześćiáńſki brácie dwá ſtany ſwoie iáko táko odpráwione RejZwierc 115v, 121v, 126v, 127, 129v, 176 (11); A więc to rozum/ moy namilſzy Chrześćijáńſki bráćie/ prze kęs roſkoſzy [...] podiąć ták wielkie męki WerGośc 227. Cf »brat i towarzysz«.

»brat mniejszy, namniejszy«: (2): PaprUp kt; Cyprian S. chwali pokorę Piotrá S. iż od Páwłá ſtrofowány [...] Piotr przyzwolił y vſtąpił brátu mnieyſzemu WujNT 655.

»namilszy (a wierny) brat; brat miły, namilszy« (6 : 3): Iáko y namilſzy náſz brát [dilectus noster frater]. Paweł/ wedle dáney iemu mądrośći/ nápiſał wam. BudNT 2.Petr 3/15 [przekład tego samego tekstu WujNT], Eph 6/21; bá y X. K. by miłował [nas] y zá brátá miłego ważył CzechEp 22; [wszystko wam oznajmi Tychikus] z Onezymem namilſzym á wiernym brátem [cum Onesimo carissimo et fideli fratre] WujNT Col 4/9, Eph 6/21, Col 4/7, Phil 16, 2.Petr 3/15; A ia wam namilſzym brátom moim [...] życzę SkarKazSej 707a. Cf »brat i sługa«

»namłodszy brat«: PaprUp A2 cf »brat i sługa«.

»nędzny brat«: Tákżeć náſzy myſliwcy/ po dziſieyſze látá/ Wodzą Chárty ná ſmycży/ ná nędznego brátá. RejZwierz 128v.

»pan ewanjelicki brat«: áli Pan Ewángelicki brát/ co mię bárźiey niż przedtym miłowáć miał/ o zdrowie/ máiętność/ y poććiwość mię poćiągnie. PowodPr 45.

»brat podły, brat pokorny« = frater humilis PolAnt, Vulg (2): Lecż ſię niech chwali brát pokorny/ w wywyſzeniu ſwoiem. BudNT Iac 1/9; A niech ſię brát podły chlubi/ w podwyżſzeniu ſwoim. WujNT Iac 1/9.

»prawy brat«: Y nieynáczey iedno iáko nápráwego brátá przyſluſſáło náwſſemem iem ſie chćiał záchowáwáć RejPos 51v.

»rowny brat« (3): ſłuchay/ co tu o ſobie wielcy miłoſnicy Páńſcy powiedáią/ Iżem ia rowny brát wáſz RejAp 10v, 10; szkarada odsobie rownego brata rana ActReg 30.

»brat szary«: Nie gardźmyſz iuż powieśćią y brátá ſzárego/ Pożytetznieyſzać tzáſem niżli błáwatnego. WierKróc A4v.

Szeregi: »brat i biskup« (2): Bráth y ſpolny Biſkup náſz Lucyanus SkarJedn 186; Iam tedy zezwawſzy bliſkie wſzytki bráty y Biſkupy/ [...] ſamem pierwey kopáć pocżął SkarŻyw 566.

»nie krześcijanin ani brat«: á nye krzeſciyáninem áni brátem/ ále obcym y nyeprzyyaćyelem nam yeſt [kto nie ma Kościoła za matkę] KromRozm III Q2v.

»krześcijański człowiek a brat« (2): Ku káżdemu Krześćiyáńſkiemu cżłowieku/ á bráthu w Pánu Kryſtuſie/ krotka przedmowá. LubPs A3; Zámykáiąc ty Kſyęgi tu będzie przemowá krotka do káżdego Krześćiáńſkiego cżłowieká y brátá RejZwierc 184.

»brat i pomocnik«: Wſzákżem rozumiał zá potrzebną/ poſłáć do was Epáphrodytá brátá y pomocniká y ſpoł zemną boiuiącego WujNT Philipp 2/25.

»brat i powinowaty«: Ktory [antagonista wyznaniowy] mnie záwſze iáko brát y powinowáty z wielkiey dobroći ſwoiey [...] kędy mogł ſzcżypał CzechEpPOrz *2v.

»(służebnik) brat a (i) przyjaciel; przyjaciel i brat« (5 : 2): ten Zid ma wiele przyacziol y bratow LibLeg 11/61v; [Bogacz w Ewangelii] prosił/ áby [Abram] poſlał kogo z vmárłych do brátow á do prziyacyoł ſwych GliczKsiąż G8v; [Waszej Miłości] ſłużebnik/ brát/ y przyiaćiel wielki. OrzList f3v, f3v; Przyacielowi ſwemu y brátu Krześćiáńſkiemu bárzo miłemu. RejAp AA2; ſłyſzyſz iż go Pan twoy brátem á przyiacielem ſwoim názywa. RejPos 356v; BudBib Eccli 29/13.

»sąsiad i (albo) brat« (2): pomſcilem ſię nad nieprziyacielem zabywſſy ſąmſiada/ albo brata ſwego. SeklKat I4; iáko ſzáble ſwey ná ſąśiádá y brátá dobywáć maſz? SkarKaz 313b.

»brat i sługa; sługa i brat« (7 : 4): BudNT Eph 6/21; iako namlodſzi Brath i Sluga W:M: wſzitkich [...] powiem PaprUp A2, kt, A2v, K4v; á poſłáliſmy Tymotheuſzá brátá náſzego/ y ſługę Bożego [fratrem nostrum et ministrum Dei] WujNT 1.Thess 3/2; Co ſię zemną dźieie/ wſzytko wam oznaymi Tychikus namilſzy brát/ y wierny ſługá/ y towárzyſz w Pánu [carissimus frater et fidelis minister et conservus in Domino] WujNT Col 4/7, Eph 6/21; CzahTr F4, G3v; SzarzRytJSzarz nlb 2v.

»brat i (i też, a) towarzysz; towarzysz, brat« (5 : 1): OrzQuin X2; RejPos 249; A zátym vale moy miły poććiwy brácie y towárzyſzu. RejZwierc 268v; ále ten Opiekun [cesarz turecki]/ onego co ſię do niego vćiekł/ naprzod ſię zwał przyiaćielem/ towárzyſzem/ brátem/ á potym Pánem. ModrzBaz 128; [Rzeczy tej] dobrze świádom/ ten co tu ieſt brát y towárżyſz moy w kápłánſtwie Specioſus. SkarŻyw 589; Ia Ian/ brát wáſz y towárzyſz w vćiſku/ y w kroleſtwie/ y w ćierpliwośći w Chriſtuśie Ieſuśie/ byłem ná wyſpie/ ktorą zową Pátmem [frater vester et particeps in tribulatione ...] WujNT Apoc 1/9.

W przen (2): Głos krwie brátá mego (piſze ták Innocentius Papież do Ceſarzá Arkádyuſa) Ianá [św. Chryzostoma biskupa] woła do Bogá przećiw tobie Ceſarzu [bibl. Gen 4/10] SkarJedn 131 [przekład tego samego tekstu] SkarŻyw 90.
a. Formuła grzecznościowa; w stosunku do równego stanem podkreśla równość i bliskość, natomiast w stosunku do niższego stanem zawiera bądź to odcień ironiczny bądź to podkreślaną uprzejmość; występuje najczęściej, w V; frater PolAnt, Vulg (518): LibLeg 3/33v, 10/95 [2 r.], 10/95v [2 r.], 10/96 [5 r.], 10/96v (24); Rzekł mu [malpież żołwiowi]/ bráćie cżemn ſtoiſz BierEz Qv, A2, L4v; Wiedzcie go zaſie ku Pilátowi memu bratu OpecŻyw 122; MetrKor 38/321; Co owo ná myćie ſiedzi Słucha furmánow ſpowiedzi Chodz ſam bráćie po odpráwę RejRozpr C4v; RejKup e4; LubPs A6v; KrowObr 83; pomoż Bog brácie RejWiz 147, 72, 127, 180v; Leop 3.Reg 9/13, Ier 22/18; Rzekł ſtáry [kardynał] do młodſzego ćicho iuż ták brácie RejFig Cc7v, A3, Bbv, Cc2v, Cc6, Cc7v, Eev, Ee4; RejZwierz 100v, 122v, 136v, 143; TEdy rzekł Ráfáel Tobiaſzowi/ Wieſz bráćie w iákimeś ſtanie odſzedł od oycá twego. BibRadz Tob 11/1 [2] [przekład tego samego tekstu BudBib]; BielKron [3322]v, 434v; KochSat B; Prot C2, C4v; [szlachcic] rzecże do chłopá: brácie/ záłożyłem ſie ia o the kápłuny s towárzyſzem mym GórnDworz T6v, P5v, Q, Qv, Q8; [śmierć do starego] á czego chceſz brácie? RejZwierc 170, 29, 50v, 151, 232a, 232b [2 r.] (19); RejZwiercTrzec Aaa2v; BudBib Tob 11/1 [2], 4.Esdr 1/38; BudNT Philem 7; CzechRozm 77; PaprPan B2v [2 r.], E3v, K, Lv, Z3, Bb3v, Cc3v; Nie gornie o ſobie trzymay/ Bráćie/ ále ſię boy SkarJedn 185, 139; SkarŻyw 134, 171, 184, 414; KochFr 29, 94; Grob tu bráćie ieſt Poety z narodu Polſkiego [...]/ grob KOCHANOVVSKIEGO. KlonŻal C4, D3; KochSz B2; PudłFr 7, 53; GórnRozm G3; PaprUp H2, H4v; Bráćie/ drogié to śiodło? WyprPl A4v, B3, B4v [2 r.]; RybGęśli C3; WujNT Act 21/20, Philem 7, 20; SiebRozmyśl H4v; CiekPotr 45; A ták mażły [!] doſtátek rádzęć bráćie ſzánuy CzahTr C, C, E3; PaxLiz C; Przypłáćiſz tego coś w kuchni iadł bráćie/ Tu przy nogáćie. KlonFlis G4, D3, E, E2, E2v, F (12); Ták bráćie prożnuiący/ wykłádamy ćiebie KlonWor 45, [*]v, **, **2 [2 r.], 3, 4 (18).

W połączeniu z rzeczownikiem [w tym z imieniem własnym lub z przezwiskiem (19)] (57): Rzekł mu záiąc/ żołwiu bráćie/ Nieradbych ia twoiey ſtráćie BierEz L3v, Nv, O2, Rv [2 r.], R2; A tak braczie kotku miły Zacznieiſſicz to niſz ti bily Czo ſie o lewka kuſily RejRozm 405; witay brácye Ruráłá/ dawnoſwá ſie widzyáłá. GliczKsiąż H7v; Leop Act 22/13; A Po cżemuś Włodárzu/ brácie przedał żyto RejZwierz 137, 136v; ábych to brzemię nośić miał/ ktore mi tu kſiądz Kurfierſt brát przycżytáć racżył BielKron [3322]v, [3322]v, 434v; GórnDworz R3; RejPos 283; Alboć brácie kráwcże nogieć/ Albo miewaſz krotki łokieć RejZwierc 234v; (did) Luciper. (‒) Bá wyirzy Cerberze bráćie Co to tám ktoś/ v drzwi plećie. MWilkHist D4v, E [2 r.], K2v; Chwalę twą rzecz/ gośćiu bráćie/ Bo nie przydźieſz ku vtráćie. KochFr 3, 68, 114; KochSz C3; WujNT Act 9/17, 22/13, s. 435; HEy bráćie Liżyczopie/ toć mnie teſkność zdięłá PaxLiz C4, C4; Przetoż iuż nie wiem cżemuś wżdy ták chćiwy Polaku bráćie/ máiąc tákie niwy. KlonFlis C2, G2, H3, H4. Cf »pan brat«.

Wyrażenia: »brat miły, namilszy, umiłowany; miły brat« (5 : 2): LibLeg 4/26v, 11/33; Tákżeć y przypráwny gmách y koſztowna ſzátá/ Nic náſzego miłego nie ozdobi brátá. RejWiz 46v, A8v; Gdy do Turka piſze [Wasyl car moskiewski] przydawa k ſwemu Tytułowi/ brátu náſzemu vmiłowánemu BielKron 429v; przez [...] Krolá Polſkiégo/ [...] z iednéy ſtrony/ á Bodzántą z drugiéy ſtrony brátá náſzégo namilſzégo/ Biſkupá Krákowſkiégo [strony w sprawie dziesięcin] [...] dáli ſie ná náſz wyrok. SarnStat 183, 1081. Cf »brat i przyjaciel«.

»miły, namil(ej)szy bracie; bracie miły, namilszy« (57 : 52):A goſpodárz go [gościa swego] zopytał: Miły bráćie co to dziáłaſz /Iż na łyſzkę táko dmuchaſz. BierEz S3, Bv, C, N2v; RejRozpr A3v; RejKup n3v, q6, r3v, s8v; KromRozm I B3, C4v; MurzHist H4; Ba miły bracie teśći i to ludźie a barzo vczęni i zacni byli/ ktorzy pana Chriſtuſa [...] zamordowali MurzNT 126; [Chłopiec] rzekł po ćichu Rurałowi/ miły brácye [..,] dzyerzſz ſemną/ zyſſcżem tu wnet. GliczKsiąż I; Ty miły bráćie ktory s tąd będźieſz miał pożytek/ [...] Vkáż tę przyſtoyną wdźięcznoſć Piſárzowi temu GroicPorzRej C4; KrowObr 149v; Powiedzyał on ſwięty mąż/ ták ieſt brácie miły/ Toć nawiętſze do gniewu ty przycżyny były/ Ktorych ia iuż tám dawno nie mam ná pámięći RejWiz 184v, 111v, 116v, 143v, 158v, 159, 170v, 177v; OrzList a4, b2v, c; RejFig Cc, Cc7, Ee4; Ale pánie poborcá/ tobie brácie miły/ Y w nocy ſtępy tłuką/ boć mieſzek nábiły. RejZwierz 101v, 130v, 136v; OrzRozm C3v [2 r.], Dv, D4v, F2, F3 (13); BielKronCies Mmmm3; Dabis hanc veniam mi frater [...] dopuściſzmi tego miły bráćie Mącz 480a, 337b; OrzQuin Ev, E4, L2v, X2v; SarnUzn B3v, E5; RejAp 85v, 126, 161; GórnDworz S6v, T3, T6; [Ubogiemu człowiekowi] rzekł Anioł: Miły bráćie vkaż nam drogę do miáſthá HistRzym 29; RejPos 6, 23, 75 [2 r.], 114v, 171; Do tego co cżytał ty kſyęgi. A Prawdá brácie miły iż cie iákoś teſzno RejZwierc 207, 53, 122v, 173v, 175v, 225 (16): [Anioł] Heliaſzu powiáda/ wſtań iedz miły brácie HistHel C3v, B3; NAVCZYCIEL. WItayże bráćie miły: Pan Bog ći niech da dobry dzień. VCZEN. Y tobie tákże CzechRozm 11, 40v; PaprPan Cc3, Gg; Kápłan mowi. NAmileyſzy bráćie/ zá ty wſzyſtki y zá inſze grzechy twoie/ maſz ſerdecżnie żáłowáć KarnNap C4v, C2v, C3, C4v, D2, D4v (9); SkarJedn 249 [2 r.]; Nie ták/ bráćie namilſzy/ ále obroćić ſie też maſz do świętych zakonu nowego SkarŻyw A5, 364, 440; Cerberus. Milcż Luciprze bráćie miły MWilkHist E4; WerGośc 248; CiekPotr 71; Pewienem tego bráćie namilſzy/ iż pánowánie náſze y vpada y ſtoi modlitwámi kápłáńſkimi. SkarKazSej 680b; KlonWor 59.

»moj bracie; bracie moj« (22 : 4): Do thego czo cżedł thy Kſiąſzki. ROzumiem to moj brácie iż nie wſzitko wſzędzie Coś tu cżedł/ po twey myſli podobáć ſie będzye. RejWiz Cc3, 57v, 66, 78v, 89v, 157v (11); Wziął tedy Prorok ćiáło mężá Bożego [...] Y pogrzebł go w grobie ſwoim: y płákáli nád nim. Ach ách moy bráćie [heu, heu mi frater]. Leop 3.Reg 13/30 [przekład tego samego tekstu BudBib ]; Do ſzácunkarzá cudzych ſpraw. NIe ſzácuyże moy brácie/ iedno co ieſt prawdá RejZwierz A4, 140v, 143v; rzekł Thobiaſz Aniołowi/ powiedz mi brácie moy Azárya ná co ſie nam przyda owá żołć y wątrobká rybia [bibl. Tob 6/7] BielKron 97v; RejPos 357v; HistLan ktv, F5; BudBib 3.Reg 13/30; PudłFr 31; BielRozm 34; KochFrag 25; CzahTr Cv, Lv; GosłCast 3. Cf »pan i brat«.

»moj drogi bracie«: Tu widziſz moy drogi bráćie/ w iáki ſie błąd niewywikłány ludzie ći mizerni wdawáią CzechRozm 158.

»moj bracie jedyny« (4): Rzekł młodzyeniec/ coż ma być moy brácie iedyny/ Wſzák bywáią odpuſty od męki od winy. RejWiz 159v, 165; RejZwierz 142; HistLan A2.

»moj, mnie miły, namil(ej)szy (poczciwy) bracie« [szyk zmienny; w tym: moj miły bracie (119)] (144): Pothifar ſie pyta [Józefa] czo by ſie wżdy ſthało A prze Bog moy miły bracie ieſtli czo złego wiez Precz mię tak długo fraſuieſz RejJóz G5v; RejKup c5; MurzHist P3v; LubPs gg2; iżebyś tę chytrość y obłudę tego Antykryſtá tym lepiey wyrozumiał/ ty mowię/ wſzelki Braćie moy miły/ ktory ſie Páná Bogá boiſz KrowObr 51, 150, Cv; RejWiz 32, 39, 42, 47, 56v (21); Leop *B4v; OrzList c3, c3v; Ná tego co drugiemu zaźrzy. NIe zaźrzyſz też nikomu/ o moy miły brácie/ Gdy kto chodzi w chędozſzey/ á niżli ty ſzácie. RejZwierz 123, kt, 122v; BibRadz Tob 10/14; EVAN. Wierzę ia temu mnie miły Bráćie/ bo ćię znam że ná ſwym przeſtawaſz OrzRozm H, M4; Ku dobrym towárzyſzom krotka przemowa. COż rozumieſz moy namilſzy brácie RejAp 199, 27, 66, 84v, 119, 179, 198v; GórnDworz R6, S7; RejPos 3, 60, 100, 106, 126v (38); HistLan F5v; A ták moy miły poććiwy brácie vważywſzy to w ſobie/ iáko oni niewinni á ſwięći ludzie [...] vććiwey ſłuſznośći [...] przeſthrzegáli miedzy ſobą. RejZwierc 267v, 27v, 28, 57, 59, 61v [2 r.] (51); BudBib Tob 10/14; NAVCZYCIEL. Dobrze cżyniſz moy bráćie miły (bo ćię ták zwáć wolę niżli vcżniem ſwym [...]) CzechRozm 1v; Oblicżże ſie/ bráćie moy miły/ coś przez ten rok ná twym duchownym kupiectwie zyſkał/ á coś vtráćił. SkarŻyw 4, 51, 82; WerGośc 241; CiekPotr 60; Rzecze mi pewnie ktora/ A moy miły bráćie/ Coż to ledá co mowiſz/ wſzák ći nas wſtyd zá ćię? ZbylPrzyg A3.

»pan brat« [w tym: panie bracie (14)] (21): [Kot mówi do lwa] Ia przi ſwobodzie zoſtawam A ti iuſz tak panie braczie Racz krolowacz tu wtey kraczie RejRozm 408; Albo gdy ná kim kołtryſz/ bárchan ná kábacie/ Popchną go iście ná zád/ odſtąṕ pánie brácie. RejWiz 16; Bo y złodzyey by ſzedł kráść á vźrzał tám kátá/ Wieręby ſie podobno przelękł páná brátá. RejWiz 139v, 71; RejFig Bb8v; Bowiem iáka robotá táka też zapłátá/ A nigdy to nie chybi/ łgarzá páná brátá. RejZwierz 124, 89v, 137v, A5v; Dobrze by to domowym/ wiedźieć Pánom brátom. BielKronCies Mmmm3; á z onego bráterſtwá wielkiego wnet pan brát drugiego brátá pod łáwą máca. RejZwierc 61; PaprPan X4; PaxLiz B4v, C4v; Otoż tobie Judaſzow Worek/ pánie bráćie KlonWor 3; Vćięli mu po rámię w dźiurze onę rękę; Zádáli Pánu brátu niewymowną mękę. KlonWor 43, ded **3, 14, 20, 71; CZęſtokroć wiele ludźi Zacnych/ Mćiwy Pánie Bráćie [...] rozmawiáli zemną SzarzRytJSzarz nlb 2.

Szeregi: »pan a (i) brat« (8): yakoz tho panv a brathv ſzwemv namyleyſchemv Iego krolyewſka myloſcz pan moy myloſczywy Vaſchey krolyewſkyey myloſczy then tho Liſth poſlaczy ieſt raczil LibLeg 4/26; Strum A2v; ActReg 88; POſpolita to M. Pánie Stároſto, Pánie y Bráćie móy M. Im dáry w człowiecze od Bogá więtſzé, tym drożſzé y rzedſzé GosłCast 3, 3; Ieo Mośći Pánu Iákubowi Leśniowſkiemu Podczáſzemu Ziemie Lwowſkiey/ Pánu y brátu mnie Miłośćiwemu. SzarzRytJSzarz nlb 2; Zalecam ſie przy tym Miłośćiwey łáſce W. M. bráterſkiey mego Miłośćiwego Páná y brátá. SzarzRytJSzarz nlb 2v, nlb 2v.

»brat i przyjaciel; przyjaciel, (i) brat« (7 : 2): y na dobrim konczv postanowyly czego Krol yeo m. pan moy yeſt wſdzieczen od V.C.m. przyacziela y brata swego mylego. LibLeg 11/33, 7/8, 7/104, 11/31v, 11/32a [2 r.], 32b, 32c (9). Cf »brat i sąsiad«.

»brat i sąsiad« (2): bandziesz czeſzarza ymyenyem naſzym szandal y proſzil yako prziyaczielia bratha y sanſzyada naſſego LibLeg 7/104; kthorego [zdrowia król polski] w.C.Mczi zawſzdi ziczi y ſprziyaye yako brathv y Samſzyadowy ſſwemv blyſnemv. LibLeg 11/135v.

W przen (2): wolność ſtrácę/ Ieſli ſie s kątem brátem iuż ták wiernie zbrácę. RejWiz 44v; Trzecie záſię [dziecię] będzie ták złe á ſwowolne/ [...] áż mu z brátem kijem muśi lekcią ſylábizowáć. RejZwierc 18v.
b. Bliźni; frater Mącz, Modrz, PolAnt, Vulg (171): SeklWyzn d3; kto wydzi brata ſwego potrzebuiącego/ á zamknie miłoſierdzie ſwoie przeciw iemu łaſka boża nie może być ſnym. [bibl. 1.Ioann 3/17] SeklKat L4, B3, Iv, I3, L4; kto powyáda iżeby w ſwyátłoſci był/ á brátá ſwego nyenawidźi/ yeſſcze w ćyemnoſći yeſt. [bibl. 1.Ioann 4/20] KromRozm I B4v [przekład tego samego tekstu KrowObr 62v]; Ieſliby tedy [...] wſpomniáł że brat twói [frater tuus] má co przeciwko tobie/ zoſtáẃ [...] offiarę twoię przed ołtárzęm [!] MurzNT Matth 5/23 [24], Matth 5/24 [25], 7/3, 4, 5, s. 18v, 88v; kto bogá miłuye/ áby y brátá ſwego miłował. [bibl. 1.Ioann 4/21] KromRozm II k3; Diar 46; LubPs N3v; GroicPorz n4v; KrowObr 62v, 64, 117; Nie będzieſz miał wnienawiśći brátá twoiego [fratrem tuum] w ſercu twoim Leop Lev 19/17 [przekład tego samego tekstu BibRadz], Deut 25/3, Ier 9/4 [2 r.], 5, Matth 5 arg, 5/22 [2 r.], 23 (18); BibRadz Gen 9/5, Lev 19/17, Deut 23/7, Is 41/6, Rom 14/10 [2 r.], 13 (13); Mącz 345a; Abo iáko thy możeſz rzecz brátu ſwoiemu: Brácie/ potrway máło iżći wyymę to źdzyebłko z oká twoiego [bibl Matth 7/4] RejPos 170, 170 [2 r.], 178 [2 r.], 178v [2 r.], 179, 181, 343, 356v [3 r.]; Chryſtus pan [...] każe y ofyáry przy Ołtarzu odbieżéć/ á iść do brátá obráżonégo/ y ziednáć ſye snim. [bibl. Matth 5/24] BiałKat 213v; KuczbKat 315 [3 r.]; WujJud 79, 196v [3 r.]; RejPosWstaw [212]v, [1434]; BudBib Lev 25/14, 25, Deut 22/1 [2 r.], 2 [2 r.], 3, 4, s. 109c marg; BudNT b7, Matth 7/5, Luc 6/41, 42 [3 r.], 17/3, 1.Thess 4/6; Pátrz że iż do brátá iść każe [Chrystus] nie do vrzędu CzechRozm 246v, 246v [2 r.]; Gdyż bierzmá w oku ſwem niewidźiſz/ chceſz áby z oká brátá twego pręt wyrzucono? [bibl. Matth 7/4] ModrzBaz 50v [przekład tego samego tekstu RejPos 170, WysKaz 18], 64v [3 r.]; SkarŻyw 121; CzechEp 17, 29; fáłſzu nie cżyń brátu ſwemu ArtKanc M4; káżdy ktory ſię gniewa ná brátá ſwego/ będźie winien ſądu. A kto rzecze brátu ſwemu/ Ráká: będźie winien rády [omnis, qui irascitur fratri suo ..., qui autem dixerit fratri suo ...]. WujNT Matth 5/23 [22] [przekład tego samego tekstu Mącz 345a, WysKaz 17], przedm 12, 36, Matth 5/24[23], 25[24], 7/3, 4 (37); WysKaz 17, 18; SkarKaz 209a, 279a, 313a [3 r.], 314b [2 r.], 316a, b [2 r.]; Strzeż ſię káżdy od bliźniego ſwego/ y żadnemu brátu ſwemu nie dufay. [bibl. Ier 9/4] SkarKazSej 658b [przekład tego samego tekstu Leop], 658b [3 r.], 669b, 672a [4 r.], 673b, 683b [2 r.], 706a; [Igranie uczciwe] Przećiw Bogu y brátu łákomſtwem nie grzeſzy. KlonWor 72.
Wyrażenia: »namilejszy brat« : Dái panie bożé abyſmy śię tégo zyſku rozmiłowali [...] niewięcyi ſobię ważąc [...] chfáły świeckiéi niſz namileiſzégo brata naſzégo MurzNT 88v.
Szeregi: »brat a bliźni; bliźni i brat« (2 : 1): [Pan] pátrzy [...] ná vmyſł twoy/ iáko gi [...] obrácaſz przećiw bliźniemu á brátu twoiemu. RejPos 181v, [249]; Y nie będźie vczył káżdy bliźniego ſwego y káżdy brátá ſwego/ mowiąc [et non docebit unusquisque proximum suum et unusquisque fratrem suum dicens] WujNT Hebr 8/11.
3. Zakonnik, mnich; członek zakonu rycerskiego (107): [Papież] poſlał z Lugdunſkiego ſeymu do wielkiego Czatza [!] Thatarſkiego: brata Aſcelina zakonu ſwiętego Dominika z drugą braćią iego MiechGlab 18; KromRozm I P3; KrowObr 145 [5 r.]; GórnDworz Q2v; Ia brát Bernárdynus/ byłem záwżdy nabożny błogoſłáwioney Dziewicy SkarŻyw 460, 15, 75, 76, 159, 183 [2 r.] (54); Tegoż czáſſu Brát Henrik Banuarus Kontor z Tapiowá z dwunaśćią Brátow y z dwudzieſtą piącią iezdnych Sudowſką Zięmię woiowáli StryjKron 300, 306, 308 [2 r.], 309, 310 [3 r.], 315 (25); ReszList 169; BielRozm 2; MY Brát Páweł z Ruzdorffu/ Błogoſłáwionéy Pánny Máriiéy domu Niemieckiégo Ierozolimſkiégo Miſtrz wielki: Oznáymuiemy SarnStat 1085, 1086 [2 r.], 1093, 1105 [2 r.], 1106, 1120.
Wyrażenia: »brat Dominik«: [Św. Piotr z Werony, dominikanin] do Medyolánu [...] z iednym brátem Dominikiem iáchał SkarŻyw 373.

»brat konwi(e)rsz« = zakonnik (nie kapłan) wykonujący niższe posługi w klasztorze; frater conversus (2): Ciało Boleſlawa ſina grabie Morawſkiego: leży w Lubiązu w korze v bratow konwierſzow. MiechGlab 13; Prowincyał zá iednym brátem konwirſzem/ proſił iey [św. Małgorzaty królewny węgierskiej]/ áby go od kwártany modlitwą ſwoią wybáwiłá SkarŻyw 161.

»brat mniejszy św. Franciszka«: [Przy kościele św. Stanisława Szczepanowskiego w Wilnie król Jagiełło] vſtawił Biſkupem [...] Andrzeia Warzyło [...] z zakonu bratow mnieyſzich ſwiętego Franciſka MiechGlab [88].

»brat rycerski«: [św. Iwo] ſzpytal S. Duchá ná Prądniku [...] zbudował: [...] do kthorego przywiodł bráthy Rycerſkie goſcinne z Sáxiey BielKron 359v.

»zakonnikow mniejszych brat«: Láthá 1246. Aſcellinus zakonnikow mnieyſzych brát z drugą bráćią był poſłan [...] do Chamá wielkiego Ceſarzá Tatárſkiego BielKron 361.

»brat zakonny« (2): Raz brát ieden zakonny [...] Przeorá o towárzyſzá [...] prośił SkarŻyw 202; StryjKron 320.

»brat zakonny św. Pawła«: [Jan Długosz] na Skałce w Káźimierzu pochowan/ gdzye thám nádánie vcżynił niemáłe brátom zakonnym S. Páwłá puſtelniká pierwego. BielKron 396v.

»zakonu krzyżackiego brat«: [Kronikę Pruską] nápiſał niiáki Kápłan Niemiec Zakonu Krzyżáckiego w Prusiech Brát/ imięnim Petrus à Dusburch StryjKron 288.

4. Członek cechu rzemieślniczego; tribulis Mącz, Calep; contribulis Mącz (5):
Wyrażenia: »cechowy brat« (3): Contribulis [...] Cechowy brát/ z yednego bráctwá/ powiátu/ etć. Mącz 464b; Tribulis ‒ Czechowi brat. Calep 1084b; Tego lichwiarz záwoła cechowego brátá KlonWor 78.

»starszy brat« (2): BielSat C2v; Tákże ktory towárzyſz przywędruie nowo/ Ieſli witáć nie tráfi/ nie będzie mu zdrowo. Wnet go vrwą y winę ſtárſzy brát záłoży BielRozm 19 [idem BielSat].

5. Członek sekty religijnej (3): [Krześcijanie] ſie tákież ná troie rozdzyelili/ iedni Rzymſcy/ drudzy Greccy/ drudzy Nowokrzcżeńcy z brátry BielKron 119; Tamże w Taborze [zwolennicy Żyżki] żony/ dobytki/ kapłany ſwe/ y inne rzecży mieli/ á bráty ſie zwáli. BielKron 327; Látá 1500. Alexánder Kſiądz Lithewski zebrał ludzi/ ktorzy ſie mianowali bráty/ tak s Cżech/ z Morawy/ s Sląſka/ iako s Polſki. BielKron 400.
6. bot. Viola tricolor L. (Rost); bratek, nazwa rośliny; flammula, flos Sanctae Trinitatis, viola tricolor Cn (2):
Zestawienie: »brat z siostrą« (2): Bráth z śioſtrą SienLek 206v, X.
*** Bez wystarczającego kontekstu (7): Frater [...] eyn bruder Brat Murm 166; Frater. Bruder. Brat. Mymer1 98; Dulciſſime frater, Namilſzi Brácie. Mącz 97b; Frater [...] Brát. Mącz 136a; Habeo te fratrem, Mam cie zá brátá. Mącz 151a; Optime et dulciſſime frater, Naylepſzy á naymilſzy brácie. Mącz 266d; Frater ‒ Brat. Calep 433b.

Synonimy: 1. powinny; 2. przyjaciel, towarzysz; b. bliźni.

Cf BRACIA, BRACIEC, BRACIENIEC, BRATOBOJCA, BRATOBOJSTWO, BRATOGŁOWIEC, BRATOGŁOWSTWO, BRATOROZBOJSTWO

TG, HS