[zaloguj się]
[pdf]

PRZYJACIEL (2115) sb m

przyjaciel (2114), przaciel (1), [przyjacil ArgWykład]; przyjaciel : przaciel RejKupSekl (1:1).

-å- (1541), -a- (85); -a- GrzegŚm; -å- : -a- OpecŻyw (20:5), ForCnR (7:3), RejPs (4:1), HistAl (8:2), MurzHist (9:13), MurzNT (2:2), GroicPorz (37:1), KrowObr (63:5), Leop (62:1), UstPraw (12:2), BibRadz (50:2), BielKron (135:1), Mącz (73:2), GórnDworz (49:1), RejPos (76:1), WujJud (10:1), BudBib (18:7), MycPrz (3:2), BudNT (9:1), ModrzBaz (39:1), SkarŻyw (56:6), StryjKron (10:1), KochEpitCat (1:1), GórnRozm (2:14), SarnStat (75:3), SkarKaz (17:1), CiekPotr (46:3); -él (27), -el (19); -él OpecŻyw (5), MurzNT, KochPs (3), KochTr, KochFr (3), KochEpitCat, KochPam, PudłFr (4), KochCn (2), OrzJan, SarnStat (3), GosłCast; -el MurzHist, Mącz (16), KochMRot; -él : -el ZawJeft (1:1); -el-.

-l (2111), -ł (4); -ł MurzHist, CzechEp; -l : -ł KochPs (2:1), GórnRozm (2:1).

Fleksja
sg pl du
N przyjåciél przyjåciele przyjåciela
G przyjåciela przyjåciół, przyjåcieli, przyjåciel(o)w, przyjåci(e)l, przyjåcioł(o)w
D przyjåcielowi, przyjåcielewi, przyjåcielu przyjåcielóm, przyjåciołóm
A przyjåciela przyjåcioły, przyjåciele, przyjåciół, przyjåcieli
I przyjåcielem, przyjåciołem przyjåcioły, przyjåcielmi, przyjåciołmi, przyjåciołami
L przyjåcielu przyjåciołoch, przyjåciołach, przyjåcielåch, przyjåcieléch
V przyjåcielu przyjåciele
inne sg G a.A - przyjåciela; pl G a. A - przyjåci(o)ł, przyjåciel(o)w; dubium - przyjåciele

sg N przyjåciél (312). ◊ G przyjåciela (171). ◊ D przyjåcielowi (126), przyjåcielewi (2), przyjåcielu (2); -owi : -ewi LibMal (2:1), GórnDworz (2:1); -owi : -u LibLeg (49:1), CiekPotr (9:1). ◊ A przyjåciela (157). ◊ G a. A przyjåciela (13). ◊ I przyjåcielem (184), przyjåciołem (1); -el- : -oł- BibRadz (2:1); ~ -em (14), -(e)m (171). ◊ L przyjåcielu (24). ◊ V przyjåcielu (71). ◊ pl N przyjåciele (231). ◊ G przyjåciół (288), przyjåcieli (8), przyjåciel(o)w (3), przyjåci(e)l (1), przyjåcioł(o)w (1) ArtKanc; -i OpecŻyw, ForCnR, HistRzym (2); -(o)w TarDuch, HistHel; -ół : -i : -(o)w : -(e)l BielKron (22:2:1), BielSat (1:1), ZapKościer (28:–:–:1), BielRozm (1:1); ~ -ół (48), -oł (3), -(o)ł (250); -ół : -oł Mącz (8:3). ◊ D przyjåcielóm (67), przyjåciołóm (48); -elóm OpecŻyw, OpecŻywSandP, BierEz (3), ForCnR (2), PatKaz II (2), FalZioł, BielŻyw (6), GlabGad, BielKom, GliczKsiąż (3), LubPs, GroicPorz, Leop, RejFig, BielKron (10), KwiatKsiąż, Mącz (6), RejPos, BielSat, RejPosWstaw, BiałKaz, BielRozm, CzahTr; -ołóm ZapWar, SeklKat, KrowObr, OrzQuin, RejZwierz (2), BibRadz, GórnDworz, BudBib (3), MycPrz, SkarŻyw (2), ZapKościer (3), WerKaz (2), PudłFr, ActReg, WujNT (2), CiekPotr (3); -elóm : -ołóm LibLeg (5:2), RejJóz (1:1), UstPraw (1:1), RejZwierc (7:1), BudNT (1:1), ModrzBaz (1:7), LatHar (1:3), SarnStat (2:6); ~ -óm (13), -om (5), -(o)m (97); -óm Mącz (6), OrzQuin, PudłFr; -om OpecŻyw, OpecŻywSandP; -óm : -om SarnStat (5:3). ◊ A przyjåcioły (116), przyjåciele (76), przyjåciół (6), przyjåcieli (1); -oły ForCnR, BierRozm, RejPs (2), LibMal, RejJóz (2), RejKup (2), GliczKsiąż (3), LubPs, KrowObr (2), KochZuz, RejZwierc (7), MycPrz, BudNT (3), CzechRozm, KarnNap, ModrzBaz (12), KochPs, CzechEp (2), GórnRozm, KochWr, ActReg, KochPij, KochFrag, OrzJan (2), KołakSzczęśl, WujNT (6), CiekPotr (2), CzahTr, KlonWor; -ele OpecŻyw, FalZioł, March<sup>3</sup>, HistAl, Leop (4), HistRzym (3), ZapKościer, KochMRot; -oły : -ele : -ół : -eli BierRaj (1:2), BierEz (4:2), TarDuch (1:1), BielŻyw (5:4), ZapWar (1:-:1), LibLeg (1:1), MurzHist (4:1), GroicPorz (1:2), RejWiz (1:1), UstPraw (1:1), BibRadz (3:1), BielKron (1:20), Mącz (1:3:1), GórnDworz (1:-:1), RejPos (8:2), BudNT (1:1), SkarŻyw (7:5), StryjKron (–:1:1), PudłFr (–:1:–:1), PaprUp (1:-:1), GrabowSet (1:1), LatHar (1:8), SarnStat (8:2:1), SkarKaz (1:3); ~ -oły (15), -(o)ły (101); -ół (2), -(o)ł (4). ◊ G a. A przyjåci(o)ł (10), przyjåciel(o)w (1). ◊ I przyjåcioły (86), przyjåcielmi (46), przyjåciołmi (23), przyjåciołami (1) KołakCath; -oły ForCnR, BierRozm, RejPs, ComCrac (2), RejJóz, HistAl, MurzHist, GliczKsiąż, RejWiz, RejZwierz, Mącz (3), GórnDworz, RejPos (8), RejZwierc (9), BudBib (3), MycPrz, BiałKaz, BudNT, CzechRozm (3), StryjKron, KochFr, KochPieś, GórnRozm, ActReg, Phil; -elmi OpecŻyw (4), PatKaz III, WróbŻołt, SeklWyzn, SeklKat, LeovPrzep, BielSpr, WujJud, ModrzBaz (2), ZapKościer, KlonWor; -ołmi TarDuch, KwiatKsiąż, WujJudConf, WysKaz; -oły : -elmi : -ołmi BierEz (2:1), BielŻyw (3:2:2), LibLeg (1:4), ZapWar (2:-:6), GroicPorz (2:2), KrowObr (1:5), Leop (3:3), UstPraw (1:–:1), BibRadz (1:1:1), BielKron (4:8:2), OrzQuin (–:1:1), SkarŻyw (2:2:3), LatHar (–:1:1), WujNT (5:1), SarnStat (12:–:2); ~ -o- (20), -(o)- (89); -e- (5), -(e)- (41). ◊ L przyjåciołoch (6) GroicPorz (3), BielKron, RejZwierc, WujJud, przyjåciołach (5) MurzHist, CzechRozm, SkarŻyw, GórnRozm, WujNT, przyjåcielåch (1) BiałKaz, przyjåcieléch (1) SarnStat. ◊ V przyjåciele (24). ◊ du N (cum nm) przyjåciela (1) BielŻyw 15. ◊ dubium przyjåciele (1) LibLeg 11/164v.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

1. Ten, kto jest komuś życzliwy, kto jest z kimś w bliskich i serdecznych stosunkach; współtowarzysz, kompan; w stosunkach politycznych: sprzymierzeniec; niekiedy może też osoba bliska ze względu na pokrewieństwo lub powinowactwo (cf znacz. 2.); amicus Mymer1, Vulg, HistAl, PolAnt, Mącz, Modrz, Calag, Calep, JanStat, Cn; familiaris Mącz, Modrz, Calag, Cn; necessarius, pernecessarius Calag, Cn; compatriota BartBydg; proximus PolAnt; amator, domesticus, homo a latere, sui (pl) Mącz; amicissimus Calag; amiculus, fautor Cn (1663): BierRaj 20v; Gdy co przyiacielowi możeſſ dáć dźiś/ nie moẃ że mu iutro przydź. March1 A4v, A4; Potym gdy [żona Xanta] cżás vpátrzyłá/ Z domu ſie wyprowádziłá: A v przyiaćioł mieſzkáłá BierEz C4, C2 [2 r.], C2v, E4v, F4v [2 r.], G (20); [Matka Boża rozpacza po ukrzyżowaniu Jezusa] Apoſtolowie ij wſſytcy przijáciele odemnie vciekli/ żádnégo nie mám kto by mie wſpomogl. OpecŻyw 148v, 85 [2 r.], 156; Bo każdy oytcżyznie ſwé/ przyiácielom a ſamému ſobie możnoſcią ſwą dopomotz powinien ieſt OpecŻywSandP ktv; ForCnR C3, E3; PatKaz II 86v; PatKaz III 128v; Amicus. Freund. Przyaciel. Mymer1 37v; Compatriota, przyacyel, pobratym BartBydg 31b; Boga chwal á przyiaciele wſpomagay, rodzice ſwe cżci, a nikomu nie zazrzy. BielŻyw 34, 6, 10, 15, 17, 19 (27); GlabGad L4v, P4; Onać cześć kochanie rodzi, Ktora z miłości pochodzi, Iaka jest miedzy rownymi Przyjacioły powolnymi. BierRozm 18; pamyanthayancz na ono yſz przyacziel przyaczielowy pravemv by byl na kray swyatha yesth powynyen, o przigodach y sprawach swoych veſzolich y nye veſolich dacz sznavacz LibLeg 7/31v, 8/161 [4 r.]; Stanislaw wlodarz zeznal ys pan Marczin Dworzinsky s pany nasedl a przyaczielie nayechali na dom pana Mikolaia Rinyewskiego ZapWar 1558 nr 2686, 1550 nr 2655, 1558 nr 2686 [2 r.]; March3 V5, V6v, V7v; RejPs 17; ComCrac 18v; RejJóz Kv, P6v; Zakazuie też S. Paweł [Vulg 1.Thess 4/13] abyſmy zbytnie nieplakaly vmarlych prżyiacioł/ iako pogany czinią ktorzy niewierzą zmartwych wſtaniu SeklKat R3; RejKup c5, e7, g8v; a wſzakże nie iako ſyn/ ale iako przyaciel do przyaciela do ciebie mowię HistAl B3; owſzekić i tam śię przycie pana waſzego i nauki iego/ [...] gdy miedzy przyiacioły/ niedáwácie poſobie znać żeście Chriſtuſa i iego práwdę vználi MurzHist H3v; MurzNT 61, 176; BielKom C5v; Rurał [...] rozſſedł ſie s chłopyęty [którzy go oszukali] yáko z dobremi ludźmi á prziyacyoły GliczKsiąż H8, D4v, G5, K5 [2 r.]; GroicPorz C2v, f2; KrowObr 241v; RejWiz 3, 54, 94v, 104v marg, 160 (8); Leop Iob 19 arg, Eccli 6/8, 9, 11, 27/17 (11); RejFig A3v; RejZwierz 35v, 130v, 134v; Vmyſł złośniká prágnie złego/ áni ieſt przyiaćiel wdźięcznym v niego. BibRadz Prov 21/10; Y ſtánie ſię cżáſu onego/ iż przyiaćiele z przyiaćiołmi ſwemi będą walcżyć iako z nieprzyiaćioły BibRadz 4.Esdr 6/24, I 273v, Eccli 22/23[25], 24[26], 25[27] [2 r.] (15); [Perseusz] nádiechał pánnę nadobną wrzuconą w morze s kámieniem Andromedę rzecżoną/ nád ktorą przyiaciele płákáli BielKron 21; [Aman] wezwał przyiacioł y żony/ powiedał im chwaląc ſie iáko go krol podwyzſzył nád ine w doſtoieńſtwie y vrzędzye BielKron 115; Potym ná dzyeń wielkonocny [św. Augustyn] był okrzcżon od Biſkupá wielebnego Ambrożego w leciech XXX/ y s ſynem Theodátem y s przyiacielem Alipiem. BielKron 160v, 54v, 112v, 115, 123v, 184v (24); KochSat B4v; Abowiem bogactwa/ chwała/ piękność/ vroda/ przyaćiele/ roſkoſzy/ odmienne a zachwiałe rzecży ſą/ ale habit/ to yeſt wſpoſobienie a owoc cnot/ [...] wiekuiśćie trwa. KwiatKsiąż A4, D3v, D4, Mv; Usque ad aras esse amicum, Vprzeymym prziyacielem być. Mącz 13d; Obire domos amicorum, Od prziyacielá do prziyacielá yeźdźić. Mącz 105b; Amicus intimus Gruntowny prziyaćiel. Mącz 172b, 6d [2 r.], 22b, 34d, 44d, 49b (36); OrzQuin R4; Przy náſzym przyiaćielu ſtoimy ile ſłuſza/ Dobry przyiaćiel/ to wiem/ ále lepſza Duſzá. Prot B4v, Av; RejAp 152v; Ale przyiaciel w they mierze [tj. jako pośrednik]/ wielka á wielka ieſt podporá GórnDworz Dd2, E2, M2v, M3 [3 r.], P8, Q (11); przetoż tobie rádzę indzie ſzukay ſobie przyiaćieli. HistRzym 9v; RejPos 6v, 164, 193v [2 r.], 194, 309, 342v; BiałKat 153v; BielSat Ev; HistLan B4v, E4v; Tu iuż trzebá pilnie rozważáć/ y s kogo przykłády bráć/ y komu dufáć/ y kogo ſobie zá przyiacielá rozumieć y poſthánowić. RejZwierc 20; Nuż náchodziwſzy ſie [...]/ iuż theż ſobie w ciepłey izbie vſiędzieſz/ álbo ſam álbo s przyiacielem. RejZwierc 111v, B [3 r.], 18, 24v [2 r.], 32 [2 r.], 72 (41); Przyiął go [Tryfon Jonatasa] tedy z vććiwośćią/ [...] y dał vpominki/ á roſkazał ták przyiaćiołom/ iáko y woyſku ſwemu/ áby go byli ták posłuſzni iáko iego ſamego. BudBib 1.Mach 12/43, Eccli 14/13, 29/17[19], 1.Mach 12/43; MycPrz II A3v; BiałKaz C3v; BudNT 3.Ioann 15 [2 r.]; ModrzBaz 17, 43v, 52, 61v, 97v, 99v, 144; SkarJedn 231; Oycżyzná gdzieś dáleko/ przyiaćioł nie widzę/ Dziatki niewiem żyweli KochOdpr Bv, A4 [3 r.]; Calag 202a; A iam/ [...] páná zá ich zdrowie Prośił vſtáwnie. Ták przyiaćielá przyiaćiel żáłuie/ Ták brátá płácze brát/ ták lámentuie Syn po ſwéy mátce. KochPs 49, 131; SkarŻyw 63, 97, 178, 195, 196 (22); StryjKron 482, 587; CO bez prziiaćiół zá żywot? więźienié/ W którym nieſmáczné żadné dobre mienié. KochFr 61, 15, 32, 46, 75, 92; KochMuza 27; KochMRot A4 [2 r.], A4v; [kto żony nie ma] ná wſzem opuſzcżony y ośieroćiały: cżeladź ze wſząd krádnie/ towárzyſze oſzukawáią/ krewni á powinowáći nie do końcá przyiaćiele; á ieſli ktorzy ſą/ ná puśćiznę cżekáią WerKaz 288, 305; KochPam 84, 87; KochPieś 17, 43; PudłFr 12, 38; BielRozm 4, 23, 34; GórnRozm B4v, E2, I3v, N3; PaprUp I4v [2 r.]; ZawJeft 4, 27; ActReg 51; Coamicus – Spolni prziiącziel. Calep 209b, 61a; GostGospPon 169, 170; Lecz pochlebcá bárziey ſzkodzi pod oſobą przyiacielá? Phil G4, H, H3; Gnuśny/ vtrátny/ łákomy/ zwádliwy/ nie dobry przyiaćiél. KochCn B4v, B3v [2 r.], B4; KochPij C3v; GrabowSet Gv, G4, R4, Yv, Y2; KochFrag 46; OrzJan 62 [2 r.], 114; LatHar 47 marg, 279 [2 r.], 328, 631, 745; WujNT Luc 7/6, s. 310, Act 27/3, 3.Ioann 14 [2 r.]; WysKaz 47 marg; Bo nie dosyć iest że kto vmié Státut, y czyta go, á nieumié ſobie y przyiaćielowi pozwu nápiſáć, áni controwerſiiéy. SarnStat 5v, 620, 674; KmitaSpit Av; Bo źle ſię ſpuśćić ná przyiaćiele [że będą się modlić za nas po naszej śmierci]. SkarKaz 383a, 383a [2 r.], b, 385b, 387a; Márne imię przyiaćiel, gdy dobrze nie czyni CiekPotr 35, )?(2v, 4, 5, 7, 14 (15); CzahTr C3v, H4v; Bo człowiek podobnego ſobie przyiaćielá ſzuka SkarKazSej 684b, 658b [2 r.]; Drugie rzemięſłá ábo zabáwy ſą Liberales [...]. Iáko ieſt żołnierſtwo/ oráctwo/ ábo goſpodárſtwo/ [...] muzyká ſobie y przyiaćielowi k woli/ málárſtwo. KlonFlis A2v; KlonWor 34, 37.

przyjaciel komu (46): RejWiz A8v; Rychło zá pánem Boiánowſkim/ pan Derſniak położył głowę/ godny w Polſzcże cżłowiek/ y Poetá oſobny: przyiaciel przyiacielowi GórnDworz Dd8; á iż go ktemu ieſzcże poznaſz życżliwego przyiacielá ſobie/ vmiey że ſobie rozważáć y rádę iego RejZwierc 92; BudNT Luc 7/34. Cf »być przyjacielem«, »(na)zwać przyjacielem«, »stać się przyjacielem«. Cf też »mie(wa)ć sobie przyjaciela«, »sobie przyjaciela uczynić«, »wziąć sobie (za) przyjaciela«.

przyjaciel czyj [w tym: pron poss (283), G sb i pron (82), ai poss (40)] (405): BierRaj 17, 20v; Nie łay przyiacielowi twemu gdy ſye rozgnyewaſſ/ byś tego nyeżáłował gdy ſye ſnim z iednaſſ. March1 D4v [idem March3]; BierEz I4; OpecŻyw 28v, [61], 67 [2 r.], 83v, 84v (12); ForCnR B3v, B4v, C; PatKaz II 86v; TarDuch C, D4v; Przyiaciele bogatich, ſą plewy podle ziarna. BielŻyw 128, nlb 3, s. 9, 22, 81, 89, 104, 157; ZapWar 1537 nr 2494, 1548 nr 2668, 1558 nr 2686 [10 r.]; LibLeg 11/59, 77; March3 V6; Potim panu Chorząziczowi Boleſtraſiczkiemu polieczil y roskazal dacz iako swemu prziiaczieliowi pyenczdziesyant zlotich MetrKor 59/76; WróbŻołt 37/12; Iákoby od iákiego ſtráſliwego dziwu odbiegáli odemnie y przyiaćiele mogi RejPs 103v; Thedi zathim rzekl pan o ſzila tha pany o mnye y o moym przyaczieliu movi. LibMal 1544/79v, 1543/73, 1550/151; SeklWyzn Gv; RejJóz L2; RejKup g2; HistAl Bv, F, Fv; MurzHist D, G2v, H4, K4, Q4; MurzNT 61 [2 r.]; LubPs K3v, hhv; [ten Porządek wydałem] iż mi Pan Doktor Stániſław Rozárius [...]/ oſobliwy moy przyiaćiel/ ktemu chući dodał GroicPorz A4, A3, A4, o2v, mm3v; KrowObr 123, 124v; Leop Gen 26/26, Lev 19/18, Iudic 14/20, 15/2, 2.Reg 15/37 (25); OrzList d2, f3v [2 r.], g; UstPraw B, I3v; RejZwierz A4, 7; BibRadz Deut 13/6, 1.Reg 30/26, 2.Reg 16/16, 17, 4.Reg 10/11 (22); Ale iuż Rozmowy tey W.M. ſłuchay/ ktorą miał Ewánielik ieden v mnie w Zurowicách/ [...] z Pápiſtą/ obádwá przyiaćiele moi OrzRozm A4v, Q2v; [Rut mówiła do Noemi:] Twoia zyemiá moiá zyemiá/ thwoy Bog moy Bog/ thwoi przyiaciele moi przyiaciele/ twa śmierć moiá śmierć [Vulg Ruth 1/16-17]. BielKron 53, 34v, 44, 53, 55v, 59, 59v (47); in Aere meo est, pro Inter amicos meos est. On yeſt z moyich prziyacioł yeden. Mącz 5a; Se ad suos vindicare, Szczęsliwie ſie we zdrowiu wróćyć do ſwoyich prziyaciół. Mącz 86a; Paternus amicus, Oycowski prziyaciel. Mącz 283d, 6c, 105d, 123d, 126b, [169]d (15); OrzQuin G3, G4, Aa5v [2 r.]; Prot B4v; RejAp AA2, 143, 152v; GórnDworz I8v, K6, L5v, P8v, Q6 (8); byli przywiedzeni przed ſędziego. A miedzy inymi on kthory ſie dobrowolnie dał wſádzić dla przyaćielá ſwego HistRzym 119, 10v, 26, 32v, 45, 70v (14); RejPos 46, 104v, 144, 162v, 163v (20); BiałKat 356, 358v; GrzegŚm 9; KuczbKat 420; RejZwierc 43v, 96v, 126v, 127, 175 (17); Ale to probá nie pewna/ ktorey y Anábáptyſtowie y Troybożánie przijaćiele wáſzy vżywáią. WujJud 137, 55v, 184, 202; KochList nlb 3, 4; Y rzekł Awſzálom do Chuſzáiá tákali przyiazń twoiá do przyiaćielá twego? BudBib 2.Reg 16/17, 2.Reg 16/16, 17, Iob 6/27, Is 3/5, Ier 20/6 (14); Nuż przyiáćioły ſwymi rádęby oſadzał [wybrany na króla książę z Moskwy]/ Poſły też krewne máiąc to coby chciał dziáłał. MycPrz I B3v, II A3v, Bv, B2; Strum A3v; BiałKaz C2v, C3v, D2v; BudNT Matth 5/47, Luc 12/4; PaprPan Ff3v; KarnNap A4v; ModrzBaz [38], 44v, 80v, 130; SkarJedn 133; KochOdpr B4; KochPs 181, 188; Gdy miał lat trzynáśćie/ wzięli go przyiaćiele oycá iego do Senny SkarŻyw 459; Był łakomiec wielki/ á ofiáry y nádánia/ y v grobu położone ſrebro kradł/ y ná ſwe dworzany y przyiaćioły obracał SkarŻyw 528, 20, 76, 150, 166, 171 (11); Sam záś zmowiwſzy ſię z przyiacioły y z Boiáry ſwoimi Litewſkimi/ [...] iáchał z Márienborku do Riterwerderu Zamku ſwego pod Kowno. StryjKron 492, 666, 707, 737; CzechEp 16; CzechEpPOrz *4v; KochBr 152; KochEpitCat 111; WerGośc 249; WerKaz 277; PudłFr 41, 65, 78 [2 r.], 79; GórnRozm F, I4; ktemu ycij iego [króla] ſprziſiegli prziatziele/ abi przed was ſtaneli wkole waſzem/ i tam ich ſpitaicie dlatzego ſie na was buntuija PaprUp K, G2v, I3v, L3; ActReg 79, 85, 129, 137; GostGosp 24; Phil F2, K2, N2, S3; GórnTroas [3]; GrabowSet A3, E4v; LatHar 100, 162, 254, 267 [2 r.], 276 (11); co też Duch święty okázuie/ Przez Proroki w zakenie [!]/ y przez Apoſtoły/ Przez Doktory kośćielne náſze prżyiaćioły KołakSzczęśl A4v; Apoſtołowie przyiaćiele Páná Chriſtuſowi/ ktorym oznaymił ſwoie táiemnice. WujNT Ioann 15 arg, s. 8, 20 marg, 36 marg, Matth 11/19, s. 51 (17); WysKaz 47; A ieſli [zbiegły przed wyrokiem] będźie poiman przez kogokolwiek/ niech będźie ná łáſce náſzéy: áni dla poimánia onégo nie ma bydź żaden gniew/ áni nieprzyiaźń od przyiaćiół iego ſkryta álbo iáwna SarnStat 156, 159, 283, 436, 439, 546, 678; Kto chodźi z mądremi/ mowi piſmo/ mądrym będźie: á przyiaćiel głupich/ im ſię podobny sſtánie. SkarKaz 580a, 386a; CiekPotr 1, 4, 6, 7, 10 (15); CzahTr L3v; KlonWor *4; [LorichKosz 46v (Linde)].

W wołaczu (często wyraża poufałość w stosunku do osób niższych rangą lub młodszych; czasem użyte jako konwencjonalna grzeczność): »(panie) przyjacielu (a. panowie przyjaciele)« [w tym: z przydawką: miły (a. namilejszy) (38), moj (17), szlachetny (1)] (90): [początek listu:] NAſſę prziiazn y Vſtawiczną Słuſzbę przodkiem wzkazuiem, panowie prziiaczielie mili, Waſſim Łaſkąm ninieiſſim themto liſtem obiawiame ListRzeź w. 1, w. 45; on [papież] vſznawayącz yſz myal vmrzecz weſwal kſzobye: wſchyſztky Cardinali. Biſzkupi. y wſchyſtko duchowyenſtwo. y rzekl do nych Mogy namyleſchn [!] przyyaczyelye czo my za poczyechą dayeczye PowUrb +; OpecŻyw 105v [2 r.], 156, 157; Miły przijácielu/ my tobie tego bytu v pana Sżcżęſciá żicżemy ForCnR C2v; BielŻyw 89; SeklWyzn Gv; Słyſząc tho Alexander rzekł [do posła od króla Dariusza]/ przyacielu [Amice] nie wydámći cudzoziemcow HistAl E5v, F2v; MurzHist E4, K4, M; KrowObr 123, 204; Przyiacielu [Amice]/ iákoś ty tu wſſedł niemáiąc odzienia godom przyſthoynego? Leop Matth 22/12 [przekład tego samego tekstu RejAp (2) RejPos 159, 193, 224v, 225, 238, 356v, RejZwierc 170v, WujNT], Iob 19/21, Luc 11/5, 14/10; BibRadz Luc 11/5; SarnUzn C4, H6; RejAp 158v, 184; GórnDworz S7; Przyiaćiele mili/ wam więcey wierzę niż komu ná ſwiećie/ porucżam to wam dziećię HistRzym 18; potkał go poſeł Krolewſki kthory iáchał z źiemie świętey. Y rzekł iemu rycerz: Przyiaćielu dokąd iedzieſz? HistRzym 32, 11, 26, 32v, 38, 49 (32); RejPos 59, 159, 193, 224v, 225 (8); RejZwierc 101v, 170v; SkarŻyw 171, 353; KochFr 46; WerGośc 249 [2 r.]; LatHar 328, 693; Przyiaćielu [Amice]/ pośiądź ſię wyżſzey. WujNT Luc 14/10 [przekład tego samego tekstu: Leop, RejPos 225, 227v], Matth 20/13, 22/12, 26/50, Luc 11/5; WysKaz 47; CiekPotr 5, 10, 11, 73; Słyſzyćie/ przyiaćiele/ iużeśćie oddáli Iozephá/ iużeśćie go w więźienié podáli? GosłCast 72; Moy drogi: moy złoty: [...] Pánie bráćie: Przyiaćielu: Oycżeńku: Diedu: [...]. Tákie więc pochlebſtwá bywáią poſpolićie przy pożycżániu pieniędzy KlonWor ded **3, **4, s. 28.

W połączeniach szeregowych (36): [Platon powiada] że Nietylko ſobie narodzeniſmy/ ale poſſciá naſſégo cżęſtz ſobie oytcżyzna przywláſſcżá/ cżęſtz rodzice/ a cżęſtz przyiáciele OpecŻywSandP ktv; LibLeg 11/59; [chłopiec, który nie chodzi do szkoły] by chłop yáki [...] ſroma ſie/ dobre ludzi/ prziyacyoły/ á ſąſiády miya/ á rzekąli mu co/ odpowye żem ſie nye náucżył GliczKsiąż K6v; RejWiz 104v; Leop Luc 14/12; OrzList f3v; Ieſliby ćie też brát twoy od iedney mátki národzony/ ábo ſyn twoy ábo corká/ ábo małżonká thwoiá/ ábo twoy przyiaćiel thák miły tobie iáko duſzá twoiá/ táiemnie podwodźił ku chwale Bogow cudzych ktorycheś thy nie znał/ áni oycowie twoi. [..] Tedy mu ná to nie przyzwalay/ áni go w tym ſłuchay BibRadz Deut 13/6; á káżdy brát będzie walcżył przećiw brátu/ przyiaćiel przećiw przyiaćielowi/ miáſto przećiw miáſtu/ krołeſtwo [!] przećiw kroleſtwu. BibRadz Is 19/2, Eccli 33/20; BielKron 242v; LeovPrzep Ev; káżdy ſie thák długo ſtárał o przyiacielá/ o powinowátego/ o bráthá ſwego [wziętych w niewolę]/ iż go z więzienia wypráwił GórnDworz Y8, Dd8v [2 r.]; HistRzym 70; WujJud 143v; BiałKaz D2v; CzechRozm 226v, 229; [trzeba pacholęta uczyć, jako się mają stawić] przećiw ſobie rownym/ przećiw towárzyſzom/ przyiaćiołom/ krewnym y powinowátym/ przećiwko zwierzchnośći vrzędowey/ przećiwko Pánom/ sługam/ y przećiwko nieprzyiaćiołom/ ták w ſwoich właſnych iáko też y w poſpolitych ábo wſzytkim ſpolnych potrzebách. ModrzBaz 11, 91v, 108v, 128; WerGośc 211; Phil B; KochFrag 44; Wſpowni [!] [Panie] y ná rodźice/ krewne/ dobrodźieie/ przyiaćiele y nieprzyiaćiele moie. LatHar 100, 267, 276; WujNT 76, Luc 14/12, s. 267, Luc 21/16; CzahTr B4; SkarKaz 386b; [Ná oſtátku tych rzeczy potrzebnych/ liczą ſie té/ któré nas wiążą do kogo/ ábo krwią/ ábo ſtáteczną przyiáźnią/ ábo długim towárzyſtwem/ á ſpólném żyćiém/ iáko ſą dźiatki náſzé/ żony naſzé/ przyiaćiele nie iedno krwią powinni/ ále y záchowáli SenekaGórn 53 (Linde)].

W przeciwstawieniach: »przyjaciel ... nieprzyjaciel (a. nieprzyjacielski) (45), sługa (5), pochlebca (a. [pochlebnik]) (4), (s)przeciwnik (a. przeciwny) (3), pan (2), obłudnik, więzień, zdrajca, zuchwalec« (62): OpecŻyw 106; PatKaz III 128; Trudniey ieſt miedzi dwiema przijacielmi ſąd vcżynić, niż miedzi dwiema nie przijacielmi, bo z przijacioł iednego nie przijaciela vcżyniſz, ale z nieprzijacioł oba przijaciela będą. BielŻyw 15; Słuſzniey ieſt za przyiaciela vmrzeć, niż z nieprzyiacielem żyw być. BielŻyw 108, 17 [2 r.], 18, 39; Prawa jakie chcą składają, po swej woli ustawiają. Przyjacioły sobie ważą, A przeciwne sobie karzą BierRozm 6; [mówi Chrystus] was niepowiedam być ſlugami/ ále was powiedam być przyiaćielmi KrowObr 240 [Vulg Ioann 15/15; przekład tego samego tekstu: PatKaz III, KrowObr 2, WujNT (2)], 2; Możeſz vżyć krotochwil y bieſiad pocżćiwych/ Lepſzych [...] Z miłymi przyiacioły z ludźmi pocżćiwemi/ Niż z onymi zuchwálcy RejWiz 45; NIe bądź bliźniemu miáſto przyiaćielá nieprzyiaćielem Leop Eccli 6/1, Eccli 6/5, 9, 20/25, Luc 23/12, Iac 4/4; Bo pochlebcá nie rádzi nigdy nic wiernego [...]. Ale pewny przyiaciel [...] Pátrzy [...] przyiacielſkiej ſtrony. RejZwierz 36v; BibRadz 4.Esdr 6/24, Eccli 27/19[20]; OrzRozm Q2v; Gdy nádbieżyſz bydlę vpádłe ták przyiacielá twego iáko nieprzyiacielſkie/ podnieś ie [Vulg Deut 22/4] BielKron 44; Pocżął k nim [ku córom Dariuszowym] Alexánder łáſkáwie mowić/ nie iáko do więźniow ále iáko do przyiacioł BielKron 124v, 106, 131, 141, 173v, 254; KwiatKsiąż Nv; GórnDworz G6v, Ee4 [2 r.]; RejPos 75v; RejZwierc 49, 90v; BielSpr 45v, 46v; WujJud 111v; BudBib c3v, Eccli 30/3; ále ten Opiekun [tj. cesarz turecki]/ onego [króla] co ſię do niego vćiekł/ naprzod ſię zwał przyiaćielem/ towárzyſzem/ brátem/ á potym Pánem. ModrzBaz 128, 11, 52, 104, 126v; CzechEp 60; GórnRozm E2; ActReg 161; LatHar 723; WujNT 267, Ioann 15/15; SarnStat 554, 561; SkarKaz 312a; CiekPotr 79, 80; GosłCast 29; A owy zákryte ſercá y obłudne/ ktore [...] złe ſerce ku drugiemu biorą [...]/ w ſłowách przyiaćiele/ á ná ſercách obłudnicy SkarKazSej 675a, 660b; [Iako pan ma pochlebnika od przyiacyela rozeznacz. LorichKosz 46v].

W porównaniach (13):

~ Jako comparatum (8): Sprawiedliwy tákie ma od ſwiátá przyacioły iáko Lwy LubPs D4 marg; Przyrownywa przyiaćioły nieuſtáwiczne pothokom byſtrym BibRadz I 276a marg; Iáko máść y rzecży wonne rozweſeláią ſerce/ ták ieſt rzecż wdźięcżna cżłowiekowi przyiaciel wiernie rádzący. BibRadz Prov 27/9; Abowiem nowy przyiaćiel ieſt iáko nowe wino BibRadz Eccli 9/13[15]; RejZwierc 90 marg, Bbbv; BudBib Eccli 9/13[15]; Ale iáko złotá w ogniu/ ták przyiaćielá w potrzebie doświadczamy KochCn B4v; [LorichKosz 47 (Linde)].

Jako comparandum (5): WróbŻołt S7v; y sſtępował obłok/ s ktorego mowił Pan Bog z Moiżeſzem oblicżnie/ iáko cżłowiek mawia s przyiacielem [Vulg Ex 33/11] BielKron 35 [przekład tego samego tekstu SkarŻyw (2)]; RejPos 168; SkarŻyw 481 [2 r.]. ~

Przysłowia: W ſzcżęſciu przyiaciel nie łaczno poznan bywa, ale w przeciwienſtwie ſnadnie. BielŻyw 88, 44; Prot Dv; W przygodzie przyiaćielá narychley poznamy BielSat Gv [idem BielSen]; W potrzebie mowią doznáć przyiaćielá. KochOdpr A4; BielSen 14; KochCn B4v; GosłCast 39, 57. [Ogółem 9 r.]

á nieczyń [Panie] ták iáko niektorzy czynią/ iż wſſczęſćiu przyiaćielá znáią á wnieſſczęſćiu zdaleká go obchodzą. RejPs 52; Wiele przyiacioł ma co w ſzcżęſciu pływa/ Pátrzże w nieſzcżęſciu iáko ich vbywa. RejZwierc 224; Pokić ſię dobrze wiedźie moc przyiaćioł będźie/ Leć ieżli ſię pochynieſz ſam oſtánieſz wſzędźie. CzahTr H4v, Cv, H4v [2 r.], I. [Ogółem 7 r.]

Więc gdy go wſzyſcy opuśćili: Ktorzy mu z iádłá ſłużyli. Y oſtáwion w wielkiey nędzy/ Nic przyiaćiel bez pięniędzy BierEz M4; BielŻyw 144; Vbogi cżłowiek y bliźnemu ſwemu będzie nienawiſnym: ále v bogátych przyiaćioł bárzo wiele. Leop Prov 14/20; RejZwierc 226v; Skoróm trzoſem pobrząknął/ przyiaćielám poznał. PudłFr 48; Gdźie groſz/ tám dźiśia przyiaćiel gotowy GrabowSet Yv. [Ogółem 6 r.]

Przyiaćielá iednánego/ A miecżá też ſkowánego. Tego śię záwżdy oſtrzegay BierEz N2v, N2v; Reconciliatus amicus, Ziednány prziyaciel. Mącz 62d; Ale ſtára przypowieść/ przyiaciel iednány/ Właſnie ták pożytecżny iáko Wilk chowány. PaprPan Hh. [Ogółem 4 r.]

BibRadz Eccli 9/12[14]; Nie opuszcżay ſtárego przyiaćielá/ bowiem nowy nie będzie mu rowny. BudBib Eccli 9/12[14]; WerKaz 275 [2 r.]. [Ogółem 4 r.]

Ubi amici ibi opes, [...] Gdzie prziyaciele tám bogáctwá. Mącz 215c, 353a; á ſkárbu więtſzégo/ Nád przyiaćielá niemáſz vprzéymégo. KochPij C3v.

ktory [wierny przyjaciel] iuż máło że zá iedno ćiáło drugiemu przyiacielowi policżon być nie może. RejZwierc 89; Przyaciel práwy alter ego. RejZwierc 93v marg [idem] Bbbv.

Nie miey cżłowieká cudzego/ Zá przyiaćielá pewnego. BierEz Q2; Pierwey poznay/ pothym przyiaćielá wybieray. BierEz Sv.

Przyiaciel práwy iáko trzecia ręká. RejZwierc 90 [idem] Bbbv.

RybGęśli C3v; ſrom mię Chudego przyiacielá w nieſzczęściu opuśćić. CiekPotr 24.

Kto niemiłośierny przyiaćiel niepewny. BierEz I3v.

Przyiaćiele z boiáźni niepewni. BierEz M4.

przyiaciel ſie rzadko nayduie á zaſię richło ſtraczuie. BielŻyw 51.

Czo ſą przyaciele, rzekł [Arystoteles], iedna duſza we dwu cielech przebywaiąc. BielŻyw 89.

Ieſt też lepak przyiaćiel towárzyſz ſthołu/ á niezetrwa w dzień potrzeby. Leop Eccli 6/10.

bo to rozum pokázuie/ iż iákowego kto ſobie przyacielá obráł s kim zá iednego żywie/ tákowy y ſam być muśi GórnDworz M.

s prziiacielem igray ſłowkiem rzadko/ ále rącżką nigdy RejZwierc 72v.

Przyiacielá iáko złoto choway. RejZwierc 146v.

Ręká vmywa rękę/ nogá nogi Wſpiera: przyiaćiel port przyiaćielowi. KochOdpr A4.

Zle dopiiáć ſyę przyiaćielá. KochPij C3v.

Rządki [!] przyiaćiel/ á ledwo doznány By trwał/ gdy cżłowiek/ fráſunkom podány GrabowSet I4v.

[Záſyę przyiaćiele kuchenni abo gárncowi/ iáko ſą dworſcy pśi/ ktorzy/ iáko mowią/ zwykli ſye do ſzcżęſliwey ſćiány obrácáć/ wſzyćkiego ſye dla brzuchow ſwych rádzi podeymą LorichKosz 47 (Linde).]

W charakterystycznych połączeniach: przyjaciel chciwy, chętliwy (chętny, chutliwy) (3), cnotliwy (2), gruntowny (3), nie do końca, z lekka, łaskawy (13), możny, ku (po) swej myśli (2), najwyższy, nienaruszony, niepospolity, nieustawiczny, nowy (2), pierwszy, pochlebny (2), ku pomocy, poradny, potrzebny, powolny (2), przedniejszy, spolny (zobopolny) (3), sprawiedliwy, sprzysięgły, do śmierci, trwały, uprzejmy (2), wątpliwy, wdzięczny (5), wiernie radzący, zacny, zalecany (2), zasłużony, zwłasny; przyjaciela krzywda, łaska, niewiara, odstąpienie, wzbogacenie, złość; przyjaciela dopijać się, dostawać, przeklinać, odbieżeć, szukać (sobie) (3), żałować (śmierci) (2); być w nienawiści u przyjaciela; być wydany od przyjaciela; do przyjaciela uciec, wrocić; troskać się dla przyjaciela; przyjacielowi błogosławić, być powinien, być zły, co dobrego (dobrze, k woli) (u)czynić (5), czynić przeciwko, k woli (wolej) (być) (5), krzywdę uczynić, łajać (3), okazać się przeciw, okazać się wiernym, popędzić słowy przeciw, okazać powinowactwo, (po)radzić (2), (po)służyć (4), przewinić przeciw, stać się wiernym, walczyć przeciw, zachować się (5); przyjaciela bronić, czcić (2), dobrodziejstwy opatrzyć, miłować (9), obesłać (obsyłać) (2), odrazić [od kogo], opuszczać (opuścić) (10), powyższać, przedać, o złe przyprawić, ratować (2), słuchać, sromocić, s(z)trofować (3), szanować (2), ważyć sobie, wdać w niebezpieczeństwo, wspomagać (wzmagać) (3), (w)spominać (wspomnieć na) (3), (z)naleźć (2), zwodzić; na przyjaciela być łaskaw, jamę kopać, oborzyć się, pamiętać, skarżyć się, spuszczać (spuścić) się (4); za przyjaciela duszę położyć (2), poczytać, ręczyć (2), używać [kogo] sobie; przez przyjaciela bronić się, szukać łaski, zjednać się; o przyjaciela nie dbać (2), starać się; z przyjacielem bywać pospołu, poradzić się, rozstać się (3), walczyć, zmowić się; za przyjacielem pomagać, przyczyniać się, wołać; przy przyjacielu stać (4); w przyjacielu kochać się; żal po przyjacielu; tułać się po przyjaciołach.

Zwroty: »być przyjacielem, przyjaciel« [w tym: komu (38), u kogo (1) (12)] = amicum esse Vulg, PolAnt, Modrz [szyk zmienny] (49:10): Owa gdy śię zgodá sſtáłá/ A wſzędy walká przeſtáłá: Szkody ſobie opráwili/ Przyiaćielmi záś ſobie byli. BierEz S2v; OpecŻyw 83v, 132; BielŻyw 15, 17, 22, 44, 89 (8); y kthoſz moze nam bicz albo yeſth vyanthſzem przyaczielem yako czorka naſza yako szynowiecz naſſ LibLeg 7/104; KrowObr 2; Ale Zydowie wołáli [do Piłata] mowiąc: Ieſli tego [Jezusa] wypuśćiſz/ nie ieſtheś przyiaciel Ceſárſki. Leop Ioann 19/12 [przekład tego samego tekstu OpecŻyw 132], Luc 11/8, Iac 4/4; Wiem/ iż Krowicki był mi dobrym przyiaćielem OrzList e3v; RejZwierz A2, 7, 133; BibRadz Ps 40 arg, Luc 11/8, Act 19/31; Twego oycá ia dobrze znam/ ieſt mi wielkim przyiaćielm/ á thák poiedź ſemną. BielKron 320, 76v, 126, 173v, 210v, 460v; In intimis alicuius esse, Vprzeymym/ prziyaćielem komu być. Mącz 172b; GórnDworz Dd7; HistRzym 10v; BielSpr 45v; BudBib Iob 30/29; BudNT Luc 11/8, Act 19/31; Y niemoże to być/ áby ći ktorzi miedzy ſobą niezgodni ſą/ á ſobie z lekká przyiaćielmi/ mogli ták w Rzecżypoſpolitey iáko też w domowych potocżnych ſpráwách zgodę y pokoy poſtánowić. ModrzBaz 27, 60, 104; To nie łáćinnik ktory/ ále Grecżyn/ [...] y nie był práwym przyiaćielem ſtolicy Rzymſkiey/ ták prawdą śćiśniony piſáć y wyznáć muśiał: iż Biſkup Rzymſki nawyżſzym ieſt ſędzią wſzytkich Biſkupow y Pátryárchow SkarJedn 133; SkarŻyw 292, 304, 457; ReszPrz 44 [2 r.]; GórnRozm Kv; zczego bedac zyczliwemi Przyiacioły IeM pocieszylismy się nie pomału. ActReg 53, 109, 186; ieſli tedy ná towárzyſzá co prziydźie/ pomni/ że ná ten czás maſz mieyſce okazáć ſię/ ieſliś mu przyiaćielem KochCn B4v; Phil K2 [2 r.]; WujNT Act 19/31; SkarKaz 383b; CiekPotr 7, 8 [2 r.], 18, 35; [LorichKosz 46v (Linde)].

»przyjacielem się czynić« = fałszywie podawać się za przyjaciela [szyk zmienny] (2): Tám iuż ſwoie proporce rozpośćiera Gáſzek [...] Iák mężowi pochlebia [...]. Cżyni ſię przyiaćielem towárzyſzem wiernym KlonWor 59, 54.

»czynić (sobie) przyjacioły z bogactwa (mammony, pieniędzy itp.) [= rozdając bogactwa]« = amicos parare ex mammona Modrz; amicos facere de mammona Vulg [wszystkie użycia przekład lub komentarz do Vulg Luc 16/9] [szyk zmienny] (9): Cżyńcie sobye przyiacioły z bogaćtwá złośćiwego RejPos 191v, 193v; BudNT przedm a5; ModrzBaz [38]; SkarŻyw 141; WujNT Luc 16/9; WysKaz 13; Czyńże teraz ſobie przyiaćiele z iáłmużny/ áby ćię do ſwoich przybytkow/ iáko Pan mowi/ przyięli. SkarKaz 423b; KlonWor 82.

»przyjaciela doświadczać; doświadczony przyjaciel« = de proximo coniectare PolAnt [szyk zmienny] (4;2): dawno doſwiadcżone przyiacioły ſobie wyzwol, á one iedną myſlą ale nieiedną odpłatą miłuy BielŻyw 15, 44, 107; BibRadz Eccli 9/19[21]; Iák możeſz napilniey doświadcżay przyiáćioł/ á rády twe mieway z mądrymi. BudBib Eccli 9/19[21]; KochCn B4v.

»(d)ufać (jako) przyjacielowi; przyjaciel dufały« [szyk zmienny] (2;1): Milij towarzyſze/ [...] iuż wám: iako przijácielom dufaiąc: ſwoię táiemnicę odkriwam ForCnR B3; WerKaz 276; Iákiemuch iá przyiaćielowi Poruczył dobro ſwoie? Dobremu, wiernemu, Státecznemu, y pewnie cále dufáłemu. CiekPotr 82.

»mie(wa)ć (sobie) przyjaciela [w tym: z kogo (6), przy sobie (1)]; mieć (sobie) za przyjaciela, przyjacielem« = amicum habere HistAl, Vulg, PolAnt, Modrz, JanStat; amicum possidere Vulg [szyk zmienny] (50;7:4): Tego mniemay zá ſzcżęſnego/ Kto ma przyiaćielá wiernego BierEz G, G, M4, Q2; OpecŻyw 53v, 157v; ForCnR C3, E3v; TarDuch C3v; Zle ieſt żadnego niemieć przyiaciela. BielŻyw 44, 44, 76; LibMal 1547/130v; RejKup c5v; iż iáko długo im będzieſz dobrą wolą vkazował/ nie będzieſz miał ze mnię przyacielá HistAl E6, N5v; Náoſtátek yuż y ten com go ya był obrał/ A wyernym przyiacyelem ſobyem go záwżdy myał/ Ktoremum zdrowia ſwego y wſſytkyego zwyerzył/ Lecż to on mnye złoſcyą ſwą ſowito odmyerzył LubPs L3, D4 marg; Maſzli mieć przyiaćielá/ w pokuſách go miey. Leop Eccli 6/7, Eccli 28/20, Luc 11/5; RejFig Cc2; BibRadz Luc 11/5; Glińſki Michał/ [...] pierwey dármo miał/ pothym zá pieniądze mieć nie mogł przyiaćieli BielKron 405v, 56v, 141, 145, 222, 313; Mącz 288c, 338b; RejAp 152v; GórnDworz Dd2; HistRzym 85, 129v; HistLan B, B4; RejZwierc 89v, 101v, 224, 226v; BudBib Eccli 20/17; WierKróc B2v; PaprPan Ff2; ModrzBaz 20; By mię był nieprzyiaćiél iáwny móy ſzácował/ [...] Nigdyby mi ták ćięſzkié iego złorzéczenié Nie było/ [...] Ale ty ná mię iedźieſz/ którégom ia z wielá Obrał ſobie/ y záwżdy miał zá przyiaćielá. KochPs 81, 42; CzechEp 43; KochBr 151; ActReg 140, 166; Chwalić go [trzeba] nie ták w oczy/ iáko przed ludźmi/ kogo chceſz przyiaćielem mieć dobrze. KochCn B4, B4; KochPij C3v; WujNT Luc 11/5, k. Bbbbbb4v; SarnStat 569; SkarKaz 423a; CiekPotr 7; CzahTr Cv, L4.

»przyjacioł (sobie) naby(wa)ć; nabyci przyjaciele« (7;3): Lew gdy iuż ſtałe látá miał/ Przyiaćioł ſobie nábywał. BierEz Sv; BielŻyw 34; RejZwierz 35v; Redimere sibi amicos, Vpominkámi ſobie prziyaciół nábywáć. Mącz 103a, 279c; A tho pewnie rozumiey iż nas mogą rátowáć ći náſzy ták nábyći przyiaciele s thego márnego á omylnego bogáctwá tego ſwiátá [tj. ubodzy, którym pomagamy materialnie zaskarbiając ich wdzięczność]/ tu zá żywotów náſzych prośbámi á pokornemi modlitwámi ſwoiemi. RejPos 193v, 193, 193v [3 r.].

»(na)z(y)wać (sobie), mianować, (o)zwać się (być) przyjacielem; ozwany przyjaciel« = cognatum vocare Vulg; appellare se amicum Modrz [w tym: komu (2)] (10:1:2;1): Leop 3.Esdr 3/7; iáka to vſtáwicżność wáſzá/ zowiecie nas ſwoimi á wypądzacie nas/ zowiecie nas przyiacielmi á cięſzkość nam cżynicie BielKron 107v; Skąd Pan zowie Lázárzá być przyiacielem ſwoim. RejPos 355v marg, 355v [2 r.], 356; RejZwierc [275]; ModrzBaz 128; iedno zem się ozwał bydz przyiacielem temu, wnachylonych y zatrworzonych [!] iego czasiech ktoremu wiego sczęsciu okazowałem się bydz domowym. ActReg 139; Phil H2; OrzJan 76; Lecz was názwałem przyiaćioły [Vos autem dixi amicos]/ bo wſzytko com ſłyſzał od Oycá mego oznaymiłem wam. WujNT Ioann 15/15, s. 51, 267.

»przyjaciela ob(ie)rać (a. wybierać) (sobie); za przyjaciela wziąć (a. brać, a. wybierać) (sobie); przyjaciel się obierze; wybrany przyjaciel« [szyk zmienny] (5;5;1;1): BierEz Sv; BielŻyw 7, 43; GliczKsiąż N5v; RejWiz 43; BibRadz Iudic 14/20; Y podobno káżdy tego dowiedzie/ kto ſobie rownego w obycżáioch/ zá przyiacielá weźmie GórnDworz M2v, M; A ták cżłowiek poććiwy [...] ma tho v ſiebie vważyć iáko ſancta ſanctorum/ iáko ma ſobie przyiacielá y obieráć/ y obrawſzy iáko mocno á nieodmiennie przy nim w ſwey ſtátecżnośći ſtać RejZwierc 93v; SkarŻyw 436; gdyż doſyć okázuie ſie ozwánych/ ále máło bywa wybránych przyiacioł Phil H2; CzahTr L4.

»okaz(ow)ać się (być) przyjacielem« = ex amicis esse PolAnt [szyk zmienny] (4): A goſpodarz onego domu/ okázuiąc ſye być iego przyiaćielem/ przyiął by go w dom ſwoy GroicPorz mm3v; BibRadz 1.Mach 11/57; Exhibet se amicum Okázuye ſie być prziyacielem/ Láskáwie ſie ſtáwi. Mącz 151d; RejZwierc 90.

»stać się (z sobą) przyjacielmi; zostać (a. stać się) przyjacielem« [w tym: komu (2)] (5;4): OpecŻyw 122; Solon [...] do domu go [Anacharsisa] ſwego w wiodł y ſtali ſie z ſobą przyacielmi BielŻyw 22, 44; Y ſtáli ſie przyiaćielmi [Et facti sunt amici] Piłat z Herodem w on dzień: bo przed tym byli ſobie z obu ſtron nieprzyiaćielmi. Leop Luc 23/12 [przekład tego samego tekstu: OpecŻyw, LatHar, WujNT]; LatHar 723; WujNT Luc 23/12; Iam iuſz ták poſtánowił v siebie ſámego, Ze inákſzym ſpoſobem przyiacielem tobie Nie zoſtánę. CiekPotr 56, 23, 83.

»przyjaciela (s)tracić; strata przyjaciela« = perdere amicum Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (4;1): Leop Eccli 27/20; BibRadz Eccli 27/19[20]; wolą niektorzy przyiacielá ſtráćić/ niż trefne rzecżenie. GórnDworz S3; Przetoſz owi zdádzą ſie nie być od lekkomyſlnośći wolni/ ktorzy ſobie bárziey ſthrátę pieniędzy ważą/ niż przyiacielá Phil H2; CiekPotr 79.

»(sobie) przyjaciela (u)czynić [w tym: z nieprzyjaciela (3)]; przyjacioły poczynić ([z kogo]); (swym) przyjacielem (u)czynić; sobie przyjacioł naczynić« [szyk zmienny] (8;1;3;1): OpecŻyw 84v; BielŻyw 17; Dobrzeć ſobie y z więznia przyiaciela cżynić Bo tego zadny nie wie na czo kto ma wynic RejJóz K6; iż inácżey poſpolſtwá nie vkroćimy/ iedno gdy ie s ſlubow á z zakłádow wypuśćimy/ vcżynimy záſię z nich przyiaciele ſobie. BielKron 107v, 102v, 106; Iáko ſobie przyiacioły cżynić zá żywotá. RejPos 193 marg, 194; RejZwierc 43v; Tym ſpoſobem vcżyniſz ſobie z nieprzyiaćioł przyiaćioły [Reddes tibi eos hoc modo ex inimicis amicos] ModrzBaz 127; SkarŻyw 207; LatHar 254; Podobieńſtwo złego ſzáfárzá [tj. przypowieść o nim]/ ktory ſobie z páńſkiego [majątku] przyiaćioł náczynił. WujNT Luc 16 arg.

»zdradzić (a. zdradzać) przyjaciela; zdrada przyjaciela« = fraudare amicum PolAnt [szyk zmienny] (5;1): Wielki mu ſie to grzech widział/ Iż przyiaćielá zdradzić chćiał. BierEz Qv, H3; RejWiz 31v; Iáko ten ktory ſię kryiąc wypuſzcza iſkry/ ſtrzały y śmierć. Tákowyć ieſt ten ktory zdrádza przyiáćielá ſwego/ á mowi/ Zartuiącći ia to czynię. BibRadz Prov 26/19, Ps 40 arg; RejZwierc 37v.

»przyjacioły (sobie) (z)jednać« = amicos sibi parare Modrz [szyk zmienny] (8): FalZioł V 50v, 52v; BielŻyw 22; RejPos 193; ſtáramy ſie iákobychmy co nawięcey przyiacioł ſobie iednáli á doſthawáli RejPosWstaw [414]v; Aleć to ná mądre należy/ [...] ná wątpliwe Rzecżypoſpolitey cżáſy przyiaćioły ſobie iednáć. ModrzBaz 89; Ale y wiele przyiaćiół ſobie iednáć/ nie ieſt do końcá dobrze KochCn B4; KochPij C3.

Wyrażenia: »przyjaciel w Bogu« (1): Nákoniec [umierając] przyiaćioły ſwe w Bogu [tj. współwyznawców]/ ktorzy iedno ieſzcże byli żywi/ [...] Pánu Bogu ie zálecáłá SkarŻyw 583.

»cały [= prawdziwy] przyjaciel« [szyk 3:2] (5): BierEz L4; Intimus enim significat, Gruntownego/ cáłego/ vprzeymego/ á naymilſzego prziyaciela. Mącz 172b; PudłFr 64; GostGospSieb +4v; wieręć ten ſam był cáłym przyiacielem Zoſtał pánu moiemu, y dotrzymał wiáry CiekPotr 83.

»dobry, (a. lepszy, a. nalepszy) przyjaciel« [szyk 17:6] (23): FalZioł +2; Przyacielowi dobrze cżyn aby tobie tim lepſzim przijacielem był BielŻyw 17, 12, 39, 108; I wſpominałem na ty Kxazky Ktore mi był yeden dobrý przacżel do Krolewcza przjwiozł RejKupSekl a5v; MurzHist G2v; RejWiz A8v; OrzList e3v, g; KwiatKsiąż Ev; Amicus, Dobry prziyaciel Mącz 7d; GórnDworz I8v; Zadnego tákowego przyiaćielá nie mam ku ktoremu bych ſie miał vćiec/ iedno ku towárzyſzowi á nalepſzemu przyiaćielowi memv/ ktoregom ia vcżynił bogátym HistRzym 85; RejZwierc 89; ActReg 161; RybGęśli B2v, C3v; CiekPotr 8, 82; Rádá życżliwa dobrym przyiaćielom/ Iáko ſobie te przypowieśći máią rozumieć. CzahTr E3, I3, L3v.

»przyjaciel farbowany« (1): (nagł) Do przyiaćielá fárbowánego. (–) [...] Gdy ia z wyſtępkámi walcżę ludzkimi/ ty zemną Cicho wiedźieſz chytrą niechęć y woynę foremną. KlonWor *v.

»przyjaciel kupny, najemny i kupiony, za pieniądze« [szyk 4:2] (4:1:1): [Gliński do walki] zbierał przyiaćiele/ iedny krewne drugie zá pieniądze BielKron 405v; RejAp 152v [3 r.], Ee4v; Naiemny przyiaćiel y kupiony/ nie pewny. SkarKazSej 670b marg.

»przyjaciel (nam) (barzo) miły, (a. najmilszy, a. namilejszy)« = intimus amicus Mącz [szyk 37:37] (74): OpecŻyw 28v, 106, 156; FalZioł +2; SeklKat E; RejKup p3; MurzHist K4; RejWiz 45; RejZwierz 7; BibRadz Deut 13/6, Esth 16/21[22]; BielKron 407; Mącz 172b; RejAp AA2, 152v; iżby lepiey nie vfáć nikomu ná ſwiecie: áby cżłowiek otworzywſzy przyiacielowi chocia bárzo miłemu/ ſercze/ vmyſł/ y tháiemnicze ſwe wſzytki/ nie był od niego ták przyrwan iáko owo od myſliwczá żorawie ſiecią GórnDworz M2; HistRzym 17, 86v; RejPos 355v; Abowiem ktora może być wdzięcżnieyſza rzecż iáko miły przyiaciel? RejZwierc 88v, 87v, 90v [2 r.], 126v, 176v, 177v (9); BiałKaz D2; ábysmy ták miłowáli przyiaćioły nam miłe/ iákoby miłość oná woley Bożej nieprzeſzkadzáłá. SkarŻyw 598; od ktorey woli Bożey/ ieſliby nas namileyſzy przyiaćiel/ odwieść ábo odráźić chćiał: choćby oycem/ mátką/ brátem był/ ma nam być [...] w nienawiśći. NiemObr 11; WerKaz 264; ArtKanc D13v; Phil N2; LatHar 80; SkarKaz 387b; [Abowiemći to przyiaćiel miły á łágodny ieſt ktory też nie kiedy záſmęćić może. LorichKosz 47]. Cf W wołaczu.

»przyjaciel nabliższy« (1): Bo ſię ći [pochlebcy] przyiaćielmi cżynią nabliżſzymi (marg) Aſsentatores. (–) KlonWor 54.

»naprzedniejszy przyjaciel« (1): Columen amicorum. [...] Náprzednieyſzy prziyaciel. Mącz 60c.

»nieomylny przyjaciel« (1): ABowiem ieden kſtałt przyiacioł ieſt/ w kthorym ſie záwiera dobry/ cnotliwy/ wierny/ á nieomylny przijaciel RejZwierc 89.

»niepewny przyjaciel« [szyk 5:2] (7): BierEz I3v, M4; Fucatus amicus, Niepewny/ Przikrity prziyaciel. Mącz 138c; Przyiaciel kupny nie pewny RejAp Ee4v, 152v; Dysphilus, Amicus parum sicernus – Niepewni przyącziel. Calep 346b; SkarKazSej 670b marg.

»przyjaciel obłudny, przykryty« = fucatus amicus Mącz [szyk 2:2] (3:1): Záłobá á vſkárżenie ná niewiáry przyiacioł obłudnych/ iáko byli Achitofel á Iudaſz. LubPs L3 marg; (arg) O wiernym y obłudnym przyiaćielu [...] (–) NIe bądź bliźniemu miáſto przyiaćielá nieprzyiaćielem Leop Eccli 6/1; BibRadz Ps 40 arg; Mącz 138c.

»omylny przyjaciel; omylność przyjaciela; na przyjacielu się (o)mylić« (7;1;2): RejWiz 58v, Cc8; BibRadz I 276a marg; A tu iuż rozumiey omylność przyacielá kupnego/ iż poki vżywa dobrodzieyſtwá twoiego [...]/ poty maſz przyacielá z niego RejAp 152v; A thák iżem ſie ia nie raz iuż/ ná przyiacielu/ [...] omylił [...] lepiey nie vfáć nikomu ná ſwiecie GórnDworz Mv; Rozny głos ieſt práwego á omylnego przyiacielá. RejZwierc B [idem] 91v [2 r.], 92; SkarKaz 273b.

»osobliwy, osobny przyjaciel« [szyk 2:1] (2:1): GroicPorz A4; [Dawid] vkázuie złość y zdrádę ſwych przyiaćioł obłudnych. A zwłaſzcza niekthorego co był oſobliwym przyiaćielem iego BibRadz Ps 40 arg; RejZwierc 101v.

»pewny (a. najpewniejszy) przyjaciel« = certus a. munificus amicus Mącz [szyk 4:3] (7): BierEz Q2; RejZwierz 36v; Certi amici, Pewni á wierni prziyaciele. Mącz 49d, 237d; BielSpr 45v; Tyś ſam ieden z przyiaciol pewnych naypewnieyſzy Przyiaciel moy. CiekPotr 7.

»powinny przyjaciel« (1): Lecz Korneliuſz czekał ich/ wezwawſzy krewnych ſwych/ y powinnych przyiaćioł [convocatis cognatis suis et necessariis amicis]. WujNT Act 10/24.

»prawy (a. prawdziwy) przyjaciel« [szyk 35:13] (48): Nie ieſt prawdźiwy przyiaciel ktory niedługo trwa wprzyiacielſtwie. March1 A4 [idem March3]; O to prácuy by mogł iednego/ Przyiaćielá mieć práwego: Przed ktorym więc iuż nic nie tay BierEz G; GlabGad L4v; yſz przyacziel przyaczielowy pravemv by byl na kray swyatha yesth powynyen, o przigodach y sprawach swoych veſzolich y nye veſolich dacz sznavacz LibLeg 7/31v; March3 V3v; RejWiz 42v, 43, Cc8v; RejZwierz A2, 133; Mącz 418b; iż tego wieku bárzo rzádki przyaciel prawdziwy GórnDworz Mv, G6v; RejPos 168; O prawym przyiacielu/ y iáko go poznáć/ y iáko go chowáć. RejZwierc B; Prziymiſz tho W.M. iáko od práwie życżliwego y ſługi y práwego przyiacielá ſwego. RejZwierc 240, B [2 r.], 49v, 50v, 88v, 89 [3 r.] (27); SkarJedn 133; ActReg 79; Przyſtoi tedy práwému przyiaćielowi/ ná złość fortunie/ która nieſtała ieſt przy towárzyſzu mocnie ſtać. KochCn B4v; KochPij C3, C3v; O cnotą lekki/ Swiećie/ niewſtydliwy/ Iák to rzecż trudna/ by/ ná łonie twoim/ Rodźił ſię cżęſto/ przyiaćiel prawdźiwy. GrabowSet Y2, Yv; [LorichKosz 46v (Linde)].

»serdeczny przyjaciel« (1): Przeto niechay náſz Dworzánin ma iednego zwłaſnego/ á ſerdecżnego przyiacielá GórnDworz M2v.

»stały, stateczny przyjaciel« [szyk 3:1] (2:2): Philocrates, amoris tenax, Státeczny, miłoſnik/ ſtały prziyaciel. Mącz [297]d; firmus, stabilis et constans amicus, Práwy ſtały gruntowny prziyaciel. Mącz 418b; azwłascza kiedy ysatiſfactią honestam wḿ vczyni y in posterum bedzie statecznym przyiacielem ActReg 109; CiekPotr 82.

»stary, dawny przyjaciel« = amicus antiquus PolAnt [szyk 8:1] (6:3): BibRadz Eccli 9 arg, 9/12[14]; RejZwierc 254v; BudBib Eccli 9/12[14]; Rozumiał Krol iſz tym wołaniem [tj. ogłoszeniem, że skazał na śmierć – będącego chrześcijaninem – swego ukochanego piastuna] Chrześćiánie [...] od Bogá ſwego rychley odſtępowáć mieli: gdy im nádzieiá [ułaskawienia] ná ták wielkym ſtarem á záſłużonym przyiaćielu [...] Krolewſkim/ [...] ginęła. SkarŻyw 305; ábyſmy wietſze záwſze ſtáránie cżynili o zátrzymawániu ſtárych/ znáiomych/ y zwykłych ſobie przyiaćioł; á niżli o nábywániu á ziednániu nowych WerKaz 275; Nic známienitſzego być nie może/ nád znáiomego á dawnego przyiaćielá WerKaz 276, 275, 277.

»szczyry przyjaciel« (2): iż nic nie ieſt żywot oſobny bez dobrego towárzyſtwá/ á zwłaſzcżá bez ſzcżyrego á prawdziwego przyiacielá. RejZwierc 94, 90.

»wielki (a. (naj)więtszy) przyjaciel« = amicus summus Mącz [szyk 16:4] (20): BierRozm 5; LibLeg 7/104; OrzList f3v; Tego też cżáſu vmárł Ekolampadius z żáłośći Zwingliuſá bo ſobie byli wielkiemi przyiaćielmi BielKron 210v, 76v, 220v, 246, 320, 460v; Mącz 431d; [dworzanin] do tego [pana] pobieży/ kto będzie w lepſzey ſukni/ zániechawſzy by naywiętſzego ſwego przyiacielá GórnDworz L5v, Y3v; RejZwierc 43v; mogę tu záliećić Martę/ ktora vyrzawſzy wielkiego przyiaćielá/ vmárłego brátá [tj. Jezusa]/ y tudźieſz ſwoiego/ nieudáłá śię do płácżu ány Lámentu BiałKaz C3v; SkarŻyw 292, 305; ReszPrz 44 marg; PudłFr 79; ZACNIE VRODZONEMV PANV, PANV PIOTROWI WIESIOLOWSKIEMV, Sekretarzowi Iego Król. M. Pánu, y wielkiému przyiacielowi mému. GórnTroas [3]; SarnStat 283.

»wierny (a. (na)wierniejszy), nienaruszony przyjaciel« = amicus fidelis Vulg; certus amicus Mącz [szyk 14:10] (23:1): BierEz G; Imciem kto v pana Sżcżęſciá ieſt więtſzym miłoſnikiem/ tym mu wiernieyſzych przijácioł trzeba ForCnR E2v; Powſtawſzy Alexander ze ſnu wielce ſie weſelił/ á wezwawſzy przyacioł nawiernieyſzych ſwoich [et convocatis amicis suis]/ obiáwił im ſen kthory widział HistAl E8v; BielKom B7v; LubPs L3; Przyiaćiel wierny ieſth wielka obroná: á kto go naydzie/ naydzie ſkarb. Leop Eccli 6/14, 6 arg, 6/15, 16; BielKron 100v, 126; Constanter et fideliter permanere in amicitia populi Romani, Być nienáruſzonym prziyacielem ludu Rzimskiego/ álbo záchowáć ſie cále przećiw Rzimiánóm. Mącz 126b, 49d; RejAp 152v; GórnDworz G6; y rzekł iemu krol/ Gdzie ieſt twoy przyiaćiel nawiernieyſzy? HistRzym 70v, 70; RejZwierc 89; SkarŻyw 305; WerKaz 277; W żyćiu chćiałbym tákiego [ziemianina, który] [...] ma zdrowie dobre/ ſumnienie pewne/ żonę vcżćiwą/ wedle myśli/ k temu y potomſtwo vćieſzone/ przyiaćielá wiernego/ ſługę dobrego/ ſąśiádá zgodnego: k temu cżáſu ile chce GostGospPon 169; SkarKaz 273b; CiekPotr 82; KlonWor 59.

»przyjaciel (z dawna) zachowały, dobrze zachowany« [w tym: komu (2)] = amicus benemeritus Modrz [szyk 5:1] (5:1): Miał ten mnich vcżonym będąc/ wiele przyiacioł záchowáłych GórnDworz Q2v; HistLan B, B4v; Záprawdę te źiemie/ ktore ábo towárzyſze náſzi/ ábo przyiaćiele nam dobrze záchowáni/ przez wiele wiekow trzymáią/ y mieſzkáią wnich/ [...] lepiey áby [...] iym były pozwolone/ niżli woyną odbieráne. ModrzBaz 106; żebym ze wſząd/ podług możnośći mey/ W.M. iáko przyiaćielowi mnie zdawná záchowáłemu/ vcżynność moię y chęć wſzeláką rad pokázował. WerKaz 277; Phil L4; [SenekaGórn 53 (Linde)].

»(prawie, a. uprzejmie, a. z dawna) życzliwy przyjaciel« [szyk 12:2] (14): IZ ćie Pan Bog y ſtanem/ y vrodą/ y pocżćiwym bacżeniem/ obdárzyć racżył (cżegoć iście nie s pochlebſtwá/ áni przeto żemći ieſt práwym á vprzeymie życżliwym przyyacyelem/ przycżytam [...]) przetoć thy Kſiąſzki przypiſuię/ y poſyłam RejZwierz A2, A4; A ták gdy poznaſz ſzcżyrą chuć á wierną życżliwość przyiacielá práwie ſobie iuż życzliwego/ o ſtárayże ſie też o to pilno áby on też nie mnieyſzą/ owſzem [...]/ y więtſzą tákże znał chuć y przychylność po tobie RejZwierc 92v, 92, 182v, 240, 254v [2 r.]; KochList nlb 4; Otoż ia będąc tego dobrze świádom/ z powieśći wielu zacnych życżliwych W.M. przyiaćioł: [...] iáko W.M. [...] zábiegáć temu [aby starodawna polska wolność wierzenia była zahamowana]/ wſzelákim ſpoſobem/ racżyſz CzechEpPOrz *4v; Y Seneká o Alexándrze wielkim cżyni zmiánkę/ że gdy ſie był bárzo opił/ tedy w tym opilſtwie wiele przyiaćioł ſobie vprzeymie życżliwych pozámordował WerGośc 238; ActReg 53; GrabowSet A3; OrzJan 91.

Szeregi: »przyjaciele, (i) bliźni« = amici et proximi Vulg [zawsze przekład Vulg Ps 37/12] (5): BierRaj 17; WróbŻołt 37/12; Przyiaciele/ bliźni moi przećiw mnyę powſtáli/ Ci ktorzy bliſko mnye byli z dáleká pátrzáli LubPs K3v; Leop Ps 37/12; LatHar 162. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»przyjaciel i (a (zwłaszcza), abo, ani, zwłaszcza) brat (a. bracia)« = frater et amicus Vulg, PolAnt [szyk 7:6] (13): abi v. Ias: raczil przikazacz tego Zida prziwyeſcz do Lwowa ſwoymy livdzmy bo ten Zid ma wiele przyacziol y bratow LibLeg 11/61v; Leop Ier 9/4; A zátym proſze/ ábyś wáſzá M. mnie miłował/ iáko to brátá á przyiaćielá ſwego. OrzList f3v; Przyaćiele zwłaſzcżá bráćia themu bárzo radzi/ obeſłáli ſie/ zebráło ſie ich dwieśćie koni álbo więcey BielKron 319v, 34v; SarnUzn C4; RejAp AA2; RejZwierc 76; Nie lituy vtráćić pieniędzy dla brátá y przyiáćielá BudBib Eccli 29/13; Przetoż też práwym będąc Chriſtyáninem/ nie pátrzy ná ſáme tylko przyiaćioły/ ktoreby miał: áni ná bráćią wedle ſpolney wiáry CzechEp 43, 60; OrzJan 122; LatHar 254. [Ponadto w połączeniach szeregowych 14 r.; jako ostatni człon w połączeniu wieloczłonowym 2 r.]

»przyjaciel i (abo) dobrodziej« [szyk 3:1] (4): RejPos 354; Autorowie/ [...] zwykli prace ſwe [...] Pánom/ á zwłaſzcżá dobrodzieiom ſwym/ ábo wżdy przyiaćielom offiárowáć BudBib a2; rácż y nam/ y przyiaćiołom/ y dobrodźieiom náſzym/ [...] dáć zapłátę żywotá wiekuiſtego. LatHar 29, 659. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»domownik a(l)bo (i) przyjaciel« [szyk 2:1] (3): poſpolićie to bywa/ iż [królowie] nierádźi ſię dawáią [upominać] domownikom ábo przyiaćiołom ſwym [ut a familiaribus non libenter se patiantur admoneri] ModrzBaz 130; Phil L4; Maſzże ty przyiacielá álbo domowniká Báczenia ſtátecznego? CiekPotr 7. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»przyjaciel i kollega« (2): Przyimiże tedy odemnie Stániſłáwie Licháński Przyiaćielu y Kollego moy tę trochę prace KlonWor ded **4, **2.

»krewny i przyjaciel« (1): WujNT Act 10/24 cf »powinny przyjaciel«.

»(albo, ani, nie tyl(k)o) przyjaciel (ale też) i (a, albo, ani) nieprzyjaciel; tak przyjaciel jako (i) nieprzyjaciel« = (non tantum) amicus (sed) et inimicus HistAl, Vulg, Modrz; nec amicus nec inimicus Modrz [szyk 13:2] (13;2): Modlytwa na vpo⟨ro⟩ſſenye odpuſſczenya grechow ij dobrego ſkonanya tako zaſyᾳ yako ij zaprzijacyelye ij nyeprzijacyelye BierRaj 16; Ku obronie ſwey każdy ma albo przyiaciela albo nieprzyiaciela mieć BielŻyw 76; Drugi [mędrzec na pogrzebie Aleksandra rzekł:] wcżorá miał przyaciele y nieprzyaciele/ á dzis ma wſzytki iednákie. HistAl N5v; Leop Eccli 6/13; [Neron uciekając przed pogonią] iął wołáć: áni ia przyiacielá áni nieprzyiacielá mam coby mi ſie pomogli zábić. BielKron 145, 126v; OrzQuin A3; iácháli Appolloná ſzukáć/ nietyko nieprzyiaćiele/ ále theż y przyiaćiele/ chcęcy iego zágubić/ á dáry [...] wźiąć. HistRzym 10v, 15; BiałKaz Mv; ModrzBaz 20, 62v; CzechEp 16; LatHar 267; [z roty przysięgi podkomorzego:] ná ktorym ſądźie nie mam mieć względu ná żadną oſobę: ták przyiaćielá/ iáko y nieprzyiaćielá: bogátego y vbogiego: gośćiá y ſwoiego SarnStat 458. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.; w przeciwstawieniach 44 r.; jako ostatni człon w połączeniu wieloczłonowym 1 r.]

»tak przyjaciel jako obcy« [szyk 1:1] (2): Nie był ieden ktoby tey był pániey [Zuzanny przed sądem] nie żáłował/ Ták obcy/ iako przyiaciel przygody litował. KochZuz A4; BielKron 235v.

»(ani) pan i (a, ani) przyjaciel« [w tym 8 r. w dedykacjach] (12): ListRzeź w. 45; SLużby ſwe W.M. zálecam/ Pánu ſwemu á przyiaćielowi łáſkáwemu. OrzList g3v, d; bo pochlebcá áni páná ſwego/ áni przyiacielá nie miłuie. GórnDworz K6; GrzepGeom A3, B3, K4v; RejZwierc 182, 254v; KochList nlb 4; Vzyłem sam IM X. Biskupa Luckiego MMPana y Przyiaciela, aby Iego M wm IMMPanu oznaymic raczeł, in praesenti negoti niewinnosc moię. ActReg 8; GórnTroas [3]. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.; w przeciwstawieniach 2 r.; jako ostatni człon w połączeniu wieloczłonowym 1 r.]

»patron albo przyjaciel« (1): piſzą niektorzy ták iákoby ſie ſwemu pátronowi álbo przyiaćielowi záchował/ á to z wiela przycżyn/ álbo dla datku iákiego/ [...] álbo theż dla boiáźni/ nie chcąc przećiw ſobie páná [...] wzruſzáć. BielKron 334.

»i przyjaciel i pochlebca« (1): O trudno ty mnie maſz ſobie miły Antipater vczynić y przyiacielá y pochlebcę/ muśiſz ná iednym przeſtáć. RejZwierc 43v. [Ponadto w przeciwstawieniach 4 r.]

»przyjaciel i pomocnik« (2): Tego cżáſu Lech Zácháryaſz Kſiążę ſłowáńſkie [...] zábit [...] wielki przyiaćiel Skánderbegow y pomocnik BielKron 246; SarnStat 439.

»przyjaciel, (i, a) powinowaty (a. powinny)« (4): Homines a latere, Prziyaćiele którzy przi kim ſtoyą/ powinowáci. Mącz 185d; RejPos 297; A nawięcey przyiacielom á powinowátym vmiey to okázowáć coś powinien. RejZwierc 24v; iż [ci, co są sobie bliscy] áffektu ſwego przyiáznego zátáić miedzy ſobą nie mogą/ ále go miłym przyiaćiołom y powinnym rádźi pokázuią WerKaz 267. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.]

»prokurator i przyjaciel« (1): V ſędźiego prágnąłbych prokuratorá y przyiaćielá coby mię bronił SkarKaz 423a.

»(nie) przyrodzony albo (ani) przyjaciel« (2): kto chce wiernie ſlużytz milemu bogu/ [...] niemá przemieſſkatz miedzy przyrodzonymi ani prziiacielmi/ ale tzo daley ma ſie odlęcżytz od nich. OpecŻyw [34]; Podoba ſię tedy nam niektorych ludźi ten zwycżay/ yżeby dziątki [!] ſwoie álbo na przedmieśćiech/ álbo kędykolwiek indzie v przirodzonych/ álbo dobrych prziyaćioł wychowywali KwiatKsiąż Ev.

»rodzice (a. rodzina), (i) przyjaciele« [szyk 4:1] (5): BierRaj 20v; O bądącz poruſzona veſyelem [św. Anna będąc brzemienna] obyauyla przyaczyelom y rodzynye ſwey poczyechą ſwoyą PatKaz II 66; Widziſz [w wyobraźni] wſzytkę rodzinę/ wſzytki przyiacioły. Roſpráwuieſz w myſli ſwey byś miał mowić z nimi RejWiz 120v; HistRzym 84; KochPs 38. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.; jako ostatni człon w połączeniu wieloczłonowym 3 r.]

»przyjaciel i (a, albo, też) sąsiad« = amicus et vicinus Vulg [szyk 5:4] (9): OpecŻyw [61]; [Tarkwiniusz] przyiął ie [Sabinów i Etrusków] do miáſtá/ ſąſiady y przyiacioły z nich pocżynił w Rzymie BielKron 102v; I pokoy miłowáli [nasi przodkowie]/ a o rowną ſzkodę Dali na prżijaciela/ albo na Sąſiada [tj. zwrócili się do sądu polubownego]/ Ze mogłá nieowſzitkim wiedzieć zwirzchnia rada. KochSat B2v; Familiaris, Domowiec/ Sługá/ też Sąſiad/ Prziyaciel. Mącz 117c; RejPos 166, 168v; GostGosp 14; á przyſzedſzy do domu wzywa przyiaćioł y ſąśiad/ mowiąc im Ráduyćie ſię ze mną/ iżem nálazł owcę moię ktora byłá zginęłá? WujNT Luc 15/6 [przekład tego samego tekstu: OpecŻyw, RejPos (2)]; á iednák my co tu [tj. na ziemi] vmieramy/ w niebie vczeſtnictwo y przyiaćioły y ſąśiády mamy SkarKaz 635a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»(tak) sługa, (i, albo, jako) przyjaciel« = aut servus, vel amicus JanStat [szyk 7:6] (13): RejPos 138v; RejZwierc 240 [2 r.], 254v; KochList nlb 3; [czart] pocżął obłápiáć Theophilá [który zaparł się Boga]/ [...] mowiąc: witay moy wierny ſługá y przyiaćielu. SkarŻyw 171; GórnRozm C; Cżemu ſie przyiaćiele y ſłudzy przypátruiąc [dobremu gospodarowaniu Gostomskiego]/ vprośili áby [...] kart kilkánaśćie Dozoru domowego nápiſáć kazał GostGospSieb +3v; GrabowSet A3; (marg) Rzecż zmárłego [księcia] do żywych pozoſtáłych przyiaćioł. (–) Wſzyſcy á wſzyſcy ſłudzy wierni y przyiaćiele moi mili/ pomnićie záwſze ná to/ [...] że ia będąc tym cżymem był/ wſzyſtkiegom iedney godźiny pozbył WysKaz 47; SarnStat 152, 678, 846. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.; w przeciwstawieniach 5 r.]

»(abo, tak) towarzysz, ((jako) i, a, abo) przyjaciel« = (vel) socius et (vel) amicus Vulg, Modrz [szyk 8:7] (15): OpecŻyw 122; ForCnR C; GliczKsiąż N5v; Sromayćie ſie [...]/ przed towárzyſſem i przyiąćielem [!] zá nieſpráwiedliwość Leop Eccli 41/23, 1.Mach 8/31; HistRzym 85, 85v, 86v; RejZwierc 182v; á spoyśrzodká ſiebie páná wziąwſzy/ ták przyiaćiele Krolewſcy iáko y thowárzyſze iego kwoley iemu ćiągnęli by sie MycPrz II Bv; ModrzBaz 106; StryjKron 692; OrzJan 76; WujNT 36 marg; KlonWor 59. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»przyjaciel a zachowały« (1): Habere aliquem in numero suorum, Miáſto prziyacielá á záchowáłego mieć. Mącz 253b.

»przyjaciel, (i) znajomy (bliski); przyjaciel z znajomym« (3;1): Ná ten cżás przyiacyele z dáleká gdzyeś ſtali/ Znáyomi bliſcy moi przyſtępić ſie bali/ Dla nędze ktorą ná wſſem około mnye ználi. LubPs T4; SkarŻyw 542; Ná mię ſię obroćiły gniewy twe [Ojcze]/ [...] Iák wodą/ ze wſzytkich ſtron/ trwogi obegnáły/ Przyiaćielá z znáiomym/ me nędze/ nie znáły. GrabowSet H3v; iż wſzyścy niemal przyiaćiele y znáiomi twoi przećiwko tobie ſtánęli [gdyś Chryste na krzyżu wisiał] LatHar 295.

»zwolennik i przyjaciel« (1): Przyſtąpil [Judasz do Jezusa] iako domowy/ pozdrowil iako zwolennik ij przyiaciél mily/ ále byl nieprzyiáciel ij zráydtza iego wielki. OpecŻyw 106.

»życzliwy i przyjaciel« (1): Ktoſz mię to ták pilno Potrzebuie. (–) Zyczliwy twoy, y przyiaćiel twoy. CiekPotr 90.

Jako ostatni człon w połączeniu dwu- lub wieloczłonowym: »i in(n)i (a. wszyscy) przyjaciele, ani ktory przyjaciel« (5:1): BierRaj 20v; [Maryja rozpacza po śmierci Chrystusa] domutz niemám anij rodziny/ anij ſyna/ anij ktorégo przyiáciela/ bom wſſytko dobreé ſtracila dziſieyſſégo dnia. OpecŻyw 157v; gdy go [Hioba] ná to wiodłá żoná y ini przyiaciele iego/ áby złorzecżył Pánu ſwemu: o nigdy ſie dał vwieść pokuſam ſwiátá thego z mocney wiáry ſwoiey RejPos 264v; RejZwierc 169; SkarŻyw 235; ia tobie [najświętsza duszo Pana naszego] dziś j záwżdy polecam [...] duſzę rodźicow/ braćiey/ śioſtr/ y wſzytkich przyiaćioł y nieprzyiaćioł moich LatHar 267.

Iron. (2): PudłFr 78; [obieram przyjaciela sobie] Ktory áni zápiſu ni záſtaw nie bierze Bo żydá przyiaćielá mam záwſze w tey mierze. CzahTr L4.

W przen (1): Iákoſz mu imię? (–) On, on, on, och biádaż mnie. (–) Coſzći Się dźieie? (–) Dopieruczko iákoś nie opátrznie Połknąłem imię iego. (–) Y to nie foremna Co przyiacioły miedzy zębámi záwárte Chowaſz. CiekPotr 69.
Przen (35): GNiew z rozumem cżęſto tu/ zápáſy chodzili/ Wſzákoż y bez przyiacioł/ cżáſem ſie zgodzili. RejZwierz 50v; ZGadł ten/ który powiedźiał przyiaćiél w kaléćie: Byłem/ kiedy chćiał doſtáć Klimek paſká Gréćie Ná borg: nie mogł k niemu przyść/ áż wyiął z káléty Gotowiznę: nábáwił záraz paſká Gréty. PudłFr 48.

przyjaciel komu, czemu (9): Cżitamy też iże na iego grobie tam⟨że⟩ wyryto było, przyiaciel cżłowieku, mądroſ⟨ć ie⟩go właſna, á nieumieietnoſć iego nieprzyiaciel. BielŻyw 55. Cf »być przyjaciel(em)«, »jednemu łożu przyjaciel«.

przyjaciel czyj (1): To ſą [grzech a złość]/ ktorem ważył/ przyiaćiele moi [...]. To Pánowie com im poſłuſzeńſtwo wſzędy Oddawał GrabowSet N3.

W połączeniu szeregowym (1): A biednaſz to Wolność/ ktora przyiáćioł/ ábo ſług/ ábo háydukow do obrony potrzebuie. GórnRozm C.

W przeciwstawieniu: »przyjaciel ... nieprzyjaciel« (2): BielŻyw 55; Abowiem ciáło náſze ieſt ſobie cżáſem wielkim przyiacielem/ á cżáſem też wielkim nieprzyiacielem. RejZwierc 165.

Zwroty: »być [komu, czemu] przyjaciel, przyjacielem« (4:3) [szafran] ſlezionie ieſth przijaciel/ á vrinę wyciſka z ciała. FalZioł III 7c; Słońce ktore ieſt wielki przijaciel żywotowi cżłowiecżemu/ gdy będzie promieni mdłych/ y gorączoſc iego mdła [powstawa morowe powietrze] FalZioł V 72, V 51; RejZwierc 165 [2 r.]; Cnoćiem ia przyiaćielem/ y w téy niewinnośći Ołtarz twóy święty kołem rádośći Otoczę KochPs 36; Wieczór nam śioſtry porwał towárzyſzkę z kołá: A nie dźiw/ bo złodźieióm ſam przyiaćiél zgołá. KochEpitCat 110.

»przyjaciela mieć« [w tym: z czego (1)] [szyk zmienny] (2): KochOdpr C4; Z tąd waśń poſzłá/ y ſwary, z tąd ſkárgi/ y zwody/ Ze wąs nigdy nie mógł miéć przyiaćielá z brody KochBr 151.

Wyrażenia: »jednemu łożu przyjaciel« (1): Niechayże ſię ia/ można Cypri [tj. Cyprydo, czyli Wenus]/ Ni nacż cudzego nie zápatrzam: Niech towárzyſzá życżliwego/ Iednemu łożu przyiaćielá [tj. wiernego męża] Mam z łáſki twoiey KochOdpr C4.

»przyjaciel napewniejszy« (1): Przyiaciél napewnieyſzy w kálécie [tj. pieniądze]. PudłFr 48.

»napowinniejszy przyjaciel« (1): Napowinnieyſzy przyiaciel prawdá. RejZwierz kt.

»wielki przyjaciel« (2): RejZwierc 165; Przyiaćielowi więcey/ niżli prawdzie Chćieć ſłużyć/ zda ſie przećiw przyſtoynośći. (–) [...] (–) Wielki przyiaćiel przyſtoyność KochOdpr A4.

a) Ten, kto coś kocha, szanuje, zwolennik (9):

przyjaciel czego (6): ModrzBaz 49 marg; A gdy ná mieyſce tám to nieſławne [do domu nierządnego] przywiedzioná byłá/ w nim Angiołá Bożego wielkiego cżyſtośći przyiaćielá/ ná obronę ſwoię zgotowánego/ vyrzáłá. SkarŻyw 69. Cf Zwrot.

W przeciwstawieniu: »przyjaciel ... nieprzyjaciel« (2): KrowObr 99; Ktobykolwiek tedy chćiał być przyiaćielem tego ſwiátá: sſtawa ſię nieprzyiaćielem Bożym. WujNT Iac 4/4.

W charakterystycznych połączeniach: przyjaciel czystości (3), krzyża, prawdy, świata; przyjaciel cielesnemu umartwieniu, dziewistwu, prawdzie.

Zwrot: »być przyjacielem, przyjaciel« [w tym: czego (4), czemu (2)] (4:2): Ieſliſćie przyiaćiele/ álbo nieprzyiaćiele krzyżá Kryſtuſowego gdy ſie zábawiaći⟨e⟩ około rzetzy ziemſ⟨kich⟩ KrowObr 99; SkarJedn 238; Prawdźie będąc przijaćielem wolno chodzę/ pánie/ Twé ſłowá królom powiádam/ á nie wſtyd mię zá nie. KochPs 181; SkarŻyw 71, 371; WujNT Iac 4/4.
Wyrażenia: »lepszy przyjaciel« (1): Poháńcy lepſzymi byli przyiaćioły dziewiſtwu/ niſzli ći zápámiętáli Heretycy. SkarŻyw 71.

»wielki (a. więtszy) przyjaciel« (3): Lecż kośćioł S. Apoſtolſki Láćinſki/ ktory ieſt więtſzym przyaćielem cżyſtośći niżli ſą Grekowie/ takich ſię pokus nie boiąc Apoſtolſkie podánie záchowywa SkarJedn 238; SkarŻyw 69, 371.

Szeregi: »miłownik albo przyjaciel« (1): Philalithis Grecſkie słowo/ rozumie ſię miłownik álbo przyiaćiel prawdy. ModrzBaz 49 marg.

»przyjaciel i stroż« (1): Cżyſtośći ćieleſney ktorą do śmierći záchował/ wielkim był przyiaćielem y ſtrożem. SkarŻyw 371.

b) Ten, kto (lub to, co) czemuś sprzyja, pomaga; susceptor Vulg (9):

przyjaciel czemu (1): Mędrcy go [ogień] przyiacielem/ kładą przyrodzeniu RejZwierz 135.

W charakterystycznych połączeniach: przyjaciel dobroci, duszy, jedności, zbawienia, zdrowia, zgody, złości; przyjaciel przyrodzeniu.

Zwroty: »być przyjacielem, przyjaciel [czego]« [w tym: z elipsą „być” (2)] (3:2): Ipſe inuocabit me pater meus es tu: deus meus et ſuſceptor ſalutis meae On będzie mnie wzywał rżekącz otzciecz moj tys ieſt bog moy przijaciel zbawienia mego. WróbŻołt 88/27; ten S. Láćińſki Kośćioł był záwżdy zgody/ y iednośći Chryſtuſowey przyiaćielem y fundownikiem SkarJedn 329; KochPs 51, 56; Lékárſtwo to [tj. płacz]/ prze bóg żywy/ Cięſzkié na vmyſł troſkliwy: Kto przyiaćiél zdrowia mégo/ Wynaydźi co wolnieyſzégo. KochTr 18.

»przyjacielem [czego] zwać« (1): Przyrodzenie záziębione/ Ogniem bywa ożywione. Ogień co mądrzy bywáli/ Przyiacielem duſze zwáli. RejZwierc 237.

α) Dobry obywatel, ktoś działający na korzyść państwa (2):

W przeciwstawieniu: »przyjaciel ... nieprzyjaciel« (1): Sláchetny to tedy będźie obycżay/ gdy zwierzchni rzędźićielowie/ ony zá przyiaćioły mieć będą y ſobie y Rzecżypoſpolitey [eos sibi et reipublicae amicos esse putabunt]/ ktore vyrzą być chętliwe do cnoty: a nieprzyiaćiołmi będą rozumieli być onych/ ktorzi ſą nieprzyiaćiołmi cnoćie ModrzBaz 20v.

Zwroty: »[kogo] za przyjacioły mieć Rzeczypospolitej« (1): ModrzBaz 20v cf W przeciwstawieniu.

»przyjaciela stracić« (1): Tym poruſzony Nero/ iſz tákiego przyiaćielá y obrońcę Páńſtwá ſwego ſtráćił [...] poimać obu/ Piotrá y Páwłá kazał. SkarŻyw 601.

Szereg: »przyjaciel i obrońca państwa« (1): SkarŻyw 601 cf »przyjaciela stracić«.
a. O relacji między władcami i krajami: sojusznik, sprzymierzeniec (najczęściej w listach dyplomatycznych cesarza tureckiego do króla polskiego) [w tym czyj (203): pron poss (179), G sb i pron (23), ai poss (1)] (251): a powye [poseł nasz] ze yego M. zyczymy sdrovya y wſſego dobra yako przyaczielowy y swagrowy naſſemv LibLeg 7/68v; A gdiſz ten poſlaniecz nasz do was przyacziela naschego przydzie tedj wi przyacziel nasz baczili na ſzlvb y na przirzeczenie naſche ktore mami miedzi ſobą. LibLeg 11/65v; Z bozej moczi Czessarz Thureczky y ynnich wiele panſtw przyaczielowy memv Krolowy Polſkiemv Sigmvnthv Oznaymvyem y dayemi wam znacz przes ten nasch lyſt o voyewodzie Valaſkym Pyetrze LibLeg 11/66v; atak potrzebvyemy wtim was przyacziela naschego LibLeg 11/67, 7/9 [2 r.], 9v, 32v, 8/161, 10/56 [3 r.] (150); Ale z przyiaćioły ſwemi/ y ſtemi ktorzy ſnimi dobry pokoy mieli/ [Rzymianie] chowáli nieodmiennie przyiaćielſtwo. Leop 1.Mach 8/12; StryjKron 617; PaprUp G2v.

W połączeniu szeregowym (1): a yſby zadnych any od panysthw any od ludzy czeſarſkich vcziſku albo trudnosczy nyemyely bandziesz czeſzarza ymyenyem naſzym szandal y proſzil yako prziyaczielia bratha y sanſzyada naſſego LibLeg 7/104.

W przeciwstawieniu: »przyjaciel ... nieprzyjaciel« (10): Vedlug they prziyaſzny, abyſczye byly naſſemv przyaczielowy przyaczyelem, a nyeprzyaczyelowy nyeprzyaczielem. LibLeg 7/41v, 7/104 [2 r.], 10/96, 152v, 11/187v [2 r.]; Abowiem Rzecżpoſpolita niemoże inſzym ſpoſobem wcáłośći być záchowána/ iedno záchowániem wiáry nietylko obywátelom ábo prziiaćiołom/ ále y nieprzyiaćiołom. ModrzBaz 21v; KochWr 21.

Zwroty: »(według przyjaźni) być przyjacielem, przyjaciel« [w tym: komu, czemu (26), ku czemu (1), z kim (1), miedzy sobą (1)] [szyk zmienny] (32:3): gdysz on yesth vchowanyecz y przyaczyel Vaſzey C. M. LibLeg 7/8v; Iam dla vaſzego oycza przyaſſny dawney szwamy theſz thakyeſſ chczą przyaczielem bicz yako y ſzwaſzem oyczem LibLeg 7/68v; abich mv bil kv pomoczi ayzbichmv thesz bel przyaczielyem dobrim y panstwv yego LibLeg 10/63v; A tak ya teras od tego nieodſtepvye y chcze zebiſmi bily miedzi ſobą dobrimy prziyaczielmy LibLeg 11/65; dla tey prziczini yz bil kv panstwv naschemv dobrim a wiernim przyaczielem. LibLeg 11/88, 7/34v, 36v, 41, 41v, 97v (30); BielKron 340v, 385v; StryjKron 697; Swiádkiem ieſt Wołoſza/ którą [Turczyn, tj. władca turecki] wáſzéy Kró⟨lewskiej⟩ M. wydárł/ będąc w rzeczy przyiaćielem y ſamśiádem. OrzJan 103; [Do księcia Krzysztofa Radziwiłła:] y pokazałeś ſie niemniéy Polſkiému narodowi, iáko y Litewſkiému bydź przyiaćielem. SarnStat 863.

»dufać w przyjaciele« (1): iż oni [książęta] dufáiąc w ſwoie możnośći tákież przyiaćiele/ krolom Polſkim ſą przećiwni BielKron 415v.

»przyjacielem się liczyć« (1): Krol franczvſki poslal poſla na weſzelye gonycza wprawdzie. Alye wſdy poſlal. kthori ſzią theſz przyaczielem lyczy. Czeſzarzovy. LibLeg 7/97v.

»mieć przyjaciela ([z kogo]), mieć sobie za przyjaciela« (2:1): [wojewoda Iliasz] chcze myecz ſſobye [króla polskiego] zaprziyaczyelya ſtharſchego mylego a ſſamſzyada blyſnego. LibLeg 11/168, 8/161; Powiédzmi Céſárzu turecki/ Maſz Król polſki Zygmunt przyiacielá z ćiebie zá tym przymiérzem? Ma. OrzJan 114.

»okazać się [komu] przyjacielem« (2): Máxymilian Ceſarz Krześćijańſki/ iáko ſie był okazał Zygmuntowi Krolowi ná z ieźdzye v Wiedniá wielkim przyiaćielem BielKron 417, 414.

»za przyjacioły poczytać« (1): Co ſye poſtronnych nieprzyiaciół tycze/ nikt nie ieſt ták tępy/ żeby niebaczył/ miedzy iákiémi ſąśiády śiedźiemy/ y co zá niebeſpieczéńſtwo ztąd nád námi wiśi: bo y tym którzy ſye nam iáwnie nieprzyiacióły ſtáwią [...] odeprzéć niemożemy/ y tych któré ſobie iákokolwiek zá przyiaćioły poczytamy/ niepráwie ſzánuiemy. KochWr 21.

»[kogo] sobie zwać przyjacioły« (1): ći [Węgrzy] któréś [królu] przed tym ſobie zwał życzliwé przyiaćioły/ ćiż ſámi przećiwko tobie po turkach broń z płáczem podnoſzą OrzJan 91.

Wyrażenia: »dobry przyjaciel« [szyk 9:8] (17): a drvgie v.k.m proſche yako przyacziela naſzego dobrego, y ſąſyada bliskiego, y ſtarſchego abismye pomylowal a darowal dzieſyaczią thiſyaczi ſlothich czerwonich LibLeg 10/62v, 10/63v, 65v, 66v, 124, 124v (17).

»miły przyjaciel« [szyk 13:2] (15): PAnv wyelkiemv myedzy krzeſczyanſzkymy pany meſſiaſzowey wyerze panv mąndremv naſzemv przyacyelowy mylemv polſzkiemv Crolewy Sigmuntowy. LibLeg 8/160v, 7/8, 8/160v [2 r.], 161, 11/32 [2 r.], 11/[322] (15).

»przyjaciel osobliwy« (1): zyczacz w M. od pana Boga wſchego dobrego a od Czeſſarza laſky yako prziyaczyelyom ſſwoyem oſſoblywem. LibLeg 11/135v.

»powinny przyjaciel« (1): Adlya thego przyczyną [lege: przyczynę] swą kv V.C.M. yemv pan moy Crol yego M. obyeczal yako povynny yego przyacziel LibLeg 7/34v.

»stały przyjaciel« (1): Czo sye doticze opana mego atesz pan moy zna bicz dobrim a ſtalim przyaczielem Czeſſarza Thvreczkiego y przimierze tho ktore ma ſyego M. dobrze chowa LibLeg 10/155v.

»przyjaciel starszy« [szyk 8:1] (9): Hoſpodar moy Ilyaſch voyewoda kazal my mowycz w.m. kv ſzwemv dobremv y laſkawemv y ſtharſzemv prziyaczyelyowy. LibLeg 11/162v, 11/56v, 162v, 165v, 166, 167v (9).

»przyjaciel wielki (więtszy)« [szyk 3:1] (4): Przeto prosym y Zadami v k m. yako naſchego przyacziela wietſzegoy starszego opatrzczie dobrze y poradzczie sye dobrze y poyednayczie abi bilo Chrzeſczyanstwv dobrze LibLeg 11/56v; Cżechom/ Ruſi był wielkim przyiaćielem/ przeto ſie mu pod moc dawáli. BielKron 340v, 385v, 417.

»przyjaciel (w przyjaźni) wierny« [w tym: komu (1), k(u) komu), ku czemu (3)] [szyk 2:2] (4): przyaczielowy naschemv Krolowy polskiemv knam wyernemv Sigmvntowy przes then nasz lyſth sdrowie waſche [...] nawiedzami LibLeg 10/66v; Przyaczielowy naschemv Crolowy polſkyemv y ynſzich panstw Zakonv Chrzesczyanskiego y kv nam wprzyaszny wyernemv Sigmontowy nawyedzami sdrowie waſche przes then nasch lyſt LibLeg 10/90v, 11/87v, 88.

»życzliwy przyjaciel« (1): OrzJan 91 cf »zwać przyjacioły«.

Szeregi: »brat i przyjaciel« [szyk 7:1] (8): Dziekvye tesz Krol yego m. polsky pan moy [...] yz mv V.C.m. dal znacz o zdrowiv fortunach y zwicziestwie swoym. ktorich rzeczi pan moy V.C.m. sprzyaye yako bratv y przyaczielowy swemv mylemv LibLeg 11/32, 7/8, 11/31v, 32, [322], [323], 33, 173. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»przyjaciel i pomocnik« (1): A ſtąd [carz tatarski] był wielkim przyiacielem Witułtowi/ y pomocnikiem w káżdey potrzebie BielKron 385v.

»przyjaciel, (i, a) sąsiad (blizni a. bliski)« [szyk 26:3] (29): Pan moy Crol Polſki, przyaczel y szanszyad V. Caſzarſkyey miloſczy, kaſzal poſdrovyenyae przyaczielſkie abraczſkye powiedziecz. LibLeg 7/31; Pyschem gwam [...] panom a panom [...] przyaczielem [!] naschim dobrim y sąsyadom blyznim. LibLeg 11/96, 7/10v, 10/62v, 63v, 69v, 113 (28); OrzJan 103. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»towarzysz i przyjaciel« (1): Iudás Máchábeycżyk/ y bráćia iego/ y lud Zydowſki/ poſláli nas ku wam/ ábyſmy ſwámi poſtánowili przyiaćielſtwo y pokoy/ á żebyſmy ſie ſpiſáli ſwámi/ żeſmy thowárzyſzmi y prziyaćielmi wáſzemi [socios et amicos vestros]. Leop 1.Mach 8/20.

b. O współmałżonku (mężu lub żonie) albo o osobie ukochanej (12): OToż thobie Pariſku zá twoie wyroki/ Szpetnieś tego przypłáćił y odbitoć boki. Káżdemu ták co iedno ná głádkość łákomy/ A chce mieć przyiacielá ſobie s cudzey żony. PaprPan Ff2; SkarŻyw 262; KochPieś 17; WIelmożna Páni płácżeſz/ Malżonká ſwoiego/ Iż ćię tu prętko odbiegł/ [...] Acż ieſt trudna nie płákáć/ [...] A zwłaſzcżá przyiaćielá nád ktorego inſzy/ Ani był áni może być ná świećie milſzy. KołakCath C.

przyjaciel czyj (1): Gdy tedy naturá y związek miłośći/ w zbudza w tobie żal/ y płacż/ żeś śię roſtał z oycem/ z mátką/ brátem etć. y zmiłym przyiaćielem twoim. BiałKaz D2v.

W połączeniach szeregowych (2): BiałKaz D2v; Ieſli ſię w przyiaćielu/ w ſynie y w corce kochaſz/ á iego miłuieſz: tákże miłuy iákoby znim wiecżnie/ w rádośći niebieſkiey/ vżywáć miłośći w Bogu y kochánia mogł. SkarŻyw 63.

Zwroty: »być przyjacielem [komu]« (2): KochPieś 17; Częſto do mnie więc inſzé [panny] dáry poſyłáły/ Bych im był przyiaćielem/ o to mocno trwáły: A iam tobie ták dufał/ żem wſzytki dla ćiebie Wzgárdźił PudłFr 32.

»przyjacielem się stawać« (1): [Democillus do Lizyde:] Ot ná znák vprzeymośći/ właſnyć Pierśćień dáię/ Zeć ſie iuż nieomilnym/ przyiaćielem ſtaie [lege: staję]. PaxLiz D4.

»przyjaciela stradać« (1): póki mamy Płákáć/ gdy przyiaćielá miłégo ſtradamy? [...] Godno płáczu nieſczęśćie/ [...] O zacny Woiewodá: Boś pozbył towárzyſzá y cnotliwéy żony KochPieś 39.

Wyrażenia: »przyjaciel miły« (2):BiałKaz D2v cf przyjaciel czyj; KochPieś 39 cf »przyjaciela stradać«.

»nieomylny przyjaciel« (1): PaxLiz D4 cf »przyjacielem się stawać«.

»przyjaciel prawy« (1): Swiádomeś ſłów łáſkáwych/ y pięknéy poſtáwy/ Zdrádę widźiſz: znayże więc/ co prziiaćiél práwy/ A ty. o morſka Venus/ chluśni zraz téy pániéy/ A pomsći ſię wzdychánia/ y moich łzes ná niéy. KochFr 32.

Przen (1):
Zwrot: »przyjacielem [komu] być« (1): Sumnienim mię zdawna zwano Iemu wtowarziſtwo dano [tj. poślubiono kupcowi]. I iakimem prziaczielem Iemu byla iawno wielim. RejKup d5.
c. O psie [w tym czyj [pron poss] (1)] (2):
Wyrażenie: »przyjaciel nawierniejszy« [szyk 1:1] (2): Ale też y pſá ná práwicy zá przyiaćielá nawiernieyſzego mu z ſobą [ma] przywięść [!] HistRzym 71v, 70v.
2. Krewny lub powinowaty; amicus Vulg, PolAnt, Modrz, JanStat, Cn; propinquus Mącz, JanStat, Cn; proximus Vulg, Cn; consanguineus Calep; domesticus, parens Mącz, Cn [w tym czyj (150): pron poss (71), G sb i pron (70), ai poss (9)] (314): BierEz S2v; iże podle niego [Kletusa] j inne przijacioły [król] pomordował to ieſt mączoche [!] ſwą á braty ſwe BielŻyw 105; LibLeg 11/[322]; A gdzieby tęn ktoby przedal [...] mial zonę, tedy tę zonę będzie povinien ſprziiaczioly iey kv odstąpieniv iey opravy przyvieſcz ComCrac 22, 19, 22 [2 r.]; LibMal 1547/134, 1551/161; RejJóz C8, N, Nv, Q2; SeklKat Y4; Teści bóg dźieci twoich oicem ieſt/ teści má pieczą iakoby przy dobryi ẃierze trfały i inſzy przyiáciele z nimi MurzHist N3v, A4, C3, E, N2 [2 r.], T3v, T4; GliczKsiąż B5; A ieſliby ony dobrá były z iego oyczyzny/ álbo po kthorym przyiaćielu przypádłe/ álbo robotą iego właſną álbo Rzemięſłem nábyte: tedy ná przyiaćiele przypadáią. GroicPorz ggv, A tu trzebá wiedźieć/ iże przyiaćiele mey żony á moi przyiaćiele nie ſą ſobie przyiaćiele s ſtrony mego małżeńſtwá/ to ieſt nie ſą Affines iáko Láćinnicy zową GroicPorz gg4; Ale mąż s przyiaćioł żony ſwoiey/ nie może żony poiąć/ áż do czwartego pokolenia. GroicPorz gg4, n, o2 [2 r.], p3 [2 r.], ee3v, gg2v [2 r.] (18); KrowObr 150v; Leop Gen 31/30, 1.Reg 30/26, 4.Esdr 5/9, Eccli 42/3; [Jeśli żona umrze pierwsza] tedy ono imienie ma mąż trzymáć/ ná ktorym był żenie opráwił/ A przyiaćiele żenine/ máią práwem dochodzić wiáná. UstPraw B2v, B2, B2v, B3v, B4, C4v (11); BibRadz Gen 24 arg: Rzekł mu Anioł Azáryaſz/ ieſt tu twoy przyiaciel Ráguel [Est hic Raguel nomine, vir propinquus de tribu tua Vulg Tob 6/11]/ ktory nie ma ſyná iedno dzyewkę imieniem Sarę BielKron 97v; kiedy ktory Zyd vmárł bez potomſtwá/ thedy brát álbo przyiaciel blizſzy powinien plemię álbo náſienie iego wſkrześić/ [...] tedy ony dzyeći wſkrzeſzone od przyiacielá/ pocżytano ie być zmárłego pirwſzego mężá oney niewiáſty. BielKron 118; Drudzy też ſtáre przyiaćiele ſwoie zmárłe iedzą/ mieniąc to być napoććiwſzy pogrzeb. BielKron 268v, 12, 13, 43v, 44v, 46v (20); Parentum meorum desiderio flagro, Radbych ſie rychło v prziyációł. widział/ bárzo pożądam być v rodziców moyich. Mącz 83a, 94c; RejAp 169; GórnDworz O7 [2 r.], O7v [3 r.], R4, Y6 [2 r.], Y6v, Bb3; HistRzym 17; Iż ieſliby mąż poiął pánienkę [...]/ á potym omierźiwſzy ią ſobie ſpotwarzáć ią chciał/ [...] kázáć go máią ſrodze vbić zá onę potwarz iego/ á ſto wag ſrebrá będzye powinien dáć przyiacielom pocżćiwey dzyewecżki oney [quos dabit patri puellae Vulg Deut 22/19]. RejPos 343, 38v, 296; To názáiutrz poiádą piſáć ran do Grodu/ Nábrawſzy przyiaćieli s ſwoiego narodu. BielSat C4 [idem BielRozm 22], C4v, E; RejZwierc 31v, 32, 199; BielSpr 48; KarnNap F2; [człowiek dobry i uczony] ma tego prágnąć/ áby im nawięcey może/ był pożytecżen narodowi ludzkiemu: wiedząc/ że ſię nie ſobie vrodźił/ ále przyiaćiołom/ oycżyznie/ y nabożeńſtwu ábo wierze ku Bogu. ModrzBaz 43v, 27v, 32v, 56, 66v, 78 [2 r.]; SkarŻyw 55; powzdala ieſt iemu grunth [...] obiecuiąc iemu pokoi wieczny ſama od siebie, i przyiaciol swych ZapKościer 1579/1v, 1580/17, 1583/40, 42, 1591/46 [2 r.], 1583/54 (11); StryjKron 155; CzechEp 305; KochWz 136, 139; BielRozm 22, 32; GórnRozm D, G4v, H, Hv, I; PaprUp G3v; ActReg 111; oto [waszy przodkowie] vmárli będąc/ oyczyznę ſwoię w któréy ſie rodźili przed oczy wam kłádą: wam ſtoletnié ſtárce przyiaćioły ſwoie/ wam świokry/ wam málutkié zálécáią wnuki ſwoie. OrzJan 18; KołakCath B3v, C2v [2 r.], C3v; WujNT 263; Wſzákze [!] dzieći [będące sierotami] przed cztérzmi á dwudzieſtą lat, nie mogą dóbr oddalić przez przyzwolenia przyiaciół. SarnStat 584; áby tym zwiąſkiem nie tylko dwie perſonie, któré w małżeńſtwo wſtępuią, w przyiaźń ſie złączyły, ále téż przyiaćiele przyiaćioły oboiéy ſtrony SarnStat 599; [Jeśliby ktoś] zápiſował/ álbo oddalał dobrá ſwoie/ á miałby żonę/ tedy tá będźie winná z przyiaćiołmi ſwémi/ namniéy dwiemá/ z pokolenia oyczyſtégo krewnych zezwolić ná tákowy zapis. SarnStat [630], 173, 192, 202, 502, 587 (35); [BielKron 1551 7, 17v].

W połączeniach szeregowych (23): RejJóz B2v; Złorzecż dniowi złorzecż nocy/ Tákież bogu y rodzicom/ Przyacielom y dzyedzicom/ Ze cie ná ſwiat wypuſzcżáli BielKom Dv; [po co się uczymy] Naprzod aby pan Bog był w rodzáyu ludzkim poznan/ cżcyon/ ważon/ y chwalon. [...] Ná oſtátek oycżyznye/ rodzicom/ prziyacyelom/ krewnym/ powinowátym/ y inſſym ludzyom wſpołek/ żebyſmy ſie dobrze/ pocżeſnye poſtáwili GliczKsiąż Ov, N5; Ieſliże nieſpráwiedliwie przyſyęgaſz/ day Pan Bog áby twoie dźieći/ y przyiaćiele twoi/ y narod wſzytek twoy nieprzyſzli między dźiedźictwo Abráhámowe. GroicPorz aa2v, gg3; KrowObr 149v marg; GórnDworz Mm4; Ieſtći przyrodzona á nie ſzkodliwa pożądliwość/ chcieć ieść y pić/ tákże też żądza chući ku rodzicom y dzyátkam/ przyiacielom y małżonkom. RejPosWstaw [1103]; Bo [...] ktorzi śiebie/ rodźice/ y przyiaćioły ſwe złemi vcżynkámi lżą/ ći niech wiedzą/ że ſię od śláchetnośći przodkow ſwych wyrodźili: nic im niepomogą ſtárodawne Herby ModrzBaz 42, 66; SkarŻyw A3v; [zakończenie umowy prawnej] Obiecuiąc iey i potomkom za pokoi wiecżny ſąm od ſiebie i malżonki swey i dźieci Także I prziiaćiol swych będących in Linea Ascendenti i deſcendenti Actum ut supra. ZapKościer 1581/25v, 1582/34, 1583/42, 1584/44, 1585/59, 1586/70; A porządne [małżeństwo] ieſt rzecżone/ gdy ieſt wola álbo zezwolenie oycá y mátki/ y przyiaćioł/ powinowátych/ krewnych/ y ſámey dźiewecżki. WerKaz 281; GórnRozm Iv; vſtáwiamy: iż kto zábiie ſzláchćicá/ trzydźieśći grzywien [ma dać] rodźicóm/ potomſtwu y przyiaćiołóm SarnStat 604, 590, 594; [SenekaGórn 53 (Linde)].

W charakterystycznych połączeniach: przyjaciel cielesny, cnotliwy, dobry, miły (3), z swojego narodu (2), poczciwy, do [którego] pokolenia (2), zły; przyjaciela dziedzictwo; od przyjaciela pomoc; przyjaciele obesłać; na przyjaciela wejrzeć; o przyjaciela mieć pieczę; po przyjacielu spadek (brać) (2).

Zwroty: »być przyjaciel, przyjacielem [komu]« (3:1): przyiaćiele mey żony mnie ſą przyiaćiele po Małżeńſtwie: tákże też moi przyiaćiele/ ſą mey żenie przyiaćielmi s ſtrony małżeńſtwá. GroicPorz gg4, gg4; BielKron 11.

»przyjacioł nabyć« (1): Zaſz nie lepiey [niż oddać córkę do klasztoru] [...] Wydáć zá mąż pánienkę y przyiacioł nábyć. RejWiz 38v.

»(nie) mieć, niemający przyjaciela« [szyk zmienny] (5:1): RejJóz N5; A gdy niemáſz przyiaćioł y żony/ tedy ſpadek przynależy do ſkárbu Krolewſkiego GroicPorz ggv; Nudus a propinquis, Niemayący żadnego prziyacielá/ Syrotá. Mącz 252d; RejPos 19; SarnStat 615, 912.

Wyrażenia: »bliższy, nabliższy, bliski (a. blizny) (jest) przyjaciel« = amicus proximus JanStat [szyk 8:3] (6:3:2): GroicPorz n; BielKron 36, 118, 246; A po smierći oboyga maiętnoſci ieych [...] na dobra Koſzćielne przypadać ma połowica, a druga na przyiaćiele, kthorzyby nabliſzy byli y pokazali ſzię. ZapKościer 1591/46, 1583/40 [2 r.]; KołakCath C4; któré [osierocone dziewki] zwykli ſtryiowie álbo przyiáćiele blizſzy imięniem opieki chowáć dla tego/ áby oné [...] z dźiedźictw wyſtérknęli SarnStat 589, 585, 654.

»przyjaciel daleki (a. dalszy)« [szyk 1:1] (2): Poſtánowiliſmy/ iz gdy brát brátá zábije/ álbo bliſki bliżnego/ tedy ten zábijak od ſpadku odpada/ á imienie zábitego ná dálſze przyiáćiele przyſć ma UstPraw D3v; yſz vczywy Lucas zelaſzko opiſzuyę czvſtkę swoyę wlaſzną, zenye swoy Annye na wyeki, a poſzmyerczy Iego, ſzaden przyaczel tak blyſzki yako daleki, do thego nyema nycz. ZapKościer 1583/40.

»przyjaciel domowy« (1): Calumniatores ex sinu suo apposuit Metaph⟨orice⟩. Powtwarce [!] z łoná ſwego/ to yeſt z ſwych prziyaciół záchowáłych/ domowych przyſádźił. Mącz 395c.

»przyjaciele in linea ascendenti [= z linii wstępującej], wprzod będący« (11:1): Vtćiwemu Lukaſzowi ſą podziękowali zzupelny zaplathy. i obiecuią iemu pokoi wieczny od przyiiaćiol ſwych tak będących in linea Ascendenti iako i in linea Deſcendenti ZapKościer 1579/3; i obiecuie iemu pokoi wieczny ſąm od ſiebie, potomkow i przyiaćiol swoich wprzod i wſtecż będących. ZapKościer 1581/24v, 1579/2, 3v, 1580/4, 4v, 6 (12).

»przyjaciele in linea descendenti [= z linii zstępującej), wstecz będący« (11:1): ZapKościer 1579/2, 3, 3v, 1580/4, 4v (12) cf »przyjaciele in linea ascendenti«.

»przyjaciel (blisko) krewny (a. we krwi a. [krwią powinny])« = consanguineus Calep; consanguineus amicus JanStat [szyk 10:7] (17): á iuż opuſć wſſytek národ ſwoy y bliſko krewne przyiáćioły ſwoie. RejPs 68, 154v; Powynniſmy też okażować miłoſierdzie nad naſzymy vbogymy/ przyacielmy krewnemy/ iako ſą rodziczy/ braćia/ ſioſtry/ y yni SeklKat L4; BielKron 75, 124, 175, 354v, 375v, 405v; GórnDworz O6v; ZapKościer 1582/35; StryjKron 51; Consanguinei – Krewny prziaczielie. Calep 244a; (nagł) Do [...] Stryiow tey oſtátniey dziedźicżki/ Kxiężny Iey M. Słuckiey [...]/ y do innych Iáśnie Wielmożnych przyiaćioł. (–) Iák nabliżſzy przyiaćiel we krwi dźiedźicowi/ Bądź z brátem ſwym/ obroną możną pogotowi. KołakCath C4; SarnStat 584, 594, 1251; [SenekaGórn 53 (Linde)].

»miły przyjaciel« [szyk 2:1] (3): Gdy tho [małżeństwo z królem duńskim] ná iey [królewny Elżbiety, siostry Zygmunta Starego] wolą dano/ powiedzyáłá: iż ia wolę głowę ſwoię Podle grobow ſwoich miłych przyiaćioł położyć niż w cudzey źiemi. BielKron 407; Potym poſlał po rodźinę żony ſwey rzekł im: Przyiaćiele moi mili/ przycżyná tá ieſt dla ktoryiem po was poſlał. HistRzym 56, 17.

»przyjaciele po małżeństwie, z strony małżeństwa« (6:2): PRzyiaćioły po Małżeńſtwie Láćinnicy zową Affines, ták po mężu iáko y po żenie GroicPorz gg4, gg4 [4 r.], gg4v, oo3v [2 r.].

»przyjaciel powinny, spowinowacony« [szyk 2:1] (2:1): RejPos 124; ActReg 134; W drogę gdzieś chceſz; iák loźny odbieżyſz oyczyzny Y krewnych y przyiacioł ſpowinowáconych CiekPotr [55].

»przyjaciel wielki« = bliski krewny (1): Przeto rzekł Abráám ku Lotowi: Ieſteſmy ſobie przyiaciele wielcy [fratres enim sumus Vulg Gen 13/8]/ przeto ſtrzeżmy przyiáźni ſwey by nas páſterze nie zwádzili BielKron 11.

»przyjaciel zachowały« (1): Mącz 395c cf »przyjaciel domowy«.

»przyjaciel z linijej [czyjej] (a. ex (a. de) linea [aliqua]), (z) strony [czyjej]« (4:3): a Ieſliby Pán bog Raczel oboyę dwoyę Raſzem wſzącz ſtego swata: thedi ktobi bliſzny przyiaczel tak strony Lucaſzewy yako strony zony yego mayą myecz polowyczę ty mayęntnoſczy ZapKościer 1583/40; poſtánawiamy: áby [...] opiekun káżdy/ [...] biorąc do rąk ſwych bona pupillorum wźiąwſzy do śiebie dwu blizſzych przyiaćiół ex linea paterna, doſtáteczné Inwentarze dóbr y dochodów wźiętych poczynił SarnStat 585; A ieſli ten mąz oddala dobrá poſágowi y opráwie iéy podległé: zoná ma ze dwiemá przyiaćioły zſtrony oycá zezwolić SarnStat 629, 629, 688 [2 r.], 1251.

»żenski przyjaciel« [= krewny lub powinowaty żony] (1): Ieſtliże też ſie ożęniſz, wiecżna pracza tobie zawſze naſtanie, narzekanie, fukanie, poſagu na ocży wymiatanie, niewiara żony z żenſkimi przyiaciołmi gniewanie, y inſze rzecży mnozenie ſinow á ich nie pewnoſć. BielŻyw 50.

Szeregi: »brat albo (a) przyjaciel« = frater aut (vel) amicus JanStat [szyk 4:1] (5): [bogacz z Ewangelii] prosił [Abrahama]/ áby poſlał kogo z vmárłych do brátow á do prziyacyoł ſwych GliczKsiąż G8v; GroicPorz y4v; BielKron 118; á potym chcą dwory budowné y napráwné dźiedźictwá práwem ſobie otrzymáć/ bráćią álbo przyiaćioły ſwé do ſądu poćiągáiąc SarnStat 594, 594. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.; jako ostatni człon w połączeniu wieloczłonowym 2 r.]

»przyjaciele, czeladź« (1): [bogaty gospodarz] Iuż ſie ſtrzeże przyiacioł/ ſtrzeże ſie cżeládzi. Iednych by go nie ſkrádli/ drugich by nie ſtruli RejWiz 13.

»dom i przyjaciele« (1): począł vczyc drogi zbawiennyi náprzód dom ſwói i przyiacioły/ potem téſz i inſzé ſktoremi ſkłąd [lege: skład, tj. wspólność] a żyćie miewáł MurzHist C.

»dzieci (a. dziatki) a(l)bo (i) przyjaciele« = pueri aut amici JanStat [szyk 7:2] (9): Gdźie przyiaciele i dźieci moie/ ſzálenie czynią/ że mi do Diabłowégo przybytku/ gdziem zasłużył natychmiáſt iść niedadzą [bo go karmią przemocą] MurzHist F3v, N3; ZapKościer 1586/69; tedy Mężobóycá [...] głowę ſzláchecką dźiećiom/ álbo przyiaćiołom zábitégo płáćić winien SarnStat 1162, 587, 679, 1170 [2 r.], 1172. [Ponadto w połączeniach szeregowych 8 r.; jako ostatni człon w połączeniu wieloczłonowym 2 r.]

»przyjaciel i (a, albo) krewny« [szyk 3:3] (6): Iezu ktorys z cieleſnemi przijaciołmi y krewnemi ludzkiey chwały ſzukaiączemi nie wſtępował. ſmi⟨łuj⟩ ſie nad na⟨mi⟩. TarDuch B5v; HistRzym 71v; Miáſto ono krolewſkie Alexándryą obrzidziłem ſobie/ bacżąc w nim ſzkodliwe zbáwieniu zábáwy: y od przyiaćioł y krewnych do ſłużby Bożey [...] przeſzkodzenia rozmáite. SkarŻyw 13; A tobie zły człowiecze [...] miáſto weſela pogrzeb/ przyiaćiele i krewni twoi ſpráwią. KochWz 139; á krewnym álbo przyiaćiołóm bliſkim zábitégo ſześć grzywien [zabójca] ma zápłáćić SarnStat 654; CiekPotr [55]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»przyjaciele i narod(y)« [szyk 1:1] (2): RejPs 68; A ták My Prȩłaći/ Kśiążętá/ Pánowie/ Szláchtá/ obywátele Ziem Litewſkich y Ruſkich/ [...] z przyiaćioły y narody ſwémi [cum cognationibus et genealogiis suis JanStat 751]/ y wſzyſtko zebranie wſzyſtkich y kożdégo z oſobná [...]: [oznajmujemy, iż prełaci, książęta etc. najaśniejsze książę pana Władysława za króla sobie wzięli] SarnStat 993. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»potomkowie (a. potunstwo) i (albo) przyjaciele« [szyk 7:5] (12): Wieczny pokoi Vtciwemu Pawlowi Karweikowi obiecuią y malzonce ktorakolwiek być moze y potonkom i przyiaciolom iego, obiecuiąc zadny zatargi iemu nie czynic więcey (ani ſzkody) ZapKościer 1579/2, 1579/2v, 1580/4v, 11v, 1581/24v, 1582/32 (12). [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.; jako ostatni człon w połączeniu wieloczłonowym 2 r.]

»powinny (a. powinowaty) i (albo, ani) przyjaciel« = amicus et consanguineus JanStat [szyk 2:1] (3): Iż oná ſwięta mátká iego [Jezusa] [...] muſiáłá idź [na spis do Betlejem]/ w cudzą ſtronę/ nie máiąc tám żadnego powinnego ſwego/ áni przyiacielá żadnego RejPos 19; SarnStat 173, 627. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»rodzice i przyjaciele« = amici et parentes Modrz; et parentes ac propinqui JanStat [szyk 2:1] (3): Teć rzecży [sprosne malowania, niewstydliwe rozmowy itp.] otwarzáią drogę wſzetecżnikom: [...] ztąd małżeńſtwá nád wolą przyiaćioł y rodźicow/ ztąd táiemne rodzenie dźiatek ModrzBaz 53, 134; SarnStat 173. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.; jako ostatni człon w połączeniu wieloczłonowym 1 r.]

»syn albo (i) przyjaciel« [szyk 2:1] (3): ták też godzi ſie áby [pan] ná thego cżłowyeká ktory mu ſyná álbo prziyacyelá vcży/ myał bácżnosć. GliczKsiąż M7; Stánęłá ná roſkazánie páni krom wſzey winy [Zuzanna przed sądem]/ Máiąc s ſobą przyiacioły/ y málucżkie ſyny [Et venit cum parentibus et filiis, et universis cognatis suis Vulg Dan 13/30]. KochZuz A4; GostGosp 40. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.; jako ostatni człon w połączeniu wieloczłonowym 2 r.]

Jako ostatni człon w połączeniu dwu- lub wieloczłonowym: »i (albo) in(n)i (a. inszy, a. wszyscy, a. in summa), takież drudzy przyjaciele« (14:1): BierEz S3; Tam gdy przydz mieli [Święta Rodzina wracając z Egiptu do Nazaretu]/ dowiedziáwſſy ſie matka iey/ ſioſtry/ ij ijnſſy przyiaciele/ naprzeciw ijm z wielkim weſelim wyſſli OpecŻyw 31; Iz mamy oycza bracią ine przyacioły RejJóz N5; RejKupSekl a5v; weirzij teſz na twoi dom i inſze przyiaciele/ ktorych wſzyſtkich zdrowie i dobré mięnié/ na tobie záleży MurzHist N; Potym Lukrecya [...] wezwáłá k ſobie oycá y mężá y inych przyiacioł BielKron 104; tákież ociec y wſzyſcy przyiaciele głoſem płákáli BielKron 104v; Kryſtyná żoná Lántgrafowá y z ſyny/ takież zdrugimi przyiaćioły/ pracowáłá ſie o to/ iákoby mężá mogłá z więźienia wybáwić BielKron 230v, 109v, 319v, 356; Ná oſtátek/ niech oboie pomni/ że rodźice ſwe/ y wſzytkie przyiaćioły opuśćili dla zwiąſku małżeńſtwá ModrzBaz 33; ſami od ſiebie i od potomkow i in Summa prziiaćiol ſwoich będących in linea Ascendenti tak i Deſcendenti Wieczny pokoi [...] obiecuią ZapKościer 1579/2; obiecuiąc y przyrzekaiąc im pokoi wieczny ſąm od śiebie, i malzonki, takze y brata swego, i wszech innych przyiaćiol, będących in Linea Ascendenti iak i Deſcendenti ZapKościer 1581/23v, 1579/2v.

3. O relacjach między Bogiem a człowiekiem [w tym: czyj (118) – ai poss (56), pron poss (44), G pron (18)] (138):
a. O Bogu: przyjmujący w swą obronę, wspomożyciel; susceptor Vulg (6): A w zupełney wierze á w ſtałośći ſerca ſwego [zmarły nasz] iuż ſzedł do Páná ſwego/ á ták iáko [Jezus] ſam miánowáć racży/ do wdziyęcżnego przyiacielá ſwego. RejPos 356v; LatHar 592; [Anÿolom telko ſzię vkazal yako pan, {ſlugam} Alie lyudziam yako laſkawy przyaczil ArgWykład 40/120].

W przeciwstawieniu: »nieprzyjaciel ... przyjaciel« (1): Bo trudno zwalcżyć nieprzyiaćielá/ gdy z Bogá niemamy przyiaćielá. SkarŻyw 501.

Zwroty: »mieć [z kogo] przyjaciela« (1): SkarŻyw 501 cf W przeciwstawieniu.

»obrać sobie za przyjaciela« (1): obierz go [Pana Boga] ſobie zá przyiaćielá/ nád wſzytkie inſze przyiaćiele. LatHar 279.

»stać się przyjacielem« (1): Quia factus es ſuſceptor meus [...]. Abowiemes ſie ty ſtał miły panie prżijacielem moim/ á tyś ochłoda moia dnia zaſmuczenia mego. WróbŻołt 58/17.

Wyrażenie: »wielki przyjaciel« (1): O wielkiegoż to przyiacielá tám ſobie pozyſzcżeſz [tj. Pana swego]/ á wielką á ſowitą odpłátę weźmieſz [za swoje dobre uczynki] RejPos 193v.
b. O człowieku przestrzegającym bożych przykazań; amicus HistAl, Vulg, PolAnt (132): KrowObr 2; RejPos 144, 132v, 169, 355v, 356v; iáko Prorok mowi: Bárzo wielce ſą vczceni przyiaciele twoi/ o Boże. [Vulg Ps 138/17] WujJud 58v [przekład tego samego tekstu LatHar (2)]; Boże tych náſzych Oycow/ twoich prziyacielow/ Okaż to dziś żeś ty Bog/ Izráelſki Pánie HistHel C2; daleko ná przyiaćiołách y cżłonkách: to ieſt świętych ſwych [Bóg] znácżnieyſzy ieſt SkarŻyw A3; LatHar 331, 427; Pokoy wnętrzny/ iáki ieſt miedzy Bogiem y przyiaćioły iego WujNT Bbbbbbv.

W połączeniach szeregowych (3): a [Bóg] zowie ie przijacielmi ſwymi/ bracią/ matką/ y ſioſtrami/ ktorzy ſłvchaią ſłowa bożego/ á cżynią wolą bożą. SeklWyzn e3v; do onych ſię niebieſkich páłacow ſnádniey gotowáli/ ktoreś ty od wieku tymże poſłom/ ſzáfárzom/ ſługom á nákoniec y przyiaćiołom twoim przed wſzyſtkimi wieki nágotowáć/ á po śmierći ich dáć ſzcżodrobliwie racżył. LatHar 428; Nie z piekłá też duſzá Moyzeſzowá wyſzłá: bo tám potępionych ieſt mieyſce / nie świętych przyiaćioł y ſług Bożych SkarKaz 119b.

W przeciwstawieniach: »przyjaciel ... nieprzyjaciel (20), sługa (4), sprzeciwnik« (25): Ktoby tedy wſzytko opuſćiwſzy á náſládował by lepſzych rzecży/ then nie ſlugą Bozym ále przyacielem iego będzie názwan. HistAl K4v; A ſkądże tedy chcemy rozeznáć/ ktorzy ſą przyiaćiele albo nieprzyiaćiele Boży? KrowObr 2, 1, 2, 2v, 28v, 42v (19); Abowiem ſługá nie może ták dobrze zrozumieć woley Páná ſwego/ iáko przyiaciel. RejPos 60; y żadney rzecży [gdy nie będziesz miał statecznej wiary] Pan od ciebie nie przyymie iáko od przyiacielá/ iedno iáko od ſprzećiwniká ſwego á niedowiárká ſwego. RejPos 130, 60, 63; WujJud 94.

Zwroty: »być ((Panu) Bogu) przyjaciel, przyjacielem« [w tym z elipsą „być” 7 r.] [szyk zmienny] (55:4): OpecŻyw 133; PatKaz III 128v; Wy przyiaćiele moi ieſteśćie/ ieſli będziećie tzynić cokolwiek ia wam roſkazuię. KrowObr 2 [Vos amici mei estis Vulg Ioann 15/14; przekład i komentarz do tego samego tekstu: PatKaz III, KrowObr 6, 42v [2 r.], 65, 74v, 85, 91v, 103v, 122v, 158, 167, 199, 240, 240v, WujNT], 1, 1v, 2 [2 r.], 2v, 5v (49); RejZwierz 133; gdyż to ieſt nawiętſze kochánie iego [Pana]/ gdyż to iego nawdzyęcżnieyſzy ſzáfarz tych ſkárbow iego/ á naprzyiemnieyſzy ſprawcá y przyiaciel iego/ kthory mu nalepiey poſłuży w thym ſtadku iego RejPos 318v, 60; WujJudConf 59v; Bo wielka to rzecż ieſt/ mieć łáſkę Bożą/ y Pánu Bogu przyiaćielem być. KarnNap D; SkarŻyw 76; WujNT Ioann 15/14[13]; WysKaz 27.

»przyjacielem się czynić« = fałszywie podawać się za przyjaciela (1): Nieieſt rzetz podobna/ áby ták okrutnie Turcy/ Zydowie/ Pogáni/ Syná Bożego Páná Iezu Kryſthá/ bluznić mieli/ iáko wy bluznićie/ á wżdy ſię ieſztze przyiáćielmi iego tzynićie. KrowObr 110.

»przyjaciela mieć« (1): O moy miły Pánie/ toż záwżdy nieuſtáwicżne á niewierne przyiacioły maſz: ktorzy/ iáko ná on cżás [męki]/ ták y dziś záwżdy vciekáią od ciebie RejPos 105.

»obrać przyjacielem sobie« (1): Szczęśliwy kto ſye vpodobał tobie/ Y kogoś obrał przyiaćielem ſobie. KochPs 92.

»stać się, zostać przyjacielem« [w tym: komu (2)] [szyk 4:1] (4:1): [mówi Bóg:] Do źiemie Idumeyſkiey rośćiągnę both moy: ſtálimi ſie przyiaćioły cudzoźiemcy [Mihi alienigenae amici facti sunt]. Leop Ps 107/10; A tym obycżáiem ludźie sſtawſzy ſie przyiaćielmi Bożymi/ odnawiáią ſie [...]/ idąc z cnoty wcnotę [!] WujJud 101, 111v; Ten [Chrystus] tedy z wielkiey ſwoiey przećiwko nam wſzyſtkim miłośći/ [...] ćiáło y krew ſwoię żywą/ ná duchowny pokarm zoſtáwił [...]: á iżbyś też prezeń [!] Pánu Bogu przyiaćielem zoſtał KarnNap D3; WujNT 790.

»uczynić z nieprzyjaciela przyjacielem« (1): Nie tylko [Bóg może nas] ſpráwiedliwym oſądźić/ ále y vcżynić ſpráwiedliwym z nieſpráwiedliwego/ z nieprzijaćielá przijaćielem/ y dźiedźicem żywotá wiecżnego. WujJud 94.

»zwać (a. naz(y)wać) (być) przyjacielem (swem a. swoim, a. sobie); zwać się przyjacielem; nazwan być przyjacielem« = amicum appellari HistAl, PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (17;1;5): SeklWyzn e3v; HistAl K4v; KrowObr 9, 34v [2 r.], 122v, 147; A ták ia was zowę przeto przyiacioły/ iżem ſie wam zwierzył wſzytkich táiemnic ſwoich. RejPos 60; A coż ſie thy [który płaczesz po swoim zmarłym] maſz fráſowáć o powinowáthego ſwego/ gdy go Pan názywáć racży przyiacielem ſobie. RejPos 355v, 63 [4 r.], 353 marg, 356 [2 r.], 356v; WujJud 97; BudNT Iac 2/23; Iż to rzec ieſt iáſna/ że przed Moyżeſzem/ bywali też mężowie zacni/ święći/ bogu mili/ ktore ſobie Bog vlubił/ z nimi ſie vmawiał/ y przyiaćioły ſwymi názwał. CzechRozm 103v, 67v; WujNT Iac 2/23, s. 790.

Wyrażenia: »przyjaciel boży, (Pana Jezu Krysta a. (Pana) Krystusa) Syna Bożego, (Pana) Krystusowy« = amicus Dei Vulg [szyk 60:2] (52:6:4): OpecŻyw 133; A więc ieſztze będzieſz mowił/ iż Papież prziyaćiel Boży? ktory wſzyſtki przezwiſká Duchá ſwiętego pokorne podeptał y zárzućił/ á PAPA nowe y pyſzne ſobie przezwiſko wymyſlił. KrowObr 7v; Obátz ieſli to byli Páná Kryſtuſowi przyiaćiele/ álbo Swiętego Piotrá namieſtnicy/ tzyli nieprzyiaćiele Boży? KrowObr 28v, 1, 1v, 2 [2 r.], 2v, 5v (37); śmieſzli ty śmiertelnymi ocżymá weyrzeć ná grob tákiego ſwiętego przyiaćielá Bożego. BielKron 456v; Vwierzył Abráhám Bogu/ y pocżytano mu było ku ſpráwiedliwośći/ y przijaćielem Bożym názwan ieſt [et amicus Dei appellatus est Vulg Iac 2/23]. WujJud 97 [przekład tego samego tekstu: BudNT, WujNT Iac 2/23, s. 790 (2)], 101; WujJudConf 59v; BudNT Iac 2/23; Boć y Dawid przyaćiel Boży/ cudzołoſtwá ſie dopuśćił/ y mężoboyſtwá: y Piotr ſie Páná ſwego záprzał CzechRozm 244, 67v, 80v, 89; Cżćićie ty ktore widzićie vbogie/ á ktore wzgárdzonemi być ná wierzchu znaćie/ wewnątrz ie zá przyiaćioły Boże mieyćie. SkarŻyw 589, A3, 76, 358; NiemObr 170; ReszPrz 112; [czart się cieszy z upadku człowieka:] otom go podbił pod moc ſwoię: otom z przyiaćielá Chryſtuſowego vcżynił więźniá piekielnego. LatHar 241, 475; WujNT 559, 625, Iac 2/23, s. 790 [2 r.]; SkarKaz 119b; KlonWor 53.

»miły, namilejszy przyjaciel« [szyk 3:1] (4): Podźcieſz namileyſzy przyiaciele moi do wiecżnych rádośći ſwoich/ gdyżeſcie mi ſie wiernie záchowáli w ſtałoſciach ſwoich. RejPos 223, 63; RejZwierc 162; Trzebá grzechy wyznáwáć y żáłowáć zá nie [...]. Groby świętych náwiedzáć/ wenerowáć kośći Miłych przyiaćioł Bożych/ z wielkiey vprzeymośći. KlonWor 53.

»prawdziwy (a. prawy) przyjaciel« (3): A wżdy ty ieſztze będzieſz mowił/ iżeśćie prawdziwi vtzyćiele? prawdziwi Páſterze? y przyiaćiele Boży? KrowObr 78, 237; A rádzę rozmyſlay ſie/ káżdy ná ſwe ſpráwy Chceſzli Bogu y ſobie/ być przyiaciel práwy. RejZwierz 133.

»wierny przyjaciel« (2): podźcieſz wierni przyiaciele moi ſpołu zemną ná wiecżne wam zgotowáne rádośći á pociechy wáſze. RejPos 356v; CzechRozm 268v.

Szeregi: »brat (a. braciszek) a przyjaciel« (2): Sliſzelichmy też [...] iáko [Pan] hoynemi dary [...] racży obdárowáć á páſowáć tho wierne Rycerſtwo ſwoie/ á thy wdzyęcżne bráćiſzki á przyiaciele ſwoie RejPos 263v; Gdiż ſłyſzyſz iż go [twego bliskiego zmarłego] Pan twoy brátem á przyiacielem ſwoim názywa. RejPos 356v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»przyjaciel i kochanek« (1): ieśli [Pan Bóg] niewolſtwo ſług ſwoich [tj. to, co człowiekowi jest poddane: rośliny i zwierzęta] ták vbogáca: dáleko więcey ſługi ſamy/ á co więcey przyiaćioły y kochanki ſwoie. SkarŻyw A3.

»(nie) sługa, i (ani) przyjaciel« [szyk 4:2] (6): A gdyſz to tzynićie/ tzego wam Kryſtus Syn Boży nie roſkazał? nieieſteśćie tedy ſludzy/ przyiaćiele/ ále nieprzyiaćiele iego KrowObr 104, 6, 9, 199; Gdy ná roſkazánie ſług y przyiaćioł Bożych morze vćieka/ rzeki ſie do ſwych zrzodł wrzucáią/ [...] z laſki węże ſie ſtáią. SkarŻyw A3; [prorok Daniel] pokryctwo Antychryſtowe opiſuie/ ktory ſię miał zá przyiaćielá/ y ſługę Bożego popiſowáć NiemObr 170. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»przyjaciel i syn« [szyk 2:1] (3): Abowiem tu Páweł o pierwſzym vſpráwiedliwieniu mowi/ ktorym cżłowiek z niewierniká sſtawa ſie wiernym/ z nieprzyiaćielá przyiaćielem y ſynem Bożym przez Krzeſt. WujJud 111v, 101; owſzem bes obrzeſki będąc Bogu wiernymi [...] zá ſyny y przyiaćioły Boże ſą pocżytáni CzechRozm 80v.

»przyjaciel a (i) święty« [szyk 1:1] (2): Ten cżlowiek [Jezus] o ktorégo żydowie ſtoią ijżby byl na ſmiertz oſądzon/ ieſtci owſſeyki niewinny ij przyiáciél boży/ a wielki ſwięty OpecŻyw 133, 559. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»wierny [sb] a przyjaciel« (1): O Iáko wdzyęcżne poſelſtwo á iáko wdzyęcżna obietnicá Páná náſzego thu dochodzi do vſzu wiernych iego/ á wdzięcżnych przyiacioł iego/ thák iáko ie on ſobie przezywáć á miánowáć racży. RejPos 263.

»zwolennik i przyjaciel« (1): Toć ſą tylko prawdziwi zwolennicy y przijaćiele Sy⟨na⟩ Bożego/ Páná Iezu kryſtá KrowObr 5v.

Synonimy: 1. drug, kochanek, kompan, miłośnik, pobracim, pobratyn, towarzysz; 2. bliski, krewny, powinny, powinowaty; 3.b. czciciel, kochanek, miłośnik, zwolennik.

Cf NIEPRZYJACIEL

MC