[zaloguj się]
[pdf]

1. CEL (176) sb m

cel (170), cyl (6); cel : cyl Leop (2 : 1), Mącz (20 : 2), OrzQuin (2 : 1), CzechEp (3 : 1), Calep (3 : 1).

cél (21), cel (5); cél : cel Mącz (9:5). ◊ cél- (8), cel- (4); cél- OrzQuin (2), KochPs (2), KochTr, KochFr, SarnStat; cél- : cel- Mącz (1 : 4).

Fleksja
sg pl
N cél
G célu, cyla cél(o)w
D célowi, célu
A cél
I célem
L célu

sg N cél (50). ◊ G célu (42), cyla (4) OrzQuin. ◊ D célowi (9), célu (2) Leop, BielKron. ◊ A cél (59). ◊ I célem (5); -em (2), -(e)m (3). ◊ L célu (7). ◊ pl G cél(o)w (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Punkt, do którego się strzela lub w inny sposób mierzy; kierunek; scopus Mącz, Calep, Cn; meta Mącz; scopulus Cn (54): ále trudno nas mieli rátowáć ſtrzelbą ſwoią przez thák dáleki cel BielKron 454; Mącz 373d; BielSpr 26; A ón co przy wodźie ſtoi/ ma pilno pátrzyć przez ón Inſtrumenth/ po wodźie skóńcá ónymi dźiurkámi do ónego znáku: á ma wołáć/ podnieś wyżéy álbo niżéy/ áże ón Cél práwie dobrze vźrzy. Strum C4; Degrummari ‒ Wipraſzcząm wieden czel. Calep 298a, 956a.

W porównaniu (3): A przeto przedzieliſz ie od dobrych/ á twarzy ich iáko iáki cel wſtydliwoſćią náſtrzelaſz. RejPs 30v; RejJóz D; OrzList c2v; RejPos A5; SkarŻyw 113; Człowiek vrodźiwſzy ſye záśiadł w práwie tákim/ Ze ma być iáko célem przygodom wſzelákim KochTr 23; Day/ by wſzelkie ſkáránie/ Proſto k tobie ſzło/ iák do celu ſtrzałá GrabowSet I3; KochFrag 17.

Zwroty: »do cyla bieżeć« (1): Mowá twoiá górna/ á bárzo ſkora: z rzeczy w rzecz/ iáko ſtrzałá z łuku do cylá bieżąc/ niewiém iáko mi z oczu zniknęłá OrzQuin S4v.

»ćwiczyć się do celu« (1): Tedyć ią ku niemu trzy ſtrzały wyſtrzelę/ á ták ſtrzelę iákoby ćwicżąc ſie do celu [exercens nie ad signum]. Leop 1.Reg 20/20.

»godzić do celu« (1): Collimare ‒ Mierzicz pilnie tak iako ſtrzelecz, godziedo [!] ciliu. Calep 215a.

»mierzyć do celu« (1): Collimo [...], Mięrzę do celu ſtrzeláyąc. Mącz 59d.

»stać jako na celu« (1): oni chłopi [...] áni vciekáli/ áni łáſki ſzukáli ſtali iáko ná celu BielKron 202v.

»strzelać (a. strzelić) (jako) do celu, jak w cel« [szyk zmienny] (5 : 1): ſthrzeláli weń iáko do celu rohátynámi y z łuku BielKron 460v, 313; RejZwierc 22v; BielSpr 26; do celu ſtrzeláiąc [ad scopum praefixum iaculando]/ kopiją z ſobą ſię potykáiąc/ niechby ſię iák do potrzeby ćwicżyli ModrzBaz 110v; Wſzyſcyby iák w iáki cél ſtrzéláli do ćiebie. WyprPl B3.

»cel ubi(ja)ć« [szyk zmienny] (5): Ferio, [...] Biyę/ Tráfiam/ Vbiyam cel. Mącz 121c, 219b, 373d, 440a; á ták miernie ćiſkáli z nich [proc] zwłaſzcżá z máłych/ iż máć nie dáłá dziecięciu ieść áż pierwey ſwoy cel vbił BielSpr 4v.

»(u)chybić celu« (3) : A scopo aberrare, Chybić célu. Mącz 373d, 108b; Ynieuchybił célu: bo ſtrzałá źwiérzęćiu Práwie w gárdle vtknęłá KochFr 67.

W przen (10): ále będąc ia tym célem Kácerzom wyſtáwiónem/ przedśię ieſtem málutkim célem w oczách ich OrzQuin K3; A Tropos iádowita [...] mężá przeważnego/ Ná cel loſow nieſzcżęſnych z przętká poſtáwiłá KołakCath B2v.
Zwroty: »do celu łuczyć« (1): á káżdego vcżył/ Aby do ſwiętey prawdy/ by do celu łucżył. RejWiz 178.

»od celu się odstrzelić« (1): A kthory ſie od thego celu odſtrzeli/ iuż ſłába ſthrzelbá y obroná iego RejPos A5.

»na cel przywieść« (1): Pán [...] Twego przećiwniká ná cżel ći przywiedźie. KmitaPsal A4v.

»siedzieć na celu« [szyk zmienny] (3): Siedźiwá wſzem ná celu/ wſzyſcy w nas ſtrzeláią BielSat G4 [idem] BielSen 17; BielRozm 8.

»do celu strzelać (a. przystrzelić się)« (2): ábowiem to ieſt czel do ktorego wſzyſcy wymowce ſtrzeláią. GórnDworz G; á wſzyſcy Prorocy ſwięći [...] niechay iáko chcą náukámi á piſmy ſwemi ſzyrmuią álbo ſthrzeláią/ nielza iedno do thego celu káżdy ſie przyſtrzelić muśi. RejPos A5.

Przen: Sedno, istota sprawy (11): Toć iuż tu práwie w cel. RejAp 143.
Zwroty: »w jeden cel bić, ku jednemu cylu bijący« = zmierzać, zmierzający do jednego (1 : 1): A tho żeś po wtore widział ſen ku iednemu cylu bijący [ad eandem rem pertinens]: znák ieſt pewnośći/ że ſie ſtánie słowo Boże Leop Gen 41/32; To więc iuż Antenorze/ inſza/ niż proroctwá/ Albo ſny białogłowſkie: ále wſzyſcy przedſię W ieden cel przedſię biią KochOdpr D3.

»nie chybiać celu« (1): Poeto bezrowny/ Ktorego lutnia/ y głos bálſámowny Nie zginie z laty/ y nie chybia celu SzarzRyt B4.

»w cel łuczyć« (1): Chczeſſli bys prawie wczeł łuċził Tem ſye broń ċzegom ya vċził RejKup aa3.

»w cel, do celu (u)godzić (a. ugadzać)« (4 : 1): RejAp 147; to ſie wnet wſzyſcy kocháią iż cżyſty káznodzyeiá/ á teraz tám práwie w cel vgodził. RejPos 252, 323; Do ktorego fundámentu piſmá Prorockiego y Apoſtolſkiego/ te rozmowy Chriſtiáńſkie wam przez mię ſpiſáne/ drogę pokázuią/ y do niego wſzędy iáko do celu pewnego godzą. CzechRozm A3; CzechEp 156.

»zmierzać do celu«(1): A proſtacżek miły [...] ná proſtey ćięćiwie ſłowá Bożego/ prośćiuchno zmierza do celu wyſtáwionego NiemObr 96.

2. Punkt końcowy, graniczny; meta BartBydg, Mącz; terminus Mącz (14): Meta, circuitus vel alicuius rei finis aut terminus, myedza, znamyą; cabula metae, czel. BartBydg 90, 21; Terminus, Gránicá/ kopiec/ też cel/ kres/ koniec. Mącz 450b, 219a, 412a; Maſz Zielony moſt cel náſzey roboty KlonFlis H2.
Zwroty: »cel układać« (2): Od pocżątku drog ſwoich/ Pan Bog iuż mną władał/ Ieſzcże zyemi y morzu/ celu nie vkładał BielKom B5; BielKron 156.
Szeregi»cel a kres« (1): ABowiem páthrzay káżdy iż cżás żywotá náſzego wſzytek ieſt iáko droga kthora nas wiedzie do celu á do kreſu náſzego RejZwierc 137.

»cel albo mal« (1): A carceribus ad metam. Od mieyſcá aż do celu/ álbo malu/ też/ od początku áż do końcá. Mącz 38a.

W przen (2): A thák zda mi ſie iż ći wſzyſczy nie práwie do celu dobiegli co ſie ták ożeniáią. RejZwierc 31.
Zwrot: »przyjść ku ostatniemu celu« = być doprowadzonym do ostateczności (1): Ták iuż byli przyſzli ku oſtátniemu celu/ áż vćiekáli drudzy z miáſtá BielKron 215.
a. Termin (2): Kápłani prośili áby ieſzcże pięć dni pocżekáli. Byłá tedy iedná wdowá [...] imieniem Iudyth [...] záwoławſzy do ſiebie kápłanow zgromiłá ie iż kuśili Bogá/ vkłádáiąc cel Bogu do piąći dni BielKron 113v; á [Pan] cel záłożył ná ſkáżenie onego nędznego á mizernego ſwiáthá tego. RejPos 259v.
3. Trasa wyścigów, stadion; certamen, cursus, nyssa, spatium Mącz (4): Diaulos, Latine, Certamen vel Cursus, Zawod/ Cyl na którym biegáyą/ álbo ná oſtre gonyą Mącz 85a; determinatus cursus equorum, Náznáczony/ okreſzony cél zawodu końskiego. Mącz 450b, 255d.
W przen (1):
Szeregi »cel a kres« (1): Determinant spatia aquilae, Orłowie ſámi ſobie cel á krés zakreſzáyą w którym látáć máyą. Mącz 450b.
4. Przyrząd mierniczy służący do wytyczania kierunku w linii prostej (1): Gruma mensura quaedam, qua fixa viae ad lineam diriguntur, Nieyáka miará álbo cel wedle którego drogi proſtuyą. Mącz 150a.
5. Zamierzony, pożądany rezultat dążeń, bodziec działania; kres; cancelli, finis, scopus Mącz (101): GliczKsiąż O; A ták ten ſwięty Krol práwie nam tu przed ocży náſze położył iáko cel/ tego błogoſłáwionego mężá Páná á zbáwicielá náſzego LubPs B, T2 marg; KrowObr 108; Roſkoſz cel ſwey woley. RejWiz 20v marg, A8, 178, Dd2; BibRadz II 57a marg; On ieſt drogá prawdiwa [!] żywot y zbáwienie Wnim ma cel wiáry ſwoiey pobożne ſumnienie GrzegRóżn O2v; ale wſziſtki rzeczy ku pewnemu celowi maią być ſtoſowane. KwiatKsiąż D3, D2v, D3; Cancellos sibi circumscribere vel circundare, Yednę rzecz przed ſie wzyąć. Cyl ſobie wſtáwić. Mącz 33a, 127d; iáko ieſth czel lekárzow wſzytkich/ zdrowie ludzkie GórnDworz Kk3v, Hh6, Ii5; Y poſtáwił nam Pan thy dwá ſtany iáko cel álbo iákie źwierciádło przed ocży náſze RejPos 162, A6, 31, 116v, 266, 350v; BiałKat 81 [2 r.]; Thákże y mądry á roſthropny cżłowiek/ gdy co rozważnego á ſtátecżnego zácżąć ma/ pirwey ma vważyć ſobie cel/ do ktorego celu on ſie iego zácżęty vmyſł pociągáć ma (marg) Cnotá cel wſzego dobrego. (–) RejZwierc 22v, 14v marg, 19, 22v [2 r.], 23, 54v (12); RejPosWstaw [412] marg, [412]v, [1433]v; ábyſmy widźieli cel/ do ktoregobyſmy rády y ſpráwy náſze wſzytkie obrácáć mieli ModrzBaz 9v; Czym ſye młody człowiek lepſzy? gdy ſtrzeże ſłów twoich: Toć ieſt móy cél KochPs 179, 180; Bo Ian ś. ſádźi ná tym wſzytek grunt y cyl Ewánieliey ś. ábyſmy wiárą byli vpewnieni/ iż Iezus ieſt Chriſtuſem y ſynem Bożym CzechEp 340, 120; Máiąc my tedy proſtacżkowie ten cel pewny: Cżemuż ſię od niego vnośić mamy? NiemObr 96, 35, 94, 95, 96; ReszPrz 62; Do tey zgody káżde ná świećie práwo/ zmierżáć ma/ zgodę ma mieć zá cel naypewnieyſzy. GórnRozm E2v, Ev; ZawJeft 34; ActReg 30; Praefinio ‒ Czel kładę, Calep 833a; Zyſk/ tarcż od háńby/ przyiáźni cel wſzytek. GrabowSet Y2; Ku temu ſię tedy ta rzecż celowi tocży RybGęśli Cv; Do tego piſząc Páweł S. cel ábo ſummę pierwſzego liſtu wyraża tymi ſłowy WujNT 719, 557, 607 marg, 615; SarnStat 3, 1273; GrabPospR N3; KAzimierz w dobry cel tę ziemię wſtáwił, Wyiął z nierządu, wczás y pokoy ſpráwił. KlonKr D2; SapEpit A4; Gdy ćiebie wieczney y práwey pięknośći Sámey nie widźi/ celu ſwey miłośći. SzarzRyt A2v, C2v.
Zwroty: »bieżeć do celu« (1): bieżę do pewnego celu [ad destinatum]/ do zápłáthy zwierzchniego powołánia Bożego Leop Philipp 3/14.

»(na)prostować do celu, ku celowi« [szyk zmienny] (1 : 1): ModrzBaz 88; Wſzytkę ſwą myśl proſtuiąc ku célowi temu/ Abych ſye pánu podobał ſwemu. KochPs 176.

»w cel ugodzić« (2): ktemu káżdy ſye cny rodźi By iey ſłużył y ten w rychle ſnadź w ten Cel vgodźi. GroicPorzRej C4; BielKron 200v.

»ku celowi, do celu, na cel zmierzać (a. mierzyć); do celu zmierzający« (5 : 5 : 1; 1): BibRadz I *4 [2 r.], 274; Ad scopum dirigere, Ku celowi zmierzáć. Mącz 350b; GórnDworz Ee2v; ku temu célowi Zmiérzáć będę/ póki wieku zſtawa człowiekowi. KochPs 183; CzechEp 107; NiemObr 45, 96; GostGospSieb +2v; gdzie vmyſły obywátelow miedzy ſobą ſą y tám y ſám waháiące ſie rozroznione/ y do iednego celu niezmierzáiące. Phil B2; SkarKazSej 699a.

Wyrażenie: »cel żywota« (1): Ale cél mégo żywotá/ Nie był zbiéráć śiłá złotá KochMRot B3v.
Szeregi: »koniec a (i, abo) cel« [szyk 6:3] (9): RejWiz 49v; gdźie też tám vkázuiemy koniec y cel ku ktoremu ſię ony rzecży ćiągną BibRadz I* 5v, I 353v; Mącz 373d, 375c; GórnDworz Ee2v; gdyż y miedzy rodzicy máło ſie ich náyduye/ ktorzyby ſtátecżnie w wychowániu dzyatek práwy cel á koniec v ſiebie vważáli RejPosWstaw [412], [1432], CzechRozm 98v.

»cel, (a) kres« (3): A ſnadź mogło by ſie też tho thák powiedzieć/ iż czel/ á oſtátni kres doſkonáłego dworzániná ten ieſt/ áby on wiodąc páná ku dobremu [...] zoſtał w tey mierze v niego ochmiſthrzem. GórnDworz Kk4v, Kk5; RejPos 300.

»port i cel« (1): gdyż W. Wieleb té rzeczy do ſwégo portu y do célu przywiéźdź mogą. SarnStat 834.

6. Poważanie, szacunek (2):
Szeregi: »miara a cel« (1): Gdyż tedy wtey myerze á celu náucżycyele ſą/ rodzicy nyech wyedzą że potrzebá áby ſie knim chutliwye myeli GliczKsiąż N8v.

»cel abo waga« (1): że ći wſſytcy ludzye/ kthorzy ſye z nyeucżćiwego łoná rodzą/ nyemáyą być wtákim celu/ ábo wtákiey wadze/ w yákyey te potrzebá być/ktorzy według práwego á vcżćiwego małżeńſtwá rodzą ſye. GliczKsiąż B4.

7. [Otchłań, przepaść: A w tym we wſzem miedźi nami a wami cyl [chaos Vulg] wieliky vtwierdzon ieſt, aby czij ktorzyż chczą od túd iytzi kwam nie mogli SandMalEwan Luc 16/26.]

Synonimy: 1., 2., 5. koniec, kres; 2. mal, meta; 6. miara, poważanie, szacunek, waga; 7. otchłań.

KW