Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [CHORAŁ]

Następne hasło: CHORĄGIEWKA »

CHORĄGIEW (245) sb f

-ẃ (18), -w (17); -ẃ RejZwierz, GórnDworz (2), StryjKron (7), SkarKaz (2), VotSzl; -ẃ : -w BibRadz (2 : 5), BielKron (1 : 10), Mącz (1 : 1), MWilkHist (1 : 1).

o oraz e jasne.

Fleksja

	sg	pl	du
N	chorągiew	chorągwie	chorągwi
G	chorągwie	chorągwi, chorągiew
D	chorągwi
A	chorągiew	chorągwie	chorągwi
I	chorągwią	chorągwiami
L	chorągwi	chorągwiach

sg N chorągiew (34). ◊ G chorągwie (16). ◊ D chorągwi (1). ◊ A chorągiew (46). ◊ I chorągwią (41). ◊ L chorągwi (8). ◊ pl N chorągwie (12). ◊ G chorągwi (22), chorągiew (2); chorągwi : chorągiew BielKron (9 : 2). ◊ A chorągwie (30). ◊ I chorągwiami (19). ◊ L chorągwiach (11). ◊ du N (cum nm) chorągwi (2) BielKron 315 [2 r.]. ◊ A (cum nm) chorągwi (1) ModrzBaz 104.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Sztandar, proporzec (213)
- Przen (31)
  - a) Symbol, znak (25)
  - b) Władza (6)
- a. Chorągiew kościelna (14)
- b. Sztandar wojskowy (127)
2. Oddział wojskowy (32)

1. Sztandar, proporzec; vexillum Murm, Mymer¹, Mącz, Calag, Calep, Cn; signum Mącz, Cn (213): y choragyew przinyoſl LibLeg 11/166; BibRadz Is 30/17; ſtądże y ná chorągwie kazał kłáść Orłá za herb. BielKron 339v; Każdy s ſwey źiemie Chorąży s ſwoią choragwią [!] pod źiemſkim Herbem ná koniu zbroynym był BielKron 425, 232v [2 r.], 275, 397v, 425 [3 r.], 425v; BielSat C2v; Calag 188b; StryjKron 662 [2 r.], 762; BielRozm 19; A my więc ná twoy przyiazd chorągwie wynieśiem KmitaPsal Av; KochProp 11; PaprUp C2v; ActReg 42, 168; Vexillum ‒ Choragiew. Calep 1119b; KołakSzczęśl Av; CHORĄZY. Tego vrząd chorągiew ſwégo powiátu nośić ná woynie. SarnStat 233, 332, 356, 1223 [2 r.]; KmitaSpit C5.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej (2): Krákowſka chorągiew ma herb biały Orzeł w złotey koronie w cżyrwonym polu/ á przez ſkrzydłá złota linia. BielKron 425, 425v.

Wyrażenia: »chorągiew nadworna« (1): Ná chorągwi nadworney był Orzeł z rozſzerzonymi ſkrzydły z złotą ſtrefą BielKron 425.

»powiatowa chorągiew« (1): Był potym pogrzeb odpráwowan z wielką á Krolewſką Pompą/ z Chorągwiámi zbroynych Chorążow/ z ziemſkimi y powiátowymi Chorągwiámi StryjKron 762.

»chorągiew ziemska« [szyk 3 : 1] (4): BielKron 425 marg; StryjKron 762; áby [...] ná chorągwiách Ziemſkich w tey Ziemi Kiiowſkiéy [...] Orłá znáku Koronnégo Herbu vżywáli. SarnStat 1063, 1193.

Szereg: »chorągiew, (albo) proporzec« (3): A Fero etiam Feretrum, Máry też drzewo ná którym chorągiew álbo proporzec y Herb noſzą. Mącz 122b, 208a, 491c.

Przen (31):

a) Symbol, znak; signum Mącz; vexillum PolAnt (25): Względniz iuż o duſſo nábozná na chorągiew na ktoreé ſie narorodzil [!] owotz naſſégo zbawieniá. OpecŻyw 141; KrowObr 67v; Y ſtánie ſię dniá one^go/ iż látoroſli Ieſe ktora ſtanie zá chorągiew w narodźiech pogáni ſzukáć będą BibRadz Is 11/10, Ps 59/6; KochPs 87; ták wielkie y ták drogie dáry ludzkiemu rodzáiowi w chorągwi krzyżá zoſtáwił. SkarŻyw 399, 195, 398; ReszPrz 39; ArtKanc A13.

Zwrot: »podnieść (a. podnosić) chorągiew; chorągiew będzie podniesiona« = elevare, a. exaltare, a. extollere, a. levare vexillum PolAnt [szyk zmienny] (9 : 2): WróbŻołt Z3v; RejPs 108v; Podnieſie chorągieẃ w narodoch dálekich BibRadz Is 5/26; gdy chorągiew będźie podnieſioná ná gorách vyźryćie/ y gdy trąbić będą vſłyſzyćie. BibRadz Is 18/3, Is 11/12, Ier 50/2; BielKron 454; BudBib Is 49/22, Ier 50/2; PowodPr 57; SkarKaz 457a.

Szeregi: »chorągiew i herb« [szyk 1 : 1] (2): ktory ięzyk wysłowić może przyſtoynie chorągiew y herb wiecżnego Ceſarzá náſzego Chryſtuſa? SkarŻyw 399; SkarKaz 5b.

»proporzec, chorągiew« (1): Abesse a signis, Odſtrelić ſie od proporcá od chorągwie. Mącz 429b.

»znamię czusz chorągiew« (1): Znamiona czuſz chorągwie WróbŻołt Z4v.

b) Władza; vexillum PolAnt (6): A tym záſię ktorzy wpoczćiwoſći máią imię twoie dáwaſz chorągiew wręce ich RejPs 88, 128v; á miłość iego ieſth chorągwią nádemną. BibRadz Cant 2/4

Zwrot: »rozciągać (a. rozciągnąć), roztoczyć chorągiew« [szyk zmienny] (2 : 1): bo iuż wnet roſciągnie ſwe chorągwie/ á okaże rządy ſwoie. RejPos 115, 344v; A wſzákoż w záplugáwionym ciele nie może ták beſpiecżnie ſwych chorągwi roſthocżyć/ iáko w owym wſpaniłym á rozumem ozdobionym. RejZwierc 68.

a. Chorągiew kościelna; vexillum sacrum Murm, Cn; vexillum christianum Murm; vexillum Mymer¹; labarum sacrum, supparum (vexilli) Cn (14): Vexillum christianum eyn van Chorągyew. Sacrum vexillum idem Murm 126; Vexillum. Kirchfan. Choragiew. Mymer¹ 8; KrowObr 73, 115v; BielKron 251; Mącz 7c; A Iezus zeymie kapę/ y chorągiew ſchowa MWilkHist H2v did, E, E2v, E3, E4; zebráli ſię do niego ſąſiedźi/ z proceſſią Kápłanow/ Chorągwie/ z Krzyżámi/ y reliqiámi ſwiętymi StryjKron 350; SkarKaz 457a; y Kośćioł ś. Kátolicki/ chorągwie iákoby żagle iákie duchowne/ przed hufem zgromádzenia Chrześćiáńſkiego nośi KlonFlis A3v.

b. Sztandar wojskowy; signum militare, siparum, vexillum Cn (127): tedy ieden chorąży Tatarſki noſzącz wielką chorągiew na kthorey wymalowana była graeczka litera chi MiechGlab 11; RejKup Cv; HistAl B4v; UstPraw Dv; RejZwierz 28v, 47v; W ten cżás Miąſzy Ian z domu Toporow przebił ſie do chorągwie ich/ Chorążego śćiął á chorągiew pochwićił BielKron 384v; Wroćili ſie potym do krolá pobrawſzy s ſobą więźnie y chorągwie Moſkiewſkie. BielKron 412; chorągwie też ſpowieſzano w kośćiele ná zamku BielKron 412, 107v, 202v [2 r.], 259v, 310, 315 (20); Przeto cudność ieſt znák zwycięſthwá duſznego/ iáko owá chorągieẃ co ią wytkną z wieże po wzięciu miáſtá GórnDworz Ll7, Ll7; RejZwierc 144 [2 r.]; á ći ktozy [!] ſie przodkiem potykali/ áby ſie záſie prędko ſpráwili według znákow Chorągwi. BielSpr 21v; ku ſzturmu idą Fęnrychowie przodkie^m s Chorągwiámi prędko. BielSpr 65v; Pretoryą Hetman dźierży s ſwoią chorągwią. Rotmiſtrz káżdy przy ſwoiey Roćie bywa s ſwoią Chorągwią BielSpr 70v, 5v [2 r.], 6 [4 r.], 6v [3 r.], 8v [2 r.], 12v [2 r.] (32); ModrzBaz 112; KochPs 109; SkarŻyw 396; Drudzy Chorągwi ſwoich/ y Hasłá nieznáią. StryjKron 230; A w tym wſzyſcy z Chorągwią odbitą wesoło/ Krzycząc przerwáli Niemcow nazbroynieyſzych czoło StryjKron 527, 255 [3 r.], 265, 305, 527 [3 r.], 602 (17); KochProp 13; SarnStat 447, 456, 476, 1042 marg; KmitaSpit Cv; SkarKazSej 670a.

Fraza: »chorągiew ma być podniesiona« (1): CHORąGIEW [!] ma bydź podnieśioná. SarnStat 448.

Zwroty: »chorągwie rozpuścić« (1): Proporce y Chorągwie buczno roſpuśćiwſzy StryjKron 742.

»st(aw)ać pod chorągwią« [szyk zmienny] (3): UstPraw Dv; káżda familia/ y Herbowni z oſobná w kupię [!] pod ſwą chorągwią/ Herbem ſwem ozdobioną/ ſtawáli GórnRozm B2; SarnStat 447.

Wyrażenia: »chorągiew koronna« (1): Tám ſam Krol zſzykowawſzy woyſká w rownym plácu/ Wziął Chorągieẃ Koronną wzdycháiąc od płáczu StryjKron 522.

»chorągiew krolewska« (1): W tym chorągieẃ Krolewſką Niemcy gwałtem wzięli StryjKron 527.

»chorągiew wojenna« (1): áby [...] zá znáków ná Chorągwiách woiennych w Powiećie ſwym od tego czáſu y ná potym Orłá znáku Korony Polſkiéy vżywáli. SarnStat 1042.

Szeregi: »proporzec, (albo, i) chorągiew« [szyk 4 : 1] (5): BielKron 245; Vexilliarii byli wezwani od Chorągwi álbo Proporcow: kthore nośili. BielSpr 10v, 16v; StryjKron 622, 742.

»chorągiew a (i, to jest) znak« [szyk 2 : 1] (3): Wſſyſtcy ſynowie Iſráelſcy/ będą ſie kłáść á rozbiją namioty ſwoie według Huffow/ Chorągwi á znákow [per turmas, signa, atque vexilla]/ y fámiliey ſwoich Leop Num 2/2; znáki to iest chorągwie rycerſkie pobráli BielKron 247; BielSpr 14.

Wyrażenia przyimkowe: »pod chorągiew« (2): KmitaSpit C2v; ſkoroby pod chorągieẃ ná mieyſce popiſowi náznáczone przyſzli VotSzl Cv.

»pod chorągwią« (11): aby pod naſą chorągwią bel pewny poczet ludzy ConPiotr 32v; Synowie lepak Iſráelſcy będą ſie kłáść znamioty ſwemi/ káżdy w ſwym Huffie y pod Chorągwią ſwoią Leop Num 1/52; BielKron 395v; BielSpr 13v; StryjKron 527, 702; KołakSzczęśl A2v; SarnStat 1217. Cf »stawać pod chorągwią«.

W przen (13):

Zwrot: »sta(ną)ć, stojący pod chorągwią« [szyk zmienny (6 : 1): przy mnie ſtoi cnotá. Pod tey chorągwi[ą] ſtoię Prot D4v; RejAp 6v; Káżdemu [Krześ]ćiyan[ſkiemu] Rycerzowi/ ná tym ſwiecie pod Páná ſwego Iezu Kriſtá chorągwią wiernie ſtoiącemu [...] pozdrowienie RejPos A4, 17, 27, 49, 152v.

Szereg: »pod proporcem a chorągwią« (1): Omnis iuventus sub signis Veneris militat, Wſzyſzká [!] młódź pod proporcem á Chorągwią boginiey Venus rycerzuye Mącz 221b.

Wyrażenia przyimkowe: »pod chorągiew« (2): By śię wſzyſcy przeſtráſzyli/ á k niemu poſpieſzyli/ pod chorągiew Słowá świętego/ do huffu Krolá niebieſkiego. ArtKanc A13; SkarKaz 44a.

»pod chorągwią« (11): ktorzy iedno od Antichriſtá vćiekáią/ pod chorogwią [!] IEzuſá Chriſtuſá ſyná BOżego namileyſzego żyć chcą CzechRozm A2; ModrzBaz 67v; Ale coż dobrego w cále pod chorągwią Luthrową zoſtáło? ReszPrz 74. Cf Zwrot, Szereg.

2. Oddział wojskowy; agema, agmen, armatorum globus, caterva, centuria, cohors, cohorticula, cuneus, globus virum, legio, legiuncula, manus iuvenum, ordo, phalanx, pilum, turma, vexillatio, vexillum Cn (32): Ma theſſ bidz wlaſna Chorągiew ludzy tych ktorzy ſamy oſobamy ſwymy na woynę yachać niemogą. ConPiotr 32v; zwłaſzcżá Włochowie/ kthorych cżterzy chorągwie wſkocżyło napierwey ná mur BielKron 314v; było theż Włochow dwie chorągwi BielKron 315; Niemcow ſie theż záwárło dwie chorągwi BielKron 315; pięćdzyeſiąt chorągiew Polſkich zacnieyſzym były rozdane BielKron 383v, 314, 314v, 384 [2 r.], 384v, 387 marg; Y ćiągnęłá chorągiew obozu ſynow Iehudy naprzod z woyſki ſwemi BudBib Num 10/14, Num 10/18, 22, 25; Poſthumius, miał dwie chorągwi Rzymſkiego ludu ModrzBaz 104; SkarŻyw 567; Ze dwunaścią Chorągwi woyſko ná Polaki [...] posłał StryjKron 537, 457, 517, 777 [3 r.]; y ſámi ſię potykali/ iáko ktorey chorągwi kazáno/ y iáko ſię ktora chorągiew w woney potrzebie popiſáłá/ ták ſławę/ álbo nie ſławę odnośiłá GórnRozm B2; SarnStat 447 [2 r.].

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej (1): ze wſzyſtkiémi ſwémi przynaleznośćiámi y wśiámi ich/ któré należáły do ſądu álbo chorągwie [banderium JanStat 866] Chełmińſkiéy SarnStat 1088.

Wyrażenia: »krolewska chorągiew« (2): miedzy kthoremi krolewſka chorągieẃ byłá BielKron 307v, 384v.

»chorągiew piesza« (1): w ktorym było 24. proporcow álbo chorągwi pieſzych BielKron 226.

Szereg: »proporzec albo (i) chorągiew« [szyk 1 : 1] (2): BielKron 226; Máią też ſwe rozdźielenie obycżáiem ſtárych walecżnikow ná Chorągwie y Proporce BielSpr 65v.

Synonimy: 1. piątno, proporzec, standar, znak, znamię; b. fendel; 2. fendel, huf, hufiec, proporzec, rota.

ZZa