[zaloguj się]
[pdf]

PROPORZEC (88) sb m

proporzec (86), proporzeć Calag (2).

Oba o oraz e jasne.

Fleksja
sg pl du
N proporzec proporce
G proporca, proporcu proporców
A proporzec proporce proporca
I proporc(e)m proporcy, proporcami
L proporcach

sg N proporzec (12). ◊ G proporca (6), [proporcu]. ◊ A proporzec (14). ◊ I proporc(e)m (7). ◊ pl N proporce (9). ◊ G proporców (14); -ów (2), -(o)w (12). ◊ A proporce (20). ◊ I proporcy (3), proporcami (2); -y BielKron; -ami StryjKron; -y : -ami StryjWjaz (2:1). ◊ L proporcach (1). ◊ [du A (cum nm) proporca.]

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

1. Chorągiew (lub chorągiewka), sztandar; signum, vexillum Mącz, Calag, Cn; borcanarium BartBydg; insigne Calag; labarum, supparum Cn (78): Potym gdy ⟨Ie⟩zuſa przed wiétnicę ku Piłatowi przywiedli/ proporce mu ſie ſklanialy OpecŻyw [123]v; BartBydg 20; (nagł) Sławy figurá. (–) SLawá tá pyęknie ieździ/ ná Koniu vbránym/ A s proporcem cżyrwonym/ kwiatki zmálowánym. RejZwierz 114, 114; BielKron 414; BudBib I 376c marg.
Zwrot: »proporzec nieść« (1): Proporzeć nieść. Portare vexillum. Levare, tollere, tenere vexillum. Ferre signa. Calag 188.
Szereg: »chorągiew, (albo, et) proporzec« (3): Nam olim manipulis herbarum hastili alligatis pro vexillis utebantur, Przed czáſy miáſto chorągwie/ álbo proporcá wiązankę trawy ná drzewo prziwięzowano. Mącz 208a, 491c; Calag 118.
Przen (14):

proporzec czego (1): poniewaſz zli ludźie/ co iedno chcą/ nád podleyſzymi przewodząc/ wymyſláią/ y beſpiecżnie proporce niezbożności ſwey rozſzerzáią. CzechRozm 183v.

Zwroty: »rozciągnąć proporce swoje« = okazywać radość (1): Skocżká [Salome] ſkacże/ krol [Herod] weſoł/ roſciągnął proporcze ſwoie/ triumphy ſtroi ná dzyeń národzenia ſwego RejPos 320v.

»rozcięgać, rozszerzać, rozpościerać, roztoczyć, rozwieść (sw(oj)e) proporce« = robić co się chce, panoszyć się, okazywać pewność siebie [szyk zmienny] (2:2:1:1:1): Ale gdy iuż práwie cżás wychodził tyſiącá lát tu iuż dopirko cżythay káżdy á przypátruy ſie co ſie dzyało/ á iáko iuż był ná ten cżás cżárt roſtocżył proporce ſwoie. RejAp 166v; Otoż gdzie tey zarozumem cznoty ná ſądzie niemáſz/ thám roſciągáią ſzeroko zli Prokuratorowie ſwoie proporce GórnDworz Hh6, R4v; CzechRozm 183v; CzechEp 279; ReszList 148; KlonWor 58.

»proporce swe rozpościerać (a. rozpostrzeć), rozszerzyć« = zdobyć, umacniać władzę, też rządzić [szyk zmienny] (3:1): ále iáko vmyſł cżłowiecży dáleko zacnieiſzy ieſt/ niż ciáło/ ábo fortuná/ thák też dobrá fortuny/ y ciáłá/ dla tego máią być pożądáne/ żeby vmyſł iáko pan wſzytkiego/ mogł roſpoſtrzeć ſwe proporce. GórnDworz Ii; CzechEp 370; Od tego cżáſu pocżęli Papieżowie/ proporce ſwe/ beſpiecżnie rozpośćeráć NiemObr 64, 170.

Wyrażenie przyimkowe: »pod [czyim] proporcem« = pod przewodnictwem, przywództwem (1): temu [imieniu Jezusa] ſię kłániáć niechce Lutherowe koláno/ áni tych wſzyſtkich/ co pod iego proporcem ná kośćioł ſzturmuią ReszPrz 42.
a) O znaku krzyża [czyj] (1): (nagł) Drugá [pieśń]: Vexilla regis prodeunt. (–) IIdą krolewſkié [tj. boskie] proporce Iaſné krzyża taiemnice OpecŻyw 161v.
a. Chorągiew wojenna, sztandar wojskowy (26): Leżą tarcże/ proporce/ podle nich pobići/ Oni zacni rycerze ſławnie známienići. RejWiz 82v, 97v [2 r.]; Avocare milites a signis, Zołnierze od proporcá odwábić/ odwieść/ odſtrzelić. Mącz 504c, 506a; RejZwierz 22v.

proporzec czyj (1): chcąc ſie Skánderbeg lepiey wywiedzieć ſpráwy ich/ wyſłał pierwey hárcowniki ktorzy ſnimi po iednemu cżynili/ áby w thym cżáſu znáki obacżył/ to ieſt proporce/ chorągwie nieprzyiaćielſkie/ y ſwoie iáko od ſiebie ſtoią BielKron 245.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy kraju (1): W ten to cżás ieden Węgrzyn gdy vyrzał Turecki proporzec kłádąc ná mur dáiąc znák Thurkom/ vchyćił ſie ſnim áż obá ſpádli y połamáli ſzyie. BielKron 305.

W połączeniu szeregowym (1): Proporce/ tarcże/ drzewá vſárſkie ſwiećiły/ Ze wſzech ſtron mężnym ludem/ polá nápełniły. StryjWjaz B.

Zwrot: »proporce rozpuścić« (1): Tám naprzod Moſkwá w Trąby/ w bębny vderzywſzy/ Proporce y Chorągwie buczno roſpuśćiwſzy/ Ná Litwę vderzyli StryjKron 742.
Szereg: »proporce, (i, albo) chorągwie« [szyk 5:1] (6): BielKron 245; Abesse a signis, Odſtrelić [!] ſie od proporcá od chorągwie. Mącz 429b; Vexilliarii byli wezwani od Chorągwi álbo Proporcow: kthore nośili. BielSpr 10v, 16v; StryjKron 622, 742.
Wyrażenia przyimkowe: »pod proporzec« (1): Vexillatio, Proporzec/ huf zwłaſzczá álbo rotá żołnierzów pod yeden proporzec należący. Mącz 491d.

»pod proporcem« (1): Sub uno vexillo mitti, W yedney rocie/ pod yednym proporcem być posłan. Mącz 491d.

Przen (3):
Zwrot: »proporce roztoczyć« = stanąć do walki (tu: o zdobycie dusz ludzkich) (1): A gdy ten wielki hetman [Lucyfer] co ták ſwiátem tocży/ Z dopuſzcżenia Páńſkiego proporce roſtocży [...]. To iuż iego Rotmiſtrze idą gonionego/ A nigdy nic nie ſpráwi żaden nic dobrego. RejWiz 139.
Wyrażenie przyimkowe: »pod proporcem« = pod dowództwem, patronatem (1):
~ Zwrot: »pod proporcem [czyim] rycerzować« (1): Omnis inventus sub signis Veneris militat, Wſzyſzká [!] młódź pod proporcem á Chorągwią boginiey Venus rycerzuye/ To yeſt rádá ſie młódź pętą miłością Mącz 221b.
Szereg: »pod proporcem a chorągwią« (1): Mącz 221b cf Zwrot. ~
a) Metonimicznie: Wojsko [czyj] (1): [Aleksander] Nákoniecz ſtátutem/ á práwem/ wſzytko vtwirdził [...]: ták iż ſzcżęſliwſzy to byli/ ktore on woiną zwyćiężył/ niż ći do ktorych iego proporzec nie przyſzedł. GórnDworz Ii4.
α. Chorągiew jako oznaka zwycięstwa, zdobycia przewagi militarnej nad wrogiem (zwykle zatykana na murach zdobytego grodu) (7): dał Amurath wołáć po woyſce/ kto pierwey z proporcem wſkocży ná mury ſto tyſiąc áſpr weźmie BielKron 247v, 249, 249v; Idźćie iedny po drugich/ s ſwemi proporcżyki [...]. A drugie ręcżną ſtrzelbą máią was rátowáć/ Co narychley proporzec/ ná párkan wpráwowáć. BielSat Nv [idem] BielSjem 37.
Zwrot: »proporzec wywiesić« (1): Potym gdy [Amurat] Nykomedyey dobywał/ tám Skánderbeg ná mury napierwey wſkocżył/ znák to ieſt proporzec zwyćięſtwá wywieſił y dobył. BielKron 242v.
Wyrażenie: »proporzec (proporce) zwycięstwa« (2): BielKron 242v; iuż ten okrutnik [Turek] nátrząſáć ſie będźie z ołtárzów wźiętych/ y z nas pogrzebionych: á té łupy/ té korzyśći/ náwet proporce zwyćięztwá/ któréſmy my we zdrowiu turkom odięli: [...] wykorzeni y wyrzući z kośćiámi y z popiołem náſzym. OrzJan 98.
b. Chorągiew okrętowa, flaga, bandera (2):

proporzec czyj (1): BielKron 459v cf Szereg.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy kraju (1): iuż żagiel roſpięty/ Nawy znowu prowádźił: kędy dwá okręty Z boku ſye okazáły [...] Ieſcze mówił [Tęczyński]: á káżdy iuż ſtał w ſwoim rzędźie Po gotowiu/ czekáiąc/ co ná koniec będźie A tym czáſem proporzec Duńſki podnieśiono KochPam 86.

Zwrot: »proporzec podnieść« (1): KochPam 86 cf W połączeniu.
Szereg: »proporce, znaki« (1): Tegoż dniá náſz Hethman z lekkim okrętem obiechał położenie okrętow nieprzyiaćielſkich/ áby obacżył proporce/ znáki/ tákież ſpráwę ich BielKron 459v.
c. Chorągiew narodowa, królewska, rycerska, powiatowa itp. jako symbol władzy oraz ziemi (15): Pan Cżechowſki trzyſtá miał w ſzárłaty przybránych/ S proporcow/ y z złotá bláſk był/ pátrzącym ná nich. StryjWjaz B3, B2 [2 r.], B2v [2 r.], B3, B3v; Zátym mu [księciu Albrechtowi] ieſt do ręku Proporzec podány/ Koſztownémi fárbámi wſzytek málowány/ Wielki/ świetny/ ozdobny KochProp 7, 14.

Tytuł utworu Jana Kochanowskiego [czyj] (3): PROPORZEC Albo Hółd Pruſki JANA KOCHANOWSKIEGO. KochProp kt, 5, 6 żp.

Przen (3): Przetóż weźmi téż odemnie [Hetmanie], Nie zbroie kowáną w Lemnie, Albo tarcz nieprzełomioną, Od Cyklopow vrobioną: Lecz Proporzec pięknie tkány, Y z Helikonu podány KochProp 5.

proporzec czyj [= kto jest twórcą] (1): A teraz bierz z rąk moich Proporzec dźiélnégo Piſorimá/ w Sármáckim kráiu przednieyſzégo: Który/ niech wróżką będźie przyſzłéy ſławy twoiey [Stanisława Mińskiego] KochPropKKoch 4.

Zwrot: »proporce [czego = czyje] rozciągnąć« = rozszerzyć granice państwa (1): [cesarz turecki] Widźi żeśćie mu W.M. ſámi ná wielkiéy przekáźie/ czym proporców páńſtwá ſwégo/ ták iákoby chćiał/ rozśćiągnąć nie może OrzJan 7.
d. Chorągiew umieszczana na grobie (również w kościele, gdzie zastępowała nagrobek) zawierająca wizerunek, nazwisko i herb zmarłego (5): RejWiz 22; (nagł) Nagrobek Gąſce. (–) [...] Nád nim/ miáſto proporcá/ ſuknią ſzáchowáną Záwieśmy KochFr 130.

W połączeniu szeregowym (1): Feretrum, Máry też drzewo ná którym chorągiew álbo proporzec y Herb noſzą. Mącz 122b.

Zwrot: »proporce wieszać; proporzec zawieszony« (1;1): Bo chociay więc nád groby herbow náſtáwiáią/ Texty kuią w kámienioch/ proporce wieſzáią. RejWiz 22; TEn proporzec nád źimnym grobem záwieſzony/ Swiadczy że tu Kroczéwſki leży pogrzebiony KochFr 115.
e. Chorągiew papieska (1): Dármo mi maſz okázowáć/ ony złote krzyże/ álbo ony białłe y tzerwone/ ktore na proporcach przed Papieżem noſzą? KrowObr 239.
f. Chorągiewka miejska umieszczana na ratuszu, oznaczająca czas trwania targu (1): (nagł) Stároſtá s Poborcą. (–) A coż cżyni pan Poborcá/ Niechceniu ſie do proporcá [tj. nie chce mu się pobierać opłat od przekupniów] RejZwierc 234a.
[Szereg: »banera albo proporzec«: Nie zabrania się jednak przekupkom i przekupniom do miasteczek [...] dla skupowania takowych rzeczy zajeżdżać [...], także i w mieście w Rynku one kupować, ale nie rychlej jeno po z[d]jęciu [!] banery albo proporcu OpisyPozn 1598 nr 22.]
g. Chorągiewka przymocowana do drzewca kopii (4): Zbroiá v nich [Wałachów] rzadka/ y tarcże proſte nie powłocżone/ drzewcá przes proporcow BielSpr 69; Wſzyſcy też [Polacy] po Vſárſku mieli łſniące broni/ Kopie z Proporcámi/ Tarcze z Skophiámi StryjKron 702; BielRozm 9.
Przen: metonimicznie: Kopia (1): gdy było wnocy/ przekopáli ſie przez wáł gdzie rozumieli ſłába obroná byłá/ tám ſtroże ſpiące pobili/ náleźli fortę otworzoną/ rzućili ſie hurmem pięć ſeth mężow Biſkupich ſproporci BielKron 215.
2. Oddział wojskowy, zastęp, rota; vexillatio, vexillum Mącz, Cn; signum Mącz; caterva, centuria, cohors, legio, ordo, phalanx Cn (10): Po obudwu ſtronach moſtu/ ſtało mieſzcżánow we zbroi dwá proporce zupełná to ieſt tyſiąc BielKron 331, 233v; Mącz 491d.

proporzec kogo [= złożony z kogo] (3): Ceſarz [...] ruſzył ſie od Egry z woyſkiem/ zá kthorym theż Ferdynánd Krol ćiągnął/ máiąc ludu zbroynego ſześć ſet/ Huſsárow tyſiąc/ pieſzych proporcow 10. BielKron 229, 226; Mącz 491d; [iż Krzyżacy chcieli przymierze uczynić pod tymi kondycjami, aby [...] dwa proporca żołnierzów na każdą wojnę królowi słali. StryjPocząt 498].

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy kraju (1): Ale żeby ktora ſtroná nieprżyśięglá krżywo/ kłádąc pomſtę Bożą zá krzywoprżyśięſtwo nie iedno ná ſwą głowę/ ále y ná proporce Rżymſkie/ y ná wſzyſtko woyſko GórnRozm G4.

W połączeniu szeregowym (1): Máią też [Niemcy] ſwe rozdźielenie obycżáiem ſtárych walecżnikow ná Chorągwie y Proporce/ y Roty BielSpr 65v.

Zwroty: »proporce [przeciw komu] obrocić« = ruszyć do walki (1): Signa in hostem obvertit, Proporce przećiw nieprziyacielowi obrocił. Mącz 488b.

»proporce zaś obrocić« = zawrócić, cofnąć wojsko (1): Convertere signa, Proporce záś obróćić. Mącz 487c.

Szereg: »proporce albo chorągwie« (1): [miasta górnych Niemiec i książę wirtemberski] ná dwoię rozdzielili woyſká/ iedno kſiążęćiá Vlrykuſá/ w ktorym było 24. proporcow álbo chorągwi pieſzych/ miedzy kthorymi było ſzláchty wiele. Drugie woyſko biło od miaft BielKron 226. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Synonimy: 1. chorągiew, fendel; 2. chorągiew, fendel, huf, hufiec, połek, rota.

MPi