Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: CHORĄŻSTWO

Następne hasło: CHORĄŻYC »

CHORĄŻY (94) sb m

-o- (32), -ó- (1-); -o- SarnStat (28); -o-: -ó- Mącz (4 : 1).

Fleksja

	sg	pl
N	chorąży	chorążowie
G	chorąż(e)go	chorążów, chorążych
D	chorąż(e)mu	chorążóm
A	chorążégo	chorąże
I	chorążym	chorąż(e)mi
L		chorążych
V	chorąży
inne	sg a. pl A - chorąży

sg N chorąży (46). ◊ G chorąż(e)go (8). ◊ D chorąż(e)mu (2). ◊ A chorążégo (7); -égo (3), -(e)go (4). ◊ I chorążym (2). ◊ V chorąży (2). ◊ pl N chorążowie (14), chorąży (1) Calep. ◊ G chorążów (3) BielSpr, StryjKron, SarnStat, chorążych (1) RejRozpr; -ów (1), -(o)w (2). ◊ D chorążóm (2); -óm (1), -(o)m (1). ◊ A chorąże (3). ◊ I chorąż(e)mi (1). ◊ L chorążych (1). ◊ sg a. pl N chorąży (1) Mącz 165d.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII(XVIII) – XVIII w.

Znaczenia

1. Noszący chorągiew, odpowiedzialny za chorągiew (29)
- Przen: O świętym (2)
- a. Noszący chorągiew wojskową, odpowiedzialny za chorągiew wojskową (20)
2. Przełożony wojskowy, dowódca (7)
3. Urząd ziemski; godność w dawnej Polsce (54)
4. Przełożony, władca, przywódca (4)

1. Noszący chorągiew, odpowiedzialny za chorągiew; signifer Mymer¹, Mącz, Calep, Cn; vexillarius Mącz, Cn; vexillifer Calep; signarius Cn (29): Signifer. [...] Chorązy. Mymer¹ 11v; Vexillarius, ut vexillifer, Chórąży/ proporcznik. Mącz 491d, 392a; Calep 979a, 1119b; TEyże źiemi Brácłáwſkiéy/ Chorążégo powinni dáć będźiemy/ y Chorągiew. SarnStat 1223.

Iron: Kościelny, zbierający w kościele ofiary do worka zawieszonego na kiju (1): Y ták wiele pieniędzy bierze on chorąży/ Ze káżdemu/ BOG ZAPŁAC mowić nie nádąży. KlonWor 49.

Przen: O świętym (2): O Sztzepanie chorąży Krolá nawyſſſzego nas wyſluchay KrowObr 168v, 217.

a. Noszący chorągiew wojskową, odpowiedzialny za chorągiew wojskową; aquilifer Mącz, Calep, Cn; imaginarius Mącz, Cn; draconarius, imaginifer Cn (20): MiechGlab 11 [2 r.]; Krzykłá ná chorążego/ by cnotę pámiętał RejZwierz 47v; BielKron 309v, 384v; Imaginarii dicti sunt qui ferebant signa militaria in quibus imperatorum imagines erant. Chorąży. Mącz 165d, 13c; iż Rycyrſtwo zwłaſzcżá młode dobr ſwoich ſrebrá/ Złotá/ y innych rzecży zoſtáwowáli połowicę przy Chorągwiách v Chorążow BielSpr 14v; á co cżyiego dawano do Sequeſtru Chorążom/ Kładziono theż s tego dzieſiątą cżęść ná pogrzeby Rycyrſtwá BielSpr 15, 5v, 6, 6v, 14, 14v (11); StryjKron 762; Aquiliferi ‒ Chorazi. Calep 86b.

2. Przełożony wojskowy, dowódca; signifer BartBydg; manipularis Mącz (7): BartBydg 143; Mącz 208a; że ćię zwáć będą y witáć Hetmánem/ Wodzem/ Rotmiſtrzem/ Porucżnikiem/ Dźieśiątnikiem/ Chorążym ModrzBaz 115; Apoſztołowie [!] iáko chorążowie nád pieſzymi naprzod vſzturmu polegli. SkarŻyw [407] marg, [407]; VotSzl Cv.

W przen (1): Ná niey naprzod śiedział Ewzebius Nykomedyiſki wſzytkich Arryanow Chorąży/ boſtwá Chryſtuſowego bluzniercá SkarJedn 390.

3. Urząd ziemski; godność w dawnej Polsce; vexillifer Cn (54): Chybá drobnych kęs czeſnikow Chorążych/ woyſkich ſtolnikow Tám nic nieprzydzie do mieſſku RejRozpr C2v; Acż y drudzy bywáli/ przedtym chorążemi. RejZwierz 89; OrzRozm M3v; BielKron 425; Prometheus on co był rozumu oſtrego/ Namniey nam nie celuie tego Chorążego PaprPan D2, D2, X2; Poslał P. Chorąży do P. Woiewody ActReg 155, 141, 155 [2 r.]; Podkomorzóm, Chorązóm, Woyſkim, w czym przyczyniono vrzędów. SarnStat 234, 230, 233, 234, 381, 383 (15).

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej [w tym: w połączeniu z imieniem własnym (23); chorąży + przymiotnik (23), przymiotnik + chorąży (1)] (24): szlachathna yagnyeska szona nyegdy bandączego allexego sczosznova chorąszego varshevskyego ZapWar 1507 nr 1987, 1507 nr 2038, 1549 nr 2662, 1550 nr 2655, 2676; LibMal 1548/142; BielKron 372v [2 r.]; GórnDworz P7, Q4v; Máthiaſz Gorecki Piſarz polny Chorąży Poznáńſki. PaprPan D2, C3, G3v, X2; Martin Wrotimowſki był Chorążym Krákowſkim. StryjKron 527 marg; Dźiało ſie przy [...] Ianie z Tarnowá Krákowſkim/ Pietrze Szpoćie Sędomierſkim/ Chorążych SarnStat 940, 992, 1017 [3 r.], 1018, 1044, 1065, 1195.

Wyrażenia: »chorąży dworny« [zawsze w połączeniu z imieniem własnym] (3): Eráſmus Dęmbieńſki Chorąży Dworny SarnStat 1044 [idem (2)] 1065, 1195.

»chorąży ziemski« (1): Po nich Chorążowie źiemſcy każdy s ſwoiey źiemie w kiryſiech w żáłobie BielKron 425.

4. Przełożony, władca, przywódca; baro, dynasta Murm, BartBydg; nobilis dominus BartBydg (4): Murm 175; Baro, przelozony, zyemyanyn; nobilis dominus, Chorązy BartBydg 18, 42b; CHorąży w Káſtuliey mowią że był ſławny PaprPan C3.

Synonimy: 1. proporcznik, propornik; 2. dziesiątnik, hetman, porucznik, proporcznik, przełożony, rotmistrz, wodz; 4. dynasta, pan, władca.

Cf CHORĄŻE, CHORĄŻNY

ZZa