[zaloguj się]
[pdf]

CIELESNY (1198) ai

cielesny (1172), cielestny (25), cielesni (1); cielestny Murm, KromRozm II (7); cielesny : cielestny FalZioł (47 : 1), BielŻyw (3 : 8), WróbŻołt (1 : 3), KromRozm III (1 : 5); cielesny : cielesni HistRzym (16 : 1).

Oba e jasne (w tym w drugim 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg
mNcielesny fNcielesnå, cielesna, cielesn(a) nNcielesné
Gcielesnégo Gcielesnéj, cielesny, cielesné Gcielesn(e)go
Dcielesn(e)mu Dcielesnéj Dcielesn(e)mu
Acielesny, cielesnégo Acielesną Acielesné
Icielesnym Icielesną Icielesnym
Lcielesnym Lcielesnéj, cielesnyj Lcielesnym
Vcielesny V V
pl
N m pers cieleśni
subst cielesn(e), cielesni(e)
G cielesnych
D cielesnym, cielesn(e)m
A m pers cielesn(e), cielesnych
I m cielesnymi, cielesn(e)mi
f cielesnymi, cielesnemi
L cielesnych
inne formy
pl A subst f i n - cielesné; pl A m - cielesn(e), cielestny; du I - cielesnyma

sg m N cielesny (52). ◊ G cielesnégo (47); -égo (9), -(e)go (38). ◊ D cielesn(e)mu (10). ◊ A cielesny (29), cielesnégo (7); -égo (1), -(e)go (6). ◊ I cielesnym (31). ◊ L cielesnym (9). ◊ V cielesny (1). ◊ f N cielesnå (53), cielesna (2), cielesn(a) (8); ~ (attrib) -å (43); ~ (praed) -å (9), -a (2); -å KromRozm II, RejPosWstaw, SkarŻyw, CzechEp, WujNT (3); -a BielKron; -å : -a CzechRozm (1 : 1). ◊ G cielesnéj (83), cielesny (2), cielesné (1) OpecŻyw; -y LibMal; -éj : -y HistRzym (2 : 1); ~ -éj (3), -ej (1), -(e)j (79); -éj OrzQuin, SarnStat; -éj : -ej BiałKat (1 : 1). ◊ D cielesnéj (28); -éj (1), -(e)j (27). ◊ A cielesną (81). ◊ I cielesną (48). ◊ L cielesnéj (25), cielesnyj MurzHist (2); -ej (1), -(e)j (24). ◊ n N cielesné (54); -é (3), -(e) (51). ◊ G cielesn(e)go (67). ◊ D cielesn(e)mu (14). ◊ A cielesné (63); -é (2) -(e) (61). ◊ I cielesnym (18). ◊ L cielesnym (22). ◊ pl N m pers cieleśni (31) [w tym: -ſni (28)]. subst cielesn(e) (44), cielesni(e) (1) [HistRzym 73 może av]. ◊ G cielesnych (100). ◊ D cielesnym (35), cielesn(e)m (3); -(e)m ModrzBaz; -ym : -(e)m FalZioł (6 : 2). ◊ A m pers cielesn(e) (11), cielesnych (1) ReszList. subst f i n cielesné (80); -é (4), -(e) (76). m cielesn(e) (20), cielestny (1) KromRozm III. ◊ I m cielesnymi (15), cielesn(e)mi (4) TarDuch, RejAp, SkarŻyw, WujNT. f cielesnymi (17), cielesnemi (4) LubPs, WujJud, SarnStat, SkarKaz; -emi (1), -(e)mi (3). n cielesn(e)mi (20), cielesnymi (8); -(e)mi RejAp (5), RejPosWiecz2, RejPosWiecz3, LatHar; -ymi KrowObr, GórnDworz, BiałKat, BudBib, CzechRozm, CzechEp, WujNT; -(e)mi : -ymi RejPos (12 : 1). ◊ L cielesnych (45). ◊ du I cielesnyma (1) PatKaz III 123.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Związany z ciałem, często z odcieniem ujemnym, w przeciwieństwie do strony duchowej, utworzony z ciała; widomy, materialny; osobisty; corporalis Murm, BartBydg, Mącz, Cn; corporeus Murm, Mymer1, BartBydg, Cn (970): Piotr z miloſci cieleſné rzekl: O mily panie niebądz to tobie. OpecŻyw 56v; Dáy mi wſſytki cżlonki/ij ſily cieleſné/ ij duſſe moié ku chwále twé ſwięté rozciągnątz OpecŻyw 140, 43v, 55v, [57], 59, 73, 89v; bo wtey pannye byla czudnoſzcz y czyeleſna y cznotlyua PatKaz III 109, 102; Corporeus, Leyblich Czyeleſtny Corporalis idem. Murm 48; Mymer1 21v; BartBydg 36b; Koſci tey riby ſtłucżone, cżiſcią dziąſla, jzmazy cieleſne zgładzaią mięſa nie ruſzaiącz. FalZioł IV 39a, [*8]; BielŻyw 54, 138, 140, 171; także oni niechcieli obrac pana Iezuſa ktory naucżał żywotha duchownego, woleli żywot cieleſny á plugawy y ſwierzęczy obierać MiechGlab 20; BierRozm 8; WróbŻołt 67/31; RejPs 84; Trzimać z Epicury y zynimy cieleſnimy ludzmy/ Ktorzi wtim żywocie wſziſtki roſkoſzy pokładaią SeklKat R2v, I2v; RejKup r7v; HistAl D2v, F5, L2, M7; KromRozm I B3v; MurzHist Pv, S, S2, S3, V3; iż ludźye dobrzy á bogu przyyemni/ po zmartwychwſtányu w nyebye yedząc y piyąc ćyeleſtnych roſkoſſy vżywáć będą KromRozm II o3v, mv, q, r4; KromRozm III D4v; BielKom nlb 6; GliczKsiąż G7v; A moc ſproſnych báłwánow tym ſławniey wychwaláły/ A iżby wyznawáły też krolá cieleſnego [carnalem regem Esth 14/10] LubPs hh5v, H2 marg; Zá tákie rány ſzkodliwe/ ktore ſlepotę álbo chromotę/ álbo iáką inną vłomnoſć á oſzpecenie ćieleſne przynoſzą/ Sędźiemu ma być płácono ſzeſc dźieſyąt ſzelągow GroicPorz k3v, o4, iiv; Ale Duchem martwili/ vtzynki ćieleſne/ prząc ſie wſzelákiey niepobożności/ y żądz złych tego ſwiátá KrowObr 62, 58v, 64, 111v, 138v [2 r.], 139 (21); RejWiz 54; Abowiem ſnim ieſt ramię ćieleſne [brachium carneum]/ á ſnámi Pan Bog náſz/ ktory ieſt pomocnikiem náſſym/ y potyka ſie zá nas. Leop 2.Par 32/8 [idem BibRadz ], Sap 18/22, Is 66 arg, Ier 9 arg; BibRadz I*7, 2.Par 32/8, Ez 10 arg, Eccli 17/13, II 47b marg (8); Drudzy záſię chytrzeyſzy chcą dokázáć rozumem ſwoim niepodobney rzecży/ to ieſt/ kámień Filozowſki [...] ſłożyć ze cżterzech żywiołow miernych/ iżby byłá rzecż cieleſna BielKron 26; Też głupi żydowie máią zá to s Talmutu/ áby Bog był ćieleſny maiąc ręce y ramię y głowę BielKron 465v, 2v [2 r.], 36v, 37, 125, 143v, 466v; KwiatKsiąż A4, B3 [2 r.], M2v, N4, Pv; Mącz 66b; Thoćiem miał o Lekárſtwie ćieleſnym zebránie Kſyąg rozmáitych SienLek 44, 2, 89v, 92v, T2; LeovPrzep b3; RejAp 85; GórnDworz L17, Mm5; Wtore [!] krepel ieſt pełny kośći vmárłych/ a známionuie ciáło/ tho ieſt ludźi ćieleſne/ iáko ſą obżárci/ ſmylnic/ y ktorzy z wſzytką pilnością chcą służyc ciáłu. HistRzym 122v, 76, [118]v; RejPos 34, 66v, 82, 131, 135v (10); RejPosWiecz2 91v; RejPosWiecz3 97, 97v [2 r.]; ći byli Zydowie [...] z tymi był Pan Bóg przymiérzé wźiął: przeto aby byli ludem iego/ chćiał miéć piątno ná ciáłách ich/ to ieſt ćieleſné obrzazanié BiałKat 13v; A nátychmiaſt potym Pan ćieleſną pomſtę ná Cudzołożniki położył BiałKat 58v, 31, 36, 58v, 103v, 171 (11); GrzegŚm 33; Bo ponieważ Bog ieſt Duch/ niemożemy w nim nic ćieleſnego rozumieć. KuczbKat 55; (marg) Máteria świątośći Bierzmowánia ieſt Krzyzmo. (‒) Przeto dwie ćieleſne rzecży ſpolnie zmieſzáne/ máteryą tey świątości dźiáłáią KuczbKat 150, 100, 165, 185, 215; Ale iáko ſtáremu á záſtárzáłemu cieleſnemu wrzodowi korrozywy y inych przykrich rzecży [...] potrzebá/ tákżeby też temu záſtárzáłemu wrzodowi duſznemu [...] lekárſtwá a ágáryku potrzebá. RejZwierc 60v, 73, 74, 75, 106, 114v (9); Prawdá ieſt/ ták Páná Bogá oſobliwie chwálić mamy/ ále iżechmy ćieleſni ludźie/ á nie ſzcżerzy duchowie iáko Angieli/ przeto go też y ćieleſnym pokłonem/ klękániem/ y inſzemi ćieleſnemi ſpráwámi cżcić y chwálić mamy WujJud 54; śiedźieć ná práwicy boſkiey nie rozumie ſie to ćieleſne náſze ſiedzenie. WujJud 70v marg, 63v, 158, 191, 205v, 256v; WujJudConf 47, 99v, 104, 254, 255v; RejPosRozpr b4v; RejPosWstaw [212] [2 r.], [413], [413]v, [1102]v; CIELeſnym ſie poſtępkiem może s czáſem zdobic/ A ſkáżone zwyczáie ſłuſznie mamy borzyć. MycPrz I A2; BiałKaz D2; BudNT Rom 8/5, 1.Cor 3/2, 3, 4; Iednák żadney rzecży ćieleſney od ſiebie vcżynioney (oprocż ſwych wybránych ſynow/ y corek [...]) áni dał/ áni obiecał wiecżności CzechRozm 73v; ćieleſne nabożeńſtwo odkłáda: á chce áby go wierni chwalcy iego w duchu/ y w prawdzie chwalili. CzechRozm 92; Cżego wſzytkiego ono z Bábilonu wyprowádzenie/ y do Ieruzálem zgromádzenie ćieleſne/ figurą nieiáką było. CzechRozm 118v; Otoż tá twoiá wymowká iż ieſt cieleſná/ á z ſercá ieſzcże nie odrodzonego pochodząca/ w ktorym ieſzcże záprzenia ſie ſámego ſiebie niemáſz/ ieſt bárzo ſproſna y głupia CzechRozm 230v; Cieleſni záś nieprzyaćiele ſą dwoiácy: iedni ſą domowi: drudzy ſą poſtronni. CzechRozm 240v, A6, 27, 27v, 28, 34 (95); KarnNap E3; áby ſię nie wdawáli w proznowánia/ w bieśiády/ y w roſkoſzy: ále y pracą ćieleſną [corporis labore]/ y wſzytką myślą do tego ſię gárnęli/ áby zacność y pożytki Rzecżypoſpolitey w cáłości záchowáli. ModrzBaz 106v, 23v, [38]v, 55v, 57, 143v; SkarJedn 30, 199, 281; Znáć iácy ſą przyiaćiele ćieleſnemu vmartwieniu/ do ktorego nas wſzytká Ewángelia y piſmá Apoſtolſkie wzywáią. SkarŻyw 71; Bo gdy chory ieſtem/ tedym duſzſzy: á moc Duchá Bożego wſłábośći ſię ćieleſney pokázuie y końcży SkarŻyw 196; Snu ćieleſnego bárzo máło vżywáłá SkarŻyw 581, 3, 20, 31, 91, 92 [2 r.] (22); Aby ták dopiero/ ná tym fundámenćie ſwym nowo vſutym [...] wśi/ folwárki/ páłace y inſze ćieleſne roſkoſzy wybudowáli. CzechEp 232, 4, 6 marg, 8, 23, 32 (24); CzechEpPOrz **4, **4v; Moyżeſz/ on lud gruby/ zwierzchownym obycżáiem rządząc/ y ceremoniámi po więtſzey cżęśći ćieleſnymi/ w zwiąſku zgody záchowywał NiemObr 8, 6, 8, 9, 18, 67, 116; ReszHoz 121; ReszList 148 [3 r.], 149, 159; WerKaz 280, 292; ArtKanc T13v; Bym twe ozdoby widźiał nieſkońcżone/ Bez ćieleſney zaſłony/ Iák duſze vwielbione GrabowSet Q; LatHar 117, 458, 603; y obrzezánie y zakon od Moyzeſzá przyięli. (marg) Zydowie vfáli w vczynkách ſwych zakonnych. (‒) Y dla tákich ćieleſnych względow/ vfáli ſámi w ſobie/ iákoby Bog y Chriſtus do nich nierozdzielnie był przywiązány WujNT 517; A człowiek ćieleſny [animalis] nie poymuie tych rzeczy ktore ſą Duchá Bożego WujNT l.Cor 2/14 [przekład tego samego tekstu WujNT s. 580, 582]; mamy rożność miedzy krztámi Zydowſkimi/ á náſzymi: iż one omywáły plugáſtwá ćieleſne: ále náſz omywa ſumnienie. WujNT 804; Cić ſą ktorzy ſię ſámi odłączáią/ ćieleſni [animales]/ Duchá nie máiący. WujNT Iudae 19, s. 121, 217, 323, 408, 416 (48); SarnStat 986; PowodPr 22, 37; Cieleſnymi dáry niektore mieyſcá Pan BOg vczćił/ iáko Cieplice/ do ktorych ludźie dáleko iezdżą SkarKaz 41b; Prawdźiwe ciáło maſz/ a po wodźie w nim chodźiſz. Ciáło twoie y tám ieſt/ gdźie właſnoſci cieleſnych nie máſz. SkarKaz 160b; Ludźie wćiele muſzą mieć cieleſny kośćioł. SkarKaz 453b marg; Y przeto z tey teſknośći y grubośći/ ſobie wedle ćieleſney nátury ſwoiey bogi widome czynił SkarKaz 487a, 120a [4 r.], b, 204a marg, 278a, 314b (21); SkarKazSej 658a, 659a marg.

W charakterystycznych połączeniach: cielesny (a, -e, -i) człowiek (3), dziewica (1), dziewictwo (6), Izrael, Izraelczyk, karanie (3), kaźń (4), lekarstwo (5), lud, ludzie (22), miłość (2), męstwo, moc (7), niebezpieczeństwo (7), niebezpieczność (2), obrzez(ow)anie (10), obrzezka, pobudka, pokłon (4), post (9), postępek, praca, przygoda (5), przypadek (4) rozkosz (10), rzecz. (51), siła (11), sprawa (3), śmierć (12), uczynek (13), ukłon, upadek (7), zgromadzenie (5), zło (4), Żyd (5), żywot (10).

Zwrotperyfr. »z cielesnego więzienia wyjść« = umrzeć (1):gdy bráćia pſalmy pokutne mowili/ z ćieleſnego więzienia wyſzedł, roku Páńſkiego 1231. SkarŻyw 546.
Wyrażenia: »afekt cielesny« (3): Ma tedy dobry Sędzia być wolen przy odpráwowániu ſpraw vrzędowi ſwemu należących/ od wſzelákich áffektow cieleſnych/ nie ma nic ſądzić z boiáźni/ z miłośći/ s chćiwośći Phil L; WujNT 361 [2 r.].

»cielesne błogosławieństwo« (2): ále dufaćie themu ſmrodliwemu pomázániu oleynemu/ ktoremu duſzne y ćieleſne błogoſláwieńſtwo y zbáwienie przywłaſztzaćie KrowObr 82v, 82v.

»bol(eść) cielesny(-a)« [szyk 3 : 2] (5): RejKup Qv; LubPs Y5 marg; A on/ ácż prze onę boleść ćieleſną zbity/ ćięſzko ſtękał [...] wſzákże ſercem wielkim nie vſtráſzony ná ono woyſko wołał SkarŻyw 56; LatHar 598, 681.

»cielesna bytność, obliczność« [szyk 4 : 1] (4 : 1): RejPosWiecz3 96v, 97; Známienuie też w piſmie ćiáło/ ćieleſną oblicżność/ álbo bytność GrzegŚm 20; WujJudConf 255v; WujNT 424.

»choroba cielesna« [szyk 4 : 3] (7): BielKron 140v; Więc co w łáźni choroby cieleſne przycżyną thego ſą/ iż ſie ieden máſcią máże/ á drugi báńki puſzcża GórnDworz C6, Mm6; LatHar 219; WujNT 132, 232; SiebRozmyśl E3.

»ciało cielesne« = corpus carnis Vulg [szyk 3 : 2] (5): A wſzákoż cieleſnemu ciáłu y rozmyſłom iego dziwno ſie to zda myſlic o tych przyſzłych rzecżach. RejAp 176v; RejPos 89v; KuczbKat 95; ReszPrz 58; WujNT Col 2/11.

»członek cielesny« (1): A s tym czwartych Kſyąg dokonawſzy/ w ktorych porządnie powieść ſzłá/ o członkoch ćieleſnych/ y o ich niedoſtátkoch SienLek 124.

»czystość cielesna« = emundatio carnis PolAnt [szyk 14 : 4] (18): OpecŻyw 4v; FalZioł IV 57d BibRadz Hebr 9/13; KuczbKat 320; CzechRozm 211; Młodzieńſtwo y dziewictwo ſwoie y cżyſtość ćieleſną od młodośći aſz do śmierći ſwey záchował. SkarŻyw 241, 71, 120, 279, 298, 341 [2 r.], 371, 411 [2 r.]; LatHar 453, 596; SkarKaz 638b.

»cielesne ćwiczenie« = corporalis exercitatio PolAnt, Vulg [szyk 4 : 1] (5): Ale tych obudwu rzecży weſpołek łatwie ſobie wſpoſobić y ich doſtąpić mogą/ ieſliże pewne godziny ku ćwicżeniu cieleſnemu/ y ku wyzwolonym naukam poſtanowią. KwiatKsiąż N4; RejPosWstaw [212]v; BudNT 1.Tim 4/8; WujNT l.Tim 4 arg, 4/8.

»dobro cielesne [= materialne]« = bonum corporale Mącz; carnalia Vulg [szyk 13 : 2] (15): LubPs X4, Y5v, Z2v, Z3v; Mącz 66b; KuczbKat 140; CzechEp 368; Vmyſł naprzód/ y iego dáry vmiłowáć: Potym dobrá ćieleſné plác máią zá témi: Dopiéro ſczęśćie idźie z przypadki ſwoiémi. KochDz 105; ReszPrz 93; LatHar 489, 558, 630; WujNT Rom 15/27, l.Cor 9/11; SkarKaz 118a.

»dostatek, bogactwo cielesne (-y)« = dobra materialne [szyk 2 : 1] (2 : 1): Inne ćieleſne doſtátki/ z cżáſem giną/ ſzáty ſię wyćieráią/ domy vpadáią SkarŻyw 130; CzechEp [396]; WujNT Xxxxx3v.

»cielesny gwałt« (1): Ktorzy Apoſtołoẃie/ doſyć cżyniąc vrzędowi ſwemu/ nigdy ſię ni z kim/ ćieleſnym gwałtem nie obchodźili/ ále duchownym orężem/ ludźi do kroleſtwá Bożego náganiáli NiemObr 14.

»język, usta cielesne (-y)« (2 : 1): Niechayże tu tedy vmilkną Kápárnáitowie/ Papiſtowie/ Luteranowie/ Nowokrzcżeńcy/ y tym podobni/ ktorzy vſty cieleſnemi ſwemi/ chcą pożywáć ciáłá Páná Kryſtuſowego RejPosWiecz2 94v; ReszPrz 15; WujNT 264.

»męka cielesna« (2): BiałKat 91; Podźmyſz do mąk ćieleſnych ktore więc odnoſzą Złodźieie przekonáni KlonWor 37.

»cielesna myśl« [szyk 1 : 1] (2): wſzák żeć wżdy ná nie odpowiem: ábyś ty zá odpowiedźią moią/ mogł tych myſli cieleſnych [...] prożen być. CzechRozm 261; SkarKaz 487a.

»niemoc cielesna« = corporis morbus Modrz (5): TarDuch B2v; ModrzBaz 66; Niemocy ćieleſney dla Boga ſobie życżyłá. SkarŻyw 582 marg, 589 marg; WujNT 152.

»cielesna niewola« [szyk 4 : 4] (3): Ktore wybáwienie/ nie tylko Izráelcżykom [...] obiecuie Bog: ále też y wſzyſtkim inſzym narodom (choć nie ſą iáko żydowie w ćieleſney niewoli) CzechRozm 119, 118, 119 [2 r.], 153 [2 r.], 154, 366.

»oko cielesne« [szyk 23 : 18] (41): nycz czudnyeyſzego nyemoze bycz oglądano oczyma czyeleſnyma yako czudną mylą roſkoſną ſzwyątą boga pelna matką naſzą panną maryą PatKaz III 123; SeklKat R3; KrowObr 114, 196; Fortunni to w ten cżás ludzye będą/ Ktorzy ná iego kazániu ſiędą. A cieleſnym okiem oglądáią/ Dziwną ſpráwę Boſką w nim vznáią. BielKron 133v; RejAp BB5v, 12v, 47, 128 [2 r.], 130v, 176v marg, Dd3; GórnDworz Mm4v; RejPos 43v, 78, 130v, 131, 182 (14); RejPosWiecz3 97v; BiałKat 313v; WujJudConf 138v; Ktorzy choćiaſz mię ćieleſnymi ocżymá [oculis carnalibus Vulg] niewidzą/ ále duchem wierzą BudBib 4.Esdr 1/37; Kroleſtwá Chriſtuſowego oko ćieleſne vpátrzyć nie może. CzechRozm 185 marg, 39, 185, **; KochPs 26; CzechEp 141; LatHar 219; WujNT 264, 324.

»cielesna osoba« [szyk 2 : 2] (4): O wſzechmogący á miłośćiwy Pánie/ byś dziſieyſzych cżáſow tu też ſam sſtępić racżył/ oną widomą á cieleſną oſobą ſwoią RejPos 288; ArtKanc G13v; Y sſtąpił nań Duch ſwięty w oſobie ćieleſney [corporali specie] iáko gołębicá WujNT Luc 3/22, s. 186.

»pokarm, potrawa cielesna (-y)« = cibus corporalis Modrz [szyk 9 : 3] (11 : 1): TarDuch B7; RejPos 82; KuczbKat 185; WujJud 252v; WujJudConf 250v; CzechRozm 264; ModrzBaz 53; chlebá y wody miernie vżywał/ drugdy aſz do cżwartego dniá pokármu ćeleſnego [!] cżekał SkarŻyw 56, 291; ArtKanc M14v; WujNT 154; SkarKaz 159b.

»potrzeba cielesna« = corporis necessitas JanStat [szyk 6 : 5] (11): Sktoregożeś tho piſmá wytzytał/ áby Ogień/ ktory Bog ſtworzył wſzelkiemu tzłowiekowi/ ku ćieleſney potrzebie/ miał być Sług y Służebnitzek Bożych obroną duſzną náprzeciwko Dyabłom KrowObr 87, 89v, 95; SkarŻyw 14, [236], 333, 384; WujNT 249; SarnStat 986; SkarKaz 278b, 633a.

»pożądliwość cielesna« = carnalibus desiderium PolAnt, Vulg [szyk 7 : 3] (10): GrzegŚm 32; RejZwierc 36; przetoż iuż dáley według pożądliwości cieleſnych żyć nie mamy/ áni ſie ſtáráć o rzecży ziemſkie mamy. RejPosWstaw [1102]v, [413]; BudNT 1.Petr 2/11; CzechRozm 220v; WujNT 1.Petr 2/11, Bbbbbb2 [2 r.]; WysKaz 6.

»przysięga cielesna« = iuramentum corporale; iuramentum corporaliter praestitum JanStat [szyk 12 : 8] (20): ComCrac 13v, 19; StryjKron 482; iż w tákowym przypadku liſt/ który zá podeyźrzány ieſt mian/ będźie dowiedźión y oczyśćión [...] onégo ſámégo y innych dwu świádków [...] ćieleſną przyśięgą. SarnStat 328, 271, 619, 767, 1041, 1068 (17).

»przytomność cielesna« [szyk 2 : 1] (3):Przeto ieſt ſzkodliwa/ zła/ [...] tá wáſzá dumá/ o przytomnośći ćieleſney Chriſtuſá przy wiecżerzey iego/ według wykłádu wáſzego. CzechRozm 265v, 188, 192v.

»rozsądek cielesny« [szyk 4 : 1] (5): iż ich znam być ludzmi ćieleſnymi/ á iáko iedno bydło/ ćieleſnym ſie tylko/ á przyrodzonym rozſądkiem báwiącemi CzechRozm 123v, 2v; CzechEp 3, 5; WujNT Yyyyyv.

»rozum(ek), (wy)rozumienie cielesne(-y)« [szyk 15 : 9] (16 : 8): KrowObr 48v, 108 [2 r.], 114v; RejPosWiecz3 97v, 99; że tymi to ſłowy ánioł wybija ćieleſne rozumienie Máryey pánnie z głowy/ áby ſie nie w tey mierze nie oglądáłá ná zwycżay/ ſpoſob rodzenia ludzi ná świát CzechRozm 158v, 2v, 187 [2 r.], 209, 236v, 245, 261, 263v; CzechEp 39; NiemObr 8, 14, 15; Bo to ćiáło y ten rozum ćieleſny/ y ná on czás był przyczyną/ że ich wiele od Páná Chriſtuſá odpadáło WujNT 333, 333 [2 r.], Yyyyyv; SkarKaz Ooooa.

»ucho cielesne« [szyk 2 : 1] (3): RejPos 207; Bo wiárá ieſt z ſłuchánia/ do tego ćieleſnego vchá/ ácż nie bez ś. Duchá. SkarJedn 44; WujNT 264.

peryfr. »więzienie cielesne« = życie (2): áby z więźienia ćieleſnego wyzwolony/ mogł być chwały niebieſkiego kroleſtwá domieſzcżony LatHar 657. Cf Zwrot.

»zbroja, broń, oręż cielesny(-a)« [szyk 8 : 2] (8 : 1 : 1): CzechRozm 178v, 255; Zbor Christuſow nie walcży zbroią ćieleſną o dobra ziemſkie CzechEp 97 marg, 3, 5, 97, 99; NiemObr 19; ArtKanc Kv.; Bo broń żołnierſtwá náſzego nie ieſt ćieleſna [Nam arma militiae nostrae non carnalia sunt]/ ále Bogiem mocna WujNT 2.Cor 10/4.

»zdrowie, zdrowość cielesne(-a)« [szyk 25 : 10] (34 : 1): á gdy żywiemy záwżdy vżywamy cieleſney zdrowoſći HistAl I5v; GliczKsiąż L5v; Abowiem tu powiedaćie/ iż owies tzárowány dáie zwierzętom y ludziom zdrowie ćieleſne/ y lekárſthwo duſzam wietzne. KrowObr 95v, 72v [3 r.], 73v, 74, 80v, 89 (17); SienLek 2; SkarŻyw 271; CzechEp 84; ReszHoz 118; LatHar 5, 47, 224, 426, 534, 631, 649; WujNT 132, 143, 212, 796; PowodPr 71.

»zmysł cielesny« [szyk 10 : 1] (11): BiałKaz M4v; Wcżym ták był gorący/ iſz cżęſtokroć od śiebie odchodzić w ćiele ſię być nie iáko niecżuiąc/ y od ſmyſłow ćieleſnych odchodząc. SkarŻyw 202, 301; CzechEp 111 [2 r.], 262; NiemObr 69, 92; ReszPrz 63; WujNT 56; SkarKaz 244b.

»cielesna żądza« [szyk 2 : 2] (4): WujNT Gal 5 arg, Aaaaaa3, Yyyyyv; Tám gdźie Pan Bog roſkázuie gotowánie do pożywánia báránká/ wymiátáć z domu kwás muśiano: To ieſt świeckie y ćieleſne żądze/ ktoremi ſię náturá náſzá/ iáko dźieżá z ćiáſtem/ z iednego Iádámowego grzechu zákwáśiłá SkarKaz 84b.

Szeregi: »człowieczy albo (i) cielesny, ludzki albo (i) cielesny« [szyk 5 : 2] (4 : 3): KrowObr A2v; Rerum humanarum despicientia, Wgárdzánie ludzkich álbo cielesnych rzeczý. Mącz 405d; vczucié człowieczé álbo ćieleſné/ zowę to co y látinowie ſenſum rzekáią SienLek T3v; RejAp 61; CzechRozm 39, 180; CzechEp 69.

»cielesny, (a, i, abo) (do)cześny (a. doczesny)« [szyk 9 : 4] (13): Yeſt też zgromádzenye nye ná złe/ ále dla czego dobrego ſpołecznego: Ale ćyeleſtnego á doczeſnego KromRozm III A5v; LubPs 06v, T4, ff2v marg; KrowObr 23; Corporalia bona, Ćieleſne albo ceſne dobrá. Mącz 66b; Ktore to tytuły żadnym obycżáiem Krolowi y kroleſtwu ćieleſnemu/ docżeśnemu/ źiemſkiemu ſłużyć nie mogą CzechRozm 179, 70, 111, 241; CzechEp 4 marg, 32, 287.

»(tak, więcej, nie) duszny (a. duchowny), (i, a, ale, jako i, niż) cielesny« [szyk 132 : 66] (198): BierRaj 21v; TarDuch B2v; BielŻyw 103; RejPs 192v; SeklWyzn b4; SeklKat C3v, E2v, G4v, Sv, T2; RejKup Qv, q5v; KromRozm I H2v, L2; MurzHist E, Pv; KromRozm II v2v; KromRozm III A6v, A7v, B, B3; DiarDop 107; GliczKsiąż L5v; LubPs Q marg, X4 [2 r.], Y5 marg, Y5v marg, Z2v, Z3v, ff2; A iżeby ſie ty ſlowá Duchá ſwiętego/ nie o ćieleſnych ále duchownych dziewicách rozumiáły/ przetho teſz Ian ſwięty/ dáley piſząc o wiernych/ ták mowi. KrowObr 229, 38, 72v [2 r.], 73v, 74, 80v (34); Leop Ps 146 arg; BibRadz Luc 11 arg; OrzRozm E2v; Pánie Aniołom nie po zakonie/ gdyż ſą Duchowni á nie ćieleſni/ nie piją/ áni iedzą/ áni grzeſzą/ áni ſie płodzą/ áni vmieráią. BielKron 463v, 1, 2v, 466v; OrzQuin B3v, Iv, L3; SienLek 1v; RejAp 47; RejPos 61, 82; BiałKat 61, 186, 276; KuczbKat 95, 185, 230, 320; ABowiem pátrz iż ſtałemu á poważnemu ſercu nie thylko duſzna przygodá ále y thá cieleſna [...] nigdy ſtráſzną być nie może RejZwierc 134v; WujJud 70v, 252v; WujJudConf 79v; RejPosWstaw [212], [1102], [1103]; BudNT 1.Cor 3/1; CzechRozm 28, 79v, 118v, 123, 178 [3 r.] (20); KarnNap D3, E3; Potym Leonie Ceſarzu/ ieſzcże gorſzy Konſtántyn piąty/ Copronim/ to ieſt plugawiec (Bo chrzeſt ſwoy w dziecińſtwie plugáſtwem ćieleſnym á potym duchownym zmázał) názwány náſtał. SkarJedn 200; Proſiłá cżęſto ſioſtr/ ktore dáć iáłmużny ćieleſney vbogiemu nie mogły/ áby duchowną dáły/ zań ſię y zá iego nędzę Pánu Bogu modląc. SkarŻyw 161, 13, 14, 91, 120, 142 [2 r.] (11); CzechEp 30, 367, 370; NiemObr 14; ReszPrz 93; ReszHoz 118, 138; ReszList 164; WerKaz 294; ArtKanc A12v, M14v, M16, M18, M19v; LatHar 5, 33, 47, 70, 73 (29); Aleć przychodźi godźiná/ y teraz ieſt/ gdy prawdźiwi chwalcy będą chwalić Oycá w duchu y w prawdźie. (marg) to ieſt, nie ćieleſnymi ofiárámi kozłow y báránow; ále duchownemi (‒) WujNT Ioann 4/23, s. 152, 232, 237, 242, 319 (11); á proſzę/ vchoway mię [...] vpadku duſznégo y cieleſnégo SiebRozmyśl B3 [idem (6)] B3v, B4v, C, C3v, D3, D3v, E3; PowodPr 46; SkarKaz 120a [3 r.], 159b, 204a, 454a, 517a.

»gruby, (a) cielesny« (3): Ták to tedy rozumieć maſz: iż Iezus Pan przyſzedł ná lud gruby/ ćieleſny/ á kárku twárdego CzechRozm 235; NiemObr 92; WujNT 318.

»serdeczny i cielesny« (2): Niech przeto káżdy pozna ſkąd powſtał y przyrodzenie ſwoie wſzytko/ iáko krewkie ieſt/ [...] wſzytkie też śiły y ſerdecżne y ćieleſne [animi et corporis]/ iáko w powinnośćiách ſwych ſą leniwe ModrzBaz 57; SkarKaz 638b.

»świecki, (i, a, abo) cielesny« (szyk 10 : 4] (14): PatKaz III 144; y ſpodobała ſie tatarom [...] á napierwej Czarzowi Batemu iako ludziom cieleſnym á ſwieczkim: rada ona Sarracenow MiechGlab 20; KromRozm II l2; Zwłaſzcżá potomſtwo ono Kaimowe/ ták ſię świeckich j ćieleſnych rzecży chwyciło/ iákoby iuſz dziedzicy ziemſcy byli. SkarŻyw 269, 26, 268; NiemObr 84; LatHar 630; WujNT 35; SkarKaz 82a, 84b, 455a, 457b, 609a.

»cielesny i umyślny (a. umysłowy)« [szyk 1 : 1] (2): Abowiem rana Venus y vmyslowe y cieleſne śyły wyniſzcża KwiatKsiąż C4v, A4v.

»cielesny, (a, i) widomy« [szyk 9 : 4] (13): RejPos 89v, 179, 288; Z rąk ſługi koſciołá Bożego chleb y kielich rzecży cieleſne y widome/ á z rąk Duchá s. prawdziwe ciáło y kreẃ Páná Kriſtuſowe duchownie á niewidomie prziymuiemy. RejPosWiecz3 97v; WujJud 70, 171v; CzechRozm 186; SkarŻyw 13, 258, 301; WujNT 471: Ludziom w ćiele bez ćieleſnego widomego miſtrzá być nie podobno SkarKaz 206a marg, 206a.

»(nie) ziemski, (i, a, ani) cielesny (diabelski)« = terrenus, animalis Vulg [szyk 14 : 9] (23): RejAp 143v; CzechRozm 79, 111, 112v, 119v, 178, 179v (9); y ſzli zá pánem náſzym Iezu Chryſtem/ nic ziemſkiego y ćieleſnego nieprágnąc. SkarŻyw 566; CzechEp 98, 232, 254, 287, 368; Mać pan Chriſtus w piſmie świętym rozne tytuły/ ktore od podobieńſtwá rzecży ćieleſnych źiemſkich/ duch Boży bierze/ y pánu Chriſtuſowi przywłaſzcża NiemObr 43, 16, 27; WujNT 361, Iac 3/15, s. 838, Zzzzz4v.

»zwierzchni (a. zwierchowny, a. zwier(z)chny), (i) cielesny« [szyk 8 : 3] (11): Twym Argumentem właſnym pokażęć to/ że oprocż Páná Chriſtuſá/ kthory ieſt duchowną á niewidźiálną przednieyſzą głową/ ma Kośćioł y głowę widźiálną zwierzchnią á ćieleſną. WujJud 121v; CzechRozm 74v, 112v, 135, 167, 186, 264v; CzechEp 332; LatHar 559, 673; SkarKaz 209b.

W przen (11): Iezu ktorys z cieleſnemi przijaciołmi y krewnemi ludzkiey chwały ſzukaiączemi nie wſtępował. ſmi. ſie nad na. TarDuch B5v; CzechRozm 80, 83v; (marg) Dlacżego dni ocżyśćienia chowáłá Panná. (‒) Rozumiemy iſz dla tego: ábyś ſię być mátką tego pokazáłá/ ktory nieprzyſzedł zakonu pſowáć/ ále wypełnić: á wypełniwſzy ten twárdy y ćieleſny á niepożytecżny/ inny nam lekcżeyſzy/ ſerdecżny/ y pożytecżnieyſzy poſtáwił. SkarŻyw 112; Z ktorego opićia y obżárćia ſię tey pogáńſkiey ćieleſney y Dyabelſkiey Filozofiey/ gdy ſię ludźie z ſobą ſwárzyć/ y iáko pijáni ſprzecżáć/ ieden nád drugim chcąc mieć gorę/ pocżęli CzechEp 232, 367.
Wyrażenie: »cielesna niewola« (1): ábowiem ći/gdy kreẃ iuż chłodnąć/ á buiność przyrodzona vſtawáć pocżyna/ iż duſzá nie ták ieſt obciążona ćieleſną niewolą/ ieſli ſie rozmiłuią pięknośći [...] tedy ſie iſcie w tym nie záwiodą GórnDworz L12v.
Szeregi: »(tak) duszny (a. duchowny) i (jako) cielesny« [szyk 2 : 1] (3): LubPs ff3 marg; O vrzędźiech ludźi Krześćiáńſkich. A zwłaſzcżá o małżeńſtwie ták ćieleſnym/ iáko y duchownym Páná Kryſtuſá z Kośćiołem. BibRadz Eph 5 arg; OrzQuin Z.

»gruby i cielesny« (1): Cieleſne obrzezánie/ iáko y inne vſtáwy zwierzchnie zakonu onego grubego y ćieleſnego w duchowne obrácáć mamy SkarŻyw 3.

α. O pochodzeniu i pokrewieństwie (31): Także Chriſtus miał też ćieleſne powinowáctwo z Izráelcżykámi CzechRozm 34; iáko Androniká/ [...] y Sozypátrá názywa ſwymi także krewnymi Syngenus [errata: ſyngeneis]. [...] choćiaſz tego żaden pokázáć nie może/ áby ći byli krewnymi iego z ſtrony rodzáiu ćieleſnego. CzechRozm 154v; A tablice ony nie dane były/ áni ſie też śćiągáły do kogo inſzego/ iedno do potomſtwá ćieleſnego Adámá onego pierwſzego źiemſkiego BOgu niepoſłuſznego. CzechRozm 175v, 34, 155, 185, 193, 241v [2 r.], **v; A iż po wzięćiu vrzędu tego/ małżeńſtwu nie ſłużyli: áni ſię godziło w duchownym zakonie ćieleſną ſuccesſyą cżynić SkarJedn 31, 48; Nie nárzekay cżyſty y powśćiągliwy ſtánie/ iſz potomſtwá ćieleſnego niemáſz. SkarŻyw 180; bo niegodziło ſię rodzáiem ćieleſnym wzakonie duchownym Apoſtołom y potomkom ich báwić SkarŻyw 493, 241; Iáko Ewángeliſtowie potężnie dowodzą/ że Pan Ieſus ieſt prawdziwy Meſſiaſz/ potomek Dawidow y Abráhámow/przez ten porządek potomſtwá/ przez tę linią/ álbo ſucceſſią ćieleſną WujNT 3; Przecz P. Chriſtus krewnych ćieleſnych iákoby zániedbawa. WujNT 227 marg, 136, 227.

W charakterystycznych połączeniach: cielesny (-a, -e) krewność, krewny (2), miłość (3), potomek, potomstwo (2), powinowactwo (3), przodek, rodzaj (4), sukcesyja (2), syn.

Wyrażenie: »ociec cielesny, rodzicy cielesni« [szyk 6 : 5] (7 : 4): GrzegRóżn D3; HistRzym 117; Izali ociec cieleſny może dzieciątku ſwemu podáć kámieniá gdy go o chleb prośi? RejPos 256, 40v [2 r.]; ále w wierze powſzechnégo Chrześćiáńſkiego/ kośćiołá/ w wierze duchownych (to ieſt kmotrów) y ćieleſnych rodźiców ſwych/ którzy zá nié przyrzékáią/ y wiárę poſlubuią: tey wiáry nie ſwey ták mocnie vżywáią BiałKat 186; Nád to/ y ćieleſne oyce náſze mieliſmy ćwicżyćielmi [deinde ipsos quidem carnis nostra patres habuimus] BudNT Hebr 12/9; WujNT 98, Hebr 12/9; PowodPr 58; SkarKaz 43b.
Szereg: »cielesny albo (i) duchowny« [szyk 1 : 1] (2): BiałKat 186; Rácż ſię zmiłowáć nad námi/ nád rodźicámi náſzemi/ ſtárſzemi/ braćią/ poddánemi/ krewnemi/ y iákimkolwiek ćieleſnym ábo duchownym powinowáctwem z námi ſpoionemi. LatHar 29.
a. Zewnętrzny, powierzchowny, dotyczący zewnętrznych ceremonii (15): RejPos 179; Abowiem choć ten ich zakon ćeleſnie [errata: ćieleſne] zda ſie mieć (iákoſz y miał) w ſobie nabożeńſthwo: iednák iż był od tego Bogá podány CzechRozm 83v; Abowiem iż kiedy Sálomoná ábo y inſzych krolow z vkłonem y ná twarz vpádánim ocż proſzono/ tedy rzecż tá byłá ćieleſna/ á ſwiátu przywoita CzechRozm 192v, 195v, 210v, 267; CzechEp 32; Także y my/ gdyſmy byli dźiećmi/ byliſmy pod elementy (marg) żywioły ábo początki: to ieſt, pod ćieleſnymi ceremoniámi zakonu ſtárego. (–) świátá zniewoleni. WujNT Gal 4/3.
Szereg: »zwierzchowny (a. zwierzchny) i (albo) cielesny« [szyk 5 : 2] (7): KromRozm II lv; A co gorſzego/ iż w tym zakonie ſwoim/ ná nic więcey pátrzáć niechcą/ tylko ná literę: ábo iż thák rzekę/ na zwierzchowne y ćieleſne nabożeńſtwo/ ktore Moyżeſz opiſał CzechRozm 83v; A oddáná mu byłá ćieleſna y zwierzchowna chwałá CzechRozm 195v, 83v marg, 195v, **6; CzechEpPOrz **4.
2. Lubieżny, zmysłowy; libidinosus Mącz; carnalis, Venereus Cn (226): Libidinosus, Niepowśćiągliwy/ Cieleſny/ nieczyſty który ſie vdał ná ſwą wolą á nierządność cięleſną/ Roſpuſtny/ zapálcziwy ku nierządney miłośći. Mącz 192a; SkarŻyw 14.
Wyrażenia: »bujność cielesna« [szyk 3 : 2] (5): Theż Plinius piſze iſz ma Lactuka oſobną moc vſmierzać bujnoſć ćieleſną/ tak męſzcżiznam iako y białym głowam FalZioł I 74b, I 50d, 74c; BielKom D8v; RybGęśli C4.

»chciwość (a. chęć, a. chuć) cielesna, ku rzeczam cielesnym« [szyk 22 : 4] (23 : 3): Kamień łamie á pobudza chęć ćieleſną małżonkom ku krotochwili FalZioł II 11c, *2a, f, I 16d, 17a, 100b, 105a (18); BielKom E6v; GórnDworz Ff4, Ff4v, Mm6; bo ácż oná ćiebie wybáwiłá/ tho wżdy oná vcżyniłá dla chćiwośći ćieleſney/ a iżeby ćię zá mężá mieć mogłá. HistRzym 5v; BiałKat 190v; SkarŻyw 47, 264.

»cielestne gabanie« (1): tedy drugą ſmiercią też vmiera, gdy wſzitkie cieleſne żadze mądroſcią potepiaiąc á ie od ſiebie zamiata y każde cieleſtne gabanie. BielŻyw 81.

»cielesny grzech« [szyk 8 : 6] (14): Był wrzymye Papyeſch: gynyenyem [!] ban: then. yze ſzye bil wnorzyl wgrzech czyelyeſzny przepuſczyl nany myly bog nyemocz czyąſzką y ſzmyerteluą [!] PowUrb +; SeklKat K, K3 [2 r,], K3v [2 r.], K4; BielKron 246; HistRzym 73; SkarŻyw 569; ReszHoz 129; ReszList 148; WerGośc 254; LatHar 286.

»lubość, lubiezność cielesna« (6 : 1): Ktho go trochę ſkuſi z trochą wina/ nie będzie naſyczon tey to luboſci cieleſney, choć w miaſto naſienia: krew wypuſzcża tedy mu ſie chcze FalZioł IV 39d; KromRozm I D3, M4; BielKron 145; Aphrodite, Bogini Venus, inde Aphrodisia, Lubiezność cieleſna/ Ofiárá Bogini Venus. Mącz 12b, 421c; RejPosWstaw [1102]v.

»cielesna myśl« (1): nieprzypuſczać do ſercza złych cieleſnych miſly/ powſcięgać zley ządzey SeklKat N2.

»namiętność cielesna« [szyk 5 : 1] (6): thym więtſzy dánk tego mieć máią/ im ieſt ſłábſze ich przyrodzenie ku ſprzećiwieniu ſie cieleſnym namiętnoſciam GórnDworz Aa2v; WujJud 90v; KarnNap B4; SkarŻyw 14; LatHar 225, 259.

»nierządność cielesna« [szyk 5 : 1] (6): Mącz 192a; Z miłośći roſtą gwałcenia białych głow/ cudzołoſtwá/ nierządne z krewnemi obcowánie/ y inſze niezlicżone nierządnośći ćieleſne [infinitae libidines] ModrzBaz 7v, 8, 54; SkarŻyw 68; PowodPr 41.

»ogień cielesny« (1): Concupiscentia carnalis, Pałánie álbo Zápáliſtość/ á ogień cieleſny. Mącz 72d.

»cielesna plugawość« (2): tedy ſtrzedz tego potrzebá/ żeby ſnadź Chrześćijánie fáłſzywym Małżeńſtwá podobieńſtwem oſzukáni/ duſze ſwey ſzkárádą y mierźioną cieleſną plugáwością niezmázáli. KuczbKat 250; LatHar 151.

»pokusa cielesna« [szyk 13 : 4) (17): PatKaz III 109v; GRzybieniowa wodka [...] naſienie przyrodzone thrawi á tak cżłonki/ przyrodzone nacżynie tego naſienia mdli y niepłodnoſć cżyni/ Iteż mocznie pokuſy cieleſne oddala FalZioł II 6b; GórnDworz Mm7; Bo inácżey rozumieiąc/ y ſam Páweł by ſie był ożenić muśiał/ kiedy pokuſę ćieleſną ćierpiał WujJud 210v, 210v marg, Mm5; SkarŻyw 211 marg, 249 [2 r.], 353, 461, 471; LatHar 609; WujNT 595 [3 r.]; SkarKaz 457a.

»cielesna pożądliwość« [szyk 9 : 5] (14): Igniculus, Ogieniek et Metaph. Cieleſna pożądliwość. Mącz 164d; Luxuries, et luxuria idem, Też cieleſna pożądliwość/ niecziſtość. Mącz 201c, 192a; WujJud 210v; CzechRozm 87v, 162v, 227; bo ten wiek [chłopięcy] z przyrodzenia ku pożądliwośći ćieleſney [libidinem] bárzo ieſt ſkłonny/ á zwycżáie/ y kochánia ich pożądliwe ModrzBaz 11, 10, 54; LatHar +3, 1, 187, 296.

»rozkosz cielesna« [szyk 21 : 4] (25): OpecŻyw 5; OpecŻywPrzedm C3 [2 r.]; BielŻyw 38; HistAl H3; KrowObr 63; LeszczRzecz A3; Libidinosa voluptas, Cieleſna roskoſz á żądza. Mącz 192a; OrzQuin G3v; HistRzym 56v; KuczbKat 270; WujJud 146, 212v; WujJudConf 189v, 191v; ModrzBaz 15, 18; ták iſz z oney komorki wyſzłá/ y z onym przeklętym cżłekiem cżyſtość ſwoię ſtráćiłá/ roſkoſzą ćieleſną zwyćiężoná. SkarŻyw [237], 201, 269 [2 r.] 317; WujNT 845; SkarKazSej 661a [2 r.].

»rozpusta (a. rozpustność) cielesna« (4): SkarŻyw 80, 353; Szoſte przykazánie Páńſkie [...] zákázuie wſzelkiey pſoty/ y roſpuſty ćieleſney PowodPr 70, 17.

»rzecz cielesna« [szyk 8 : 1] (9): [Incuba] Tho ieſt tha niemocz gdi cżłowiek przez ſen widzi iſzby ſpał z białą głową ſprawuiącz ſnią rzecż ćieleſną á biała głowa takież ſprawuiącz tho z męſzcżyzną FalZioł I 98a, I 50c, d [2 r.], 105a, 119d, 152b, III 7c; Zeznala theſch prawdziwye ze zeczczia [!] polye thego stacha lyezala awſſakoſz nygdi ſnym rzeczi czielyeſzny nyemyala LibMal 1552/169v.

»skaza cielesna« (1):ſtan S. Małżeńſki dziewicżemu/ ktory ſkázy ćieleſney y przeklęcſtwá niewieśćiego nie zna/ nigdy rowien nie ieſt SkarŻyw 12.

»cielesny skutek« [szyk 2 : 1] (3): NAſienie w vrinie na dnie pływaiące, znamionuie ſkutek cieleſny/ to ieſt złącżenie z białą głową popełnione. FalZioł V 11v, I 35c; HistAl M3.

»cielesna sprosność« [szyk 1 : 1] (2): Drugi raz ſproſność ćieleſną y towárzyſtwo niecżyſte z pogáńſkimi niewiáſtámi Moábſkiemi [...] kazał ich wielką lidżbę pobić. SkarŻyw 482; LatHar 259.

»uczynek cielesny« (szyk 10 : 2] (12): kthorey sgwalczywszy wtheytho carczmye po thym nye wzyalem yey do ymyenya moyego [...] anym yey przesz yedennasczye dny chowal y vczynkow czyeleschnychem sznya nye czynyl nad yey wolya ZapWar 1533 nr 2407, 1533 nr 2407; FalZioł I 124c, 127a, V [1]v; Bili theſz przi nym wlyubinyv gdi wkarczmye dzyewączką gwalthem ſſobye na vczinek czyeleſſny ponyewolill LibMal 1546/111v, 1544/88, 1547/132v; SeklKat K, K2 [2 r.], K2v.

»cielesne wszeteczeństwo« = corporis libido Modrz (szyk 1 : 1] (2): Thy pieśni y ty thańce bywáły oprocż wſzetecżeńſtwá ćieleſnego w cżyſtośći ſercá BibRadz I 16Ią marg; ModrzBaz 54v.

»cielesne zapalenie« [szyk 1 : 1] (2): FalZioł IV 58d; Gdy go zá cżaſu młodośći iego zápalenie ćieleſne/ y pobudki niecżyſte bárzo gábały: poknſy ony y niebeśpiecżeńſtwá vcżyniły go w modlitwie gorącym y pilnym. SkarŻyw 211.

»zbytki cielesne« (1): Acż to znáć káżdy muśi/ iż ná nierządy y zbytki ćiełeſne/ nie ieſt doſkonałym lekárſtwem S. małżeńſtwo SkarJedn 358.

»cielesne złączenie (a. złączanie) (się)« [szyk 3 : 1] (4): FalZioł IV 57d; SienLek 14, 63; gdyby ſie ták Iezus Pan z naſienia Iozefowego zácżął á zwłaſzcżá bes wiádomośći/ y ſpolnego/ ćieleſnego z pożądliwośćią złącżánia ſie rodźicow iego. CzechRozm 162v.

»zmaza cielesna« (1): ktory [Jan] nigdy małżeńſtwá y zmázy ćieleſney nieznał SkarŻyw 242.

»żądza (a. żądość, a. żądliwość) cielesna« [szyk 35 : 18] (53): FalZioł I 90a, 101d, 105d, II 18d, IV 50a (10); BielŻyw 31, 39, 81 [2 r.]; WróbŻołt nn7v, oo6v, pp2v; SeklWyzn f3; lepiyey zonę miec/ niz ządzamy cieleſnymy pałać. SeklKat K3, K, Kv, K2v, K3v, S2, V, Z3v; HistAl I6v, K3; KromRozm I I2v; LubPs C3v; KrowObr 62, 187; SienLek 1; GórnDworz Ll, Mm3v; HistRzym 5v [2 r.], 65v, 66, 71v, 76 [2 r.] (10); RejPosWstaw [414]v; KochPs 22; Pocżął záś z iney ſię ſtrony kuśić/ wielkie nań á nie znośne ćieleſne żądliwośći/ y zápálenia miecąc/ ták weśnie iáko y na iáwiu: iſz pokoiu nigdy nie miał. SkarŻyw 56, 261, 268; ArtKanc B12v; GrabowSet H4v; WujNT 194.

Szeregi: »cielesny i gamracki« (1): też ma mocz odeymuiączą chciwoſć cieleſną y gamraczką FalZioł I 17a.

»sprosny, cielesny (i wszteczny)« (3): y brali od nich żony co nápięknieyſze ſobie obieráiąc: y zpowinowáćiwſzy ſię znimi/ záras ſię teſz pſowáć/ Bogá zápomináć/ wedle świátá żyć/ ná roſkoſzy ſię ſproſne ćieleſne roſpuſzcżać/ y w wſzytki niecnoty wpádać pocżęli. SkarŻyw 269; CzechEp [405]; ReszHoz 129.

W przen (1):
Wyrażenie: »rozpusta cielesna« (1): Lękay ſie oſobliwie źiemio Niemiecka y Cżeſka/ ktoraś roſpuſtą ćieleſną pierwey záſtąpiwſzy/ nowe tego wieku Kácerſkie potwory wylęgłá/ y ná świát roſpłodźiłá. PowodPr 12.
*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Carnalis, Mięśny/ niekiedy cieleſny/ in Biblijs tantum usitatum. Mącz 39a; Genialis – Czieleſni. Calep 455b.

Synonimy: 1. materyjalny, widomy; a. zwierzchowny, zwierzchny, zewnętrzny; 2. lubieżny, niepowściągliwy, wszeteczny.

Cf CIAŁOWY, 2. CIELNY, NIECIELESNY

HG, MM